Qazaqstan – agrarly el, aýyl sharýashylyǵy ulttyq ekonomıkada negizgi baǵyttardyń biri bolyp sanalady. Al aýyl halqy men aýyldaǵy kásip – aýyl sharýashylyǵynyń negizgi tireýshi kúshi. Qazaqstandaǵy iri qara maldyń 50 paıyzy, qoıdyń 47 paıyzy qarapaıym aýyl azamattarynyń ıeliginde. Bul – eldegi mal basynyń artýy aýyl tynysymen tikeleı baılanysty ekenin aıǵaqtaıtyn kórsetkish. Al biz aýylǵa qandaı jaǵdaı jasap jatyrmyz? Keıingi bes jyldy (2020-2025 jj.) saralap kóreıik.
Ulttyq statısıka búrosynyń derekterine súıensek, 2020 jyldyń basynda elimizde 6 443 aýyl bolǵan, al 2025 jyldyń 1 qańtaryndaǵy derekterde aýyl sany 6 179 dep kórsetilipti. Demek, keıingi bes jyl ishinde 260-264 aýylǵa kemip otyr. Aýyldar sanynyń kemýine birneshe sebep bar: aýyldardyń jabylýy, aýyldardyń biriktirilýi nemese kóshi-qon. Joǵarydaǵy kórsetkishtiń basym bóligi – aýyldardyń jabylýy esebinen týǵan jaǵdaı.
2025 jyly eń kóp aýyly bar aımaq – Túrkistan oblysy (794 aýyl), eń az aýyly bar aımaq – Mańǵystaý oblysy (59 aýyl). Bul geografıalyq aımaqtyq bóliniste oblystar arasynda eldi-mekender sany boıynsha ondaǵan esege jetetin aıyrmashylyq bar ekenin kórsetedi. Soltústik óńirlerde (SQO, Aqmola jáne Qostanaı oblystary) aýyl sany árbir oblysqa kemi 500-den tıedi. Kózge baıqala qoımaıtyn statısıka, biraq eldiń soltústiginde aýyldar tyǵyz qonystanǵan.
Aýyldardyń jabylýyna tikeleı yqpal etetin faktor – ekonomıkalyq damý áleýetiniń tómen bolýy, ıaǵnı, aýyl halqy sanynyń azaıýy jáne sharýashylyqtardyń toqyraýy. Sáıkesinshe, 500 adamnan az halqy bar aýylǵa mıllıardtaǵan qarajatqa jol salý, aýyz sý men kógildir otyn qubyrlaryn tartý, ınternet jelisin jetkizý, áleýmettik qamsyzdandyrý – mektep, balabaqsha, aýrýhana (med.bólimshe), jolaýshylar tasymaly, ákimdik, ýchaskelik polısıa jáne t.b. memlekettik búdjetke tıimsiz. Aýyldardyń kóbinde jastar bilim alýǵa úlken qalalarǵa attanyp, aýylda tek qarttar jaǵy qalatyn jaǵdaı da qalyptasqan.
Bıylǵy sanaq boıynsha aýyl halqynyń sany – 7,5 mıllıon adam. Bul degenińiz – Qazaqstan halqynyń 37 paıyzǵa jýyǵy. Iaǵnı, el halqynyń úshten biri aýylda turady. 2020 jylmen salystyrǵanda, 5 jyl ishinde aýyl halqynyń sany 5 paıyz shamasynda azaıǵan.
Bes jyl ishinde 264 aýyl taratylyp, kartadan joıylsa, jańadan qurylǵan aýyldar sanyn saýsaqpen sanap alýǵa bolady. Bul – agrarlyq salany, mal sharýashylyǵyn damytýdy kózdeıtin el saıasatyna kereǵar tendensıa. Aýyl halqy nege kóshedi? Aýyl halqynyń zamana ıgilikterine qoljetimdilik deńgeıi qandaı?
