NEMESE

AIaQTALMAǴAN TÓBELES TÝRALY HIKAIA...

Ótken HH ǵasyrdyń 70-shi jyldarynyń bas kezi bolýy kerek, Asqar Egeýbaı, Nesipbek Aıtuly, Aıtýǵan Sháıim jáne men sıaqty tórt otbasyly, qaýlap ósip kele jatqan jas quraqtaı jas aqyndar - «Taýly qyrat» jaqtaǵy bir qazaq apaıynyń úıinde birge bir páterde turyp jattyq. Aıtpaqshy, ishimizdegi Aıtýǵan - naǵyz súrboıdaqtyń ózi edi. Boıdaqtyń - aty  boıdaq, úı ıesi, ana qazaq apaıymyzdyń ózi jıi aıtatyn «qasıetti bólmesiniń» qasıetin ketirińkirep júrgeni, onyń sal-seriligi myna bizderdiń de kózderimizdi qyzyqtyryp qoıatyny - óz aldyna bólek áńgime...

Bul jerdegi bizdiń páterimiz– kishi-girim Jazýshylar Odaǵy sıaqty edi. Kúnde keshkisin kileń "sen tur, men ataıyn" aqyndar jarysa óleń oqımyz. Bizdiń bul «poezıa keshimiz» túnniń bir ýaǵyna sheıin sozylatyn. Ol úıde Nesipbek Aıtuly (Asa daryndy qazaq aqyny, keıin QR Memlekettik     syılyǵynyń ıegeri atandy), Asqar Egeýbaı (kóz jumǵansha barsha Túrik halyqtarynyń uly ǵulamalary: Mahmut Qashqarı men Júsip Balasaǵundy tuńǵysh ret qazaq tiline tárjimelegen jáne olar jóninde tolymdy ǵylymı eńbektr jazǵan ǵulama ǵalym boldy), Aıtýǵan Sháıim (bul jigit keıin naǵyz sýyryp salma aıtys aqyny bolǵan edi, ókinishke qaraı, erte kóz jumdy) - anda-sanda Tursyn Jurtbaı (keıin «Alashtanýshy» ǵulama ǵalym ári tanymal jazýshy boldy) jáne men(aqyn, pýblısıs, saıasat tanýshy degendeı...) - osy beseýimizdiń basymyzdan neshe túrli qyzyq oqıǵalar ótkeni ras edi. Búginde solardy oılap, ońashada jyndy kisishe kúlip alatynym bar.

Iá, sol bizdiń  «Jazýshylar Odaǵymyzǵa» bir kúni bir jigit kelip qosyldy. Ózi Asqar Egeýbaıdyń jerlesi eken. Biz sol kúni de ádettegideı jańadan ǵana jazylǵan «shedevrlerimizdi» jarysa oqı bastadyq. Álgi Marat Qabanbaı esimdi jigit, ún-túnsiz bizdi syrttaı baqylap otyr. Ol anda-sanda bizdi mazaqtaǵandaı, myrs etip kúlip qoıatyn sıaqty. Al, osyny baıqap qalǵan tabıǵatynan ańǵarympaz Asqar dosymyz bolsa:

-Bul Marat Qabanbaı degen daryndy jazýshy. Ózi meniń jerlesim, sabyr etińder, keıin dos bolyp ketesińder,-dep, buryq-saryq qaınaǵaly turǵan bizdi sabamyzǵa qoıady.

Osy «poezıa keshteri» ol jyldary «anaýsyz» ótpeıtin. Anda-sanda aldymyzdaǵy qyzyldan soraptap qoıamyz. Ana jańa dosymyz Marat Qabanbaı da alyp qoıyp otyrdy. Biraq, onyń ana ezýindegi jymysqy kúlkisi azaımasa, qaıta kóbeıip bara jatqandaı ma, qalaı?

