Tańbalytas - bul Almaty oblysy terıtorıasyndaǵy býddızmniń tolyq sýrettelgen jáne epıgrafıalyq turǵydaǵy eskertkishi. Eskertkish Qapshaǵaı qalasynan soltústik-batysqa qaraı 25 km jerde, İle ózenniń oń jaǵalaýynda ornalasqan. Qazaqstanda býddıstik mazmundaǵy tıbet jáne oırat tilderindegi jazýlardyń edáýir sany belgili. Býddısttik beıneler Qyrǵyzstanda da tanymal. Bul aımaqta birneshe ǵıbadathanalardyń qırandylary tirkelgen. Býdda dininiń tıbet – mońǵoldar arasyndaǵy ınfraqurylymnyń bolýy, onyń ártúrliligin, Renatanyń Iý.G. jońǵar  kartasyndaǵy málimetter boıynsha belgili. Al sońǵylary jońǵarlar tutqynynda bolǵan degen negiz bar (1716-1733).

Tańbalytasta turaqty ǵımarattardyń qırandylary áli belgisiz. Bul jer 1677-1771 jyldar aralyǵynda Oırattardyń ashyq aspan astyndaǵy ǵıbadathanasy bolǵan. Barlyǵy aýdarylyp ǵylymı aınalymǵa túsken elý jazba, býddalardyń tórt beınesi jáne besinshisi - boddısattylar (barlyǵy sátti túsindirilgen) osy keshenniń keremet biregeıligin quraıdy. Bundaǵy jazýlardyń biri (eń kólemdi: 11 tik syzyq) sońǵy jyldary I.V. Erofeevanyń basqarýymen jasalǵan jan-jaqty zertteýleri barysynda aýdaryldy. Bul Oırattyqtardyń jazǵan haty. Hatta 1771 jylǵy oqıǵalar týraly kýálandyrady. Bul qazaqtardyń jońǵarlardy tolyǵymen jeńgendigin jáne sol uzaq jáne qandy soǵystyń umytylmas orny bola alatyndyǵyn dáleldeıdi. Lamaızmniń Qazaqstan terıtorıasyndaǵy tarıhy birneshe ret  I.V. Erofeevanyń  sońǵy monografıalyq eńbekterinde tolyq jazylǵan.

Eskertkishtiń 160 jyldan astam tarıhy bar, eskertkishtegi ǵylymı jumystardyń tolyq tizimi kóptegen paraqtardy alady. Eń alǵash Tańbalytas keshenin zerttep jáne býddısterdiń sýretteri men jazbalaryn qaǵaz betine túsirgen Sh. Ýalıhanov. Óz eńbeginde 1856 jyly Tańbalyıar dep atap kórsetken. Shyǵystanýshy A.M.Pozdnev N.N. Pantýsovtyń fotosýretteri boıynsha jazýlardy aýdaryp, tastarda beınelengen býddısttik qudaılardy anyqtap, egjeı-tegjeıli túsinikteme berdi.

Tańbalytas zertteýshileriniń barlyǵy tabıǵı túrde úlken taý jartasynda ásem gúldengen qum úıindilerinen paıda bolǵan tóbeshikte otyrǵan úsh beınege nazar aýdardy. Qudaılar beınesi bar bul tastar, týrıser úshin eń tartymdy oryn jáne kıeli mekenniń ortalyq bóligi bolyp tabylady. Tastyń ortasynda úlkendigi 3.46 x 3.79 metr bolatyn qum úıindilerinen paıda bolǵan tóbeshiktermen, sol jáne oń jaǵynda qudaılardyń kishigirim beıneleri qashalǵan.  A.M. Pozdnevtiń anyqtamasy boıynsha tas ortasyndaǵy keremet býrhan, mońǵoldar men jońǵarlar arasynda zor yqylasqa ıe Arıasy bolyp esepteledi. (Arıa) -balo (tıb. Chjan-ra-sik, Chenraisi) - Avalotikesvara dep atalady.

Avalokıteshvaranyń oń jaǵynda kishigirim ólshemde (1,42 h 1,44 m) sol qolymen tostaǵan usynǵan ydysy bar Býdda Shakámýnı. Olardyń tómengi jaǵynda «Men Býdda Shakámýnıge tabynamyn» - degen tıbet tilindegi jazý. Chjan-raı-sıkanyń sol jaǵynda ólshemi 1,79 h 1,46 m bolatyn Manla Býdda (Shıpaly Býdda) qashalyp salynǵan. Sol qolynda qulyptalǵan patra, al tómenge túsirilgen oń jaq qolynda barlyq aýrýlardy emdeıtin jemis bar (altyn mırobalan). Manla beınesiniń astynda tıbettik «Men Býdda Manlaǵa  tabynamyn» - degen jazý bar.