Eń bastysy – aýyz sý, jol, mektep, jaryq, ınternet. Árıne, budan da mańyzdy sharýashylyq tóńiregindegi máseleler bar. Biraq biz ataǵan jaıttar aýyl halqyna aýyr soǵatyn áleýmettik qajettilikter. Prezıdenttiń tapsyrmasy – 2025 jyly barlyq aýyl halyqtaryn aýyz sýmen 100 paıyz qamtamasyz etý. Qazir 1 126 aýyl aýyz sýǵa muhtaj. Bul aýyldardyń basym kópshiligi Pavlodar jáne Abaı oblystarynda shoǵyrlanǵan. Mindet – Memleket basshysynyń tapsyrmasyn oryndap, myńnan astam aýyldy jyl sońyna deıin aýyz sýǵa qosý.
Eldi-meken halqyna tabıǵı gaz jetkizý jumystarynyń da shekesi shylqyp turǵany shamaly. Batys, ońtústik aımaqtarda shaman 70-80 paıyzǵa deıin jalpy jurtshylyq gazben qamtylsa, ortalyq jáne soltústik pen shyǵystaǵy oblystarda bul másele kún tártibinde qalyp otyr. «Saryarqa» gaz qubyry tartylyp, sonyń esebinen Astana qalasy, Qaraǵandy oblysy birshama kógildir otyn ıgiligin kóre bastady.
Aýyldardaǵy áleýmettik nysandardyń da tozyǵy jetti. Standartqa saı mektepter, aýrýhanalar men medısına bólimsheleri (shaǵyn aýyldar úshin), balabaqsha, sport keshenderi, kitaphana men mádenıet úıleri sıaqty máseleler kúıip tur. Atalǵan mekemeler bar bolsa, olardy qajetti jabdyqpen qamtamasyz etý, bilikti kadrlar daıarlaý máselesi taǵy bar. Respýblıka mektepteriniń 70 paıyzy aýylda ornalasqanyn eskersek, eldiń bolashaǵy – sapaly mamannyń da úshten ekisi aýyldan shyǵady. Demek, qala men aýyl arasyndaǵy sapa aıyrmashylyǵy mınımýmǵa deıin qysqarýy – búgingi kúnniń mindeti. Dál sol sıaqty memlekettik kópshilik kitaphanalardyń da 80 paıyzy aýylda jumys isteıdi. Bul kitaphanalardyń kitap qoryn jańalaý, memlekettik tapsyryspen shyqqan kitaptardy jetkizý (olar tek oblystyq kitaphanaǵa túsedi), materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn jańǵyrtý sıaqty qyrýar sharýa kezek kútip tur. Keıingi bes jylda 14 kitaphana jabylǵan. Alaıda, bir qýantatyny, belsendi azamattar men jaýapty tulǵalar aýyl kitaphanasynyń máselesin kóterip, júzdegen kitaphanany jańǵyrtý bastamasy kóterildi.
Aýyl eńsesin tikteýge memleket az jumys jasap otyr desek, uıat bolady. Alaıda, memlekettik saıasatty júzege asyrýǵa mindetti jergilikti atqarýshy organdardyń jumysy synaýǵa turarlyq. Birqatar óńirlerde tapsyrmalar men mejeli ındıkatorlardyń oryndalmaýy, qarajattyń durys ıgerilmeýi sıaqty máseleler bar. 2020-2025 jyl aralyǵynda belsendi júzege asyp jatqan «Aýyl – el besigi» jobasyna atalǵan ýaqyt kezeńinde 670 mıllıard teńge qarajat bólingen. Ózge de qoldaý tetikterin eskersek, keıingi 5 jylda aýyldy qoldaýǵa memleket 1,3 trıllıon teńge baǵyttap otyr.
Aýyldaǵy halyq sany men jas býynnyń úlesin, aýyldardyń ekonomıkalyq ósim múmkindikterin, geografıalyq jaǵdaıymyzdy, eldegi eńbek naryǵyn, ýrbanızasıa deńgeıin eskersek, memleket úshin aýyldy belsendi qoldap, aýyldaǵy jaǵdaı men múmkindikti kúsheıtýden basqa amal joq. Eginine sý jetpegen dıhannyń, jaıylymǵa jer tappaǵan sharýanyń únine qulaq aspasaq, aldaǵy jyldary eńbegi kúıgen aýyl jurtynyń qoldy bir siltep, «qala, qaıdasyń» deýi ǵajap emes. Al bizdiń qalalar mundaı júktemeni kóterýge daıyn emes ekeni taǵy belgili.