Taıaýda ǵana, shamasy 1974 jyly, búginde marqum Tumanbaı Moldaǵalıev bas redaktory bolyp otyrǵan jastardyń «Jalyn» jýrnalyna «Aqqýlar júrek jasaıdy» degen bir top óleńim jarıalanyp, ol shyǵarmalarym ádebı ortaǵa, ásirese, stýdentterge qatty unap, olar jatqa aıtyp, ózim bolsam isip, keýip, onsyz da jarylardaı bolyp júrgen bir keremet shaǵym bolatyn. Ári ishimde qyzyldyń qyz-qyz qaınatqan qolamtasy bar. Ana jyndy kisi sıaqty yrjyńdap otyrǵan Marat Qabanbaı degen jazýshyǵa alaıa qarap, birden shart kettim:

-Eı, sen, kimdi keleke etip otyrsyń?-deımin, eki kózim shatynap. Al, Marat bolsa, oǵan aıylyn jıatyn emes. Kerisinshe, ol maǵan ajyraıa qarap:

-Myna seni!-demesi barma, suq saýsaǵymen meniń kózimdi shuqyp alardaı bolyp, sýmań etkizip!

-Kimdi?-dedim, men de ejireıip. Ol:

- Myna sen kókkózdi!-deıdi miz baqpaı.

Endi buǵan tózsem, Jumash atym óshsin! Shap berip, jaǵadan ala kettim. Umar-jumar bolyp, jerde alysyp jatyrmyz. Nesipbek pen Aıtýǵan «shoq-shoq, biriń ólip, biriń qal...»» degendeı, anadaı jerde taltaıyp, taltaıyp tur. Bizdi arashalap júrgen jalǵyz aqyn Asqar Egeýbaı ǵana. Baıqaımyn, Maratym, qarýly eken. Eger, Asqar ajyratyp jibermegende, meniń odan taıaq jep qalýym daýsyz edi. Biraq, onymdy eshkimge sezdirmegen bolyp, ana Maratqa qarap, ózimshe qorazdanyp, aıbat shegip qoıamyn:

-SHyq, janyńnyń barynda! Men saǵan ne dep turmyn!?-dep, qoıamyn ózimshe qojańdaǵan bolyp. Al, Marat bolsa, sol qalpy, ezýinde jymysqy da jaman  kúlki. Tap bir meni tabalap turǵandaı. Qaıta jynym qoza bastady. Dál osy sátti kútkendeı, álgi Marat Qabanbaı:

-Áı, kókkóz, sabańa tús. Sen, shynynda da myqty aqynsyń. Kel, dostasaıyq?-dep, qolyn sozdy. Maqtaý kimge jaman bolsyn, men onyń qolyn qalaı ala qoıǵanymdy ózim de sezbeı qaldym. Ekeýmiz qushaqtasyp, tós túıistirip jatyrmyz. Asqar bolsa, máz. Ol maǵan qarap:

-Jumash, kórdiń be, meniń Maratym qandaı? Baıqa, odan taıaq jep qalasyń. Odan da ekeýiń dos bolyńdar. Sonyń qurmetine meniń esebimnen bir jarty!-dep, ózi kóp shashyla bermeıtiń ádetinen aıaq-asty aınyp, ol ústelge uzyn moıyn ekilıtrlik qyzyl sharapty qoıa salǵany. Biz bolsaq, túk bolmaǵandaı,  máz bolyp, jańaǵy Asqar qoıǵan syıdy parshalap jattyq. Al, meniń Nesipbek dosym bolsa:

-Áı kókkóz, óziń myna bizge ǵana myqty ekensiń ǵoı. Mine, seniń jynyńdy qaǵyp alatyn naǵyz myqty jigit kelip, endi janymyz qalatyn shyǵar,-dep, ázildep jatyr.

«Er, shekispeı, bekispeıdi» degen ras bolsa kerek. Sodan keıin Marat Qabanbaı ekeýmiz syılas adamdar boldyq. Sol jyldary ol Asqardy syltaýratyp, bizben uzaq, uzaq áńgimelesip ketýdi ádetke aınaldyrǵan. Marattyń áńgimelerinen bir baıqaǵanym, bul jigittiń jaǵdaıy tym qıyn kórinedi. Ózi jetimdikti de, joqtyqty da kóp kórgen, taǵdyry aýyr azamat edi. Asqar Egeýbaı, Nesipbek Aıtuly, Aıtýǵan Sháıim,Tursyn Jurtbaı jáne men, qolymyzdan kelgenshe, osy Maratqa qol ushymyzdy berýge tyrysatynbyz.Biraq, jasyratyny ne, ol kezde bizdiń ózimiz de eshtemege jarymaı júrgen bolatynbyz.

Marat Qabanbaı- naǵyz daryndy balalar jazýshy edi. Ol «Jalyn» baspasynda qyzmette júrgende, talaı ret maǵan:

-Áı, Jumash, nege qoljazbańdy baspaǵa tapsyrmaısyń? Ana Nesipbek qurdasyń eki kitabyn shyǵaryp úlgerdi. Seniń aqyndyǵyń sol dosyńnan kem emes sıaqty edi. Al, sen bolsań, sol baıaǵydaǵy jaıbasarlyǵyńnan arylmadyń-aý. Áıtpese, qazaq bolasyń ba,-dep, meni janyp, janyp qoıatyn.

Marat dosym «Jalyn» baspasynda otyrǵanda qoljazbamdy ótkizýge qolym tımeı qoıǵan edi. Keıin, sol Marattyń ornyna «Jalyn» baspasyna men qyzmetke bardym. Kitaptarym birinen keıin, biri jaryq kóre bastady. Al, Marat Qabanbaı bolsa, meniń kebimdi kıip, baspaǵa qoljazba tapsyrýdy sıretip ketken. Endi men oǵan:

-Marat, baýyrym-aý, qaıda júrsiń? Men otyrǵanda qoljazbalaryńdy tapsyrmaımysyń?-dep, endi men oǵan «kijińdeıtin» bolǵamyn. Al, Marat bolsa:

-Jumash, baıaǵyny eske túsirip, osy bir durystap tóbelesip almaımyz ba?-dep, maǵan telefon shalatyn. Men de qaıtpaı:

-Ótkende Asqar bolmaǵanda, men seniń sazaıyńdy berer edim. Qoryqpasań, kel!-dep, telefonnyń ar jaǵynan aıbat shegetinmin. Marat bolsa:

-Daıyn bol, sazaıyńdy beremin,-dep, telefon qulaǵyn tastaı salǵan. Ol bir kúni ýádesinde turyp, maǵan telefon shalyp:

-Jumash, dalaǵa shyq. Tóbelesemiz. Meniń qasymda Jarasqan Ábdirásh, Keńshilik Myrzabek jáne Tursyn Jurtbaı bar. Olar bizdiń tóbeleske kýá bolady. Jyldam!-deıdi.

Syrtqa shyqsam, Marat aıtqan azamattardyń tórt kózi túgel tur. Men jaǵdaıdy birden túsinip, tez joǵaryǵa shyǵyp, bir tanysymnan moldaý aqsha alyp, qaıtadan jerge tústim.

-Mine, bizdiń Jumash, bárin aıtqyzbaı túsinedi,-dep, Jarasqan dosym kúledi. Keńshilik bolsa:

-Jumash, meniń shákirtim. Ol men úshin bárin jasaıdy jáne Jumash bes mınýtsyz aqyn,- dese, bulardan qalyspaǵan Tursyn Jurtbaı:

-Bul haıýannan bárin kútýge bolady. Marat, búgin munyń sazaıyn durystap bershi?-dep, jymyń-jymyń etedi. Osy kezde domalanyp, bizdiń qasymyzǵa birdeńeni aıtqyzbaı sezgendeı, Nesipbek Aıtuly keldi:

-Myna Jumashtan qýsań qumalaq túspeıdi. Búgin ózin bir synap kóreıikshi?-dep, ázildegen bolyp jatyr.

Abaı men Gagarın kósheleriniń qılysyndaǵy ataqty «Baspalar úıiniń» tómengi jaǵynda belgili «sýatymyz» bar edi, shóldep kelgen biz soǵan bas qoıdyq, Aldy - syradan bastalyp, aıaǵy - «aqańa» ulasyp, biraz jerge baryp qalyppyz. Bir