Tórtinshi jalǵyz býrhan (1,28 h 1 m) basynda jeti jylan beınesimen tasqa qashalǵan (jazýsyz), úsh qudaı sýreti salynǵan ortalyqtan batysqa qaraı 15 m jerde ornalasqan. Taǵy bir jalǵyz býrhan (besinshi) ásem gúldiń ústinde otyrǵan (ólshemi 1,27h1,4 m) qasıetti orynnyń ortalyǵynan ońtústik-batysqa qaraı 26,5 m jerde ornalasqan. Tıbettik lamaızmde ony Mıtúkba («beıimdelmegen») dep ataıdy. Taǵy bir tasta on bir joldy oırat tilinde jazý jáne bir tasta Tıbetshe: «Men Choı-hı-Jalsanǵa taǵzym etemin» - naǵyz tarıhı tulǵa dep qashalǵan. Bul jazba eskertkishtiń jazylý kezeńin anyqtaý úshin óte mańyzdy, sebebi uzaq ýaqyt boıy ony zertteý eń qıyn másele bolyp kelgen.

İle ózeni - Jetisýdyń eń úlken ózeni, ol júzdegen jáne myńdaǵan týrıserdi, sonyń ishinde týǵan jeriniń tarıhyn bildirýge, demalýshylardy jáne t.b. qyzyqtyratyn oryn. Qarama-qarsy jaǵalaýda «Kóshpendiler» fılmin túsirý úshin salynǵan ortaǵasyrlyq tolyq kólemdi salynǵan saraıshyq týrısterdi tartatyn ortalyqqa aınalyp úlgerdi. Bul saraıshyqty qalpyna keltirip, saqtaýǵa jáne qorǵaýǵa qarapaıym basqarýdy júzege asyra otyryp jaǵalaýlardy bir – birine baılanystyrsa týrıser sany artar edi. Ózenniń oń jaǵalaýyndaǵy býdda sýretterinen joǵaryda býdda jazýlary men qazaq halqynyń rýlary men taıpalarynyń kóptegen tańbalary beınelengen taǵy bir tas bar. Mundaı «koleksıaǵa» arnalǵan oryn ózen jaǵalaýynyń kórkem landshafty negizinde tańdalǵan. Ózen ár ýaqytta taıpalar arasyndaǵy tabıǵı shekara qyzmetin atqarǵan, sonymen qatar Qazaq handyǵynyń qurylýy men nyǵaıýy kezinde de bolǵan. Ózen boıymen serýendeý nemese mádenı jáne tarıhı eskertkishterdi aralaýǵa arnalǵan jol arqyly shatqaldyń bıik jerine shyǵyp, týrıser ózen arnasy men alqabynyń birneshe kılometrin baqylaı alady. İle ózeniniń orta aǵysynyń keremet kórinisi Qazaqstannyń eń jaqsy landshafttarynyń biri dep sanaýǵa bolady.

Tolyq aǵyp jatqan jáne qarqyndy İle ózeni, árıne, uzaq ýaqyt boıy qalyptasqan joldarǵa aıtarlyqtaı kedergi boldy. Sh. Ýálıhanov 1856 jyly: «Kóktemgi sý tasqyny, ol naýryz aıynan erte bolmaıdy; kúzde ol azaıady, qyrkúıek pen qazan aılarynda malǵa yńǵaıly shópter paıda bolady, sol sebepti ótkelder belgili: Oǵyz-Ótkel, Shelek pen Túrgen saǵalary arasynda; Esik pen Talǵar arasyndaǵy Qyz-ótkel, nemese Qyzkeldi, ózenniń oń jaǵyndaǵy ózennen tómen ornalasqan. Jyńǵyldy jáne Tańbaly-ótkel, Tańbaly-tas shatqalynda. Sońǵysy arqyly Tashkent, Qulja men Semeıge kerýen joly bar jáne ol Janaıjol (Djanaevskıı joly) dep atalady.

Osylaısha, Tańbalytas kıeli kesheni - XVII birinshi jartysy – XVIII ǵasyrdaǵy Jońǵarlardyń tusynda Jetisýdaǵy lamaızmniń taralýy men ómir súrýine jatatyn tabıǵı eskertkish jáne tarıhı mekenderdiń biri bolyp tabylady.

1981 jyldyń aqpan aıynda Tańbalytas jergilikti mańyzy bar eskertkish retinde memlekettik qorǵaýǵa alyndy. 2000 jyldary «Qazqaıtajańǵyrtý» RMK mekemesi arqyly eskertkishtiń ortalyq bóliginde murajaılandyrý jáne eskertkishtiń ashylý jobasy júzege asyrdy.

«Tańbaly» qoryq-mýzeıiniń  ǵylymı-zertteý  bólimi basshysy 

Nýrmaksýtov K.M

«Tańbaly» qoryq-mýzeıiniń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri

 Mýkashev J.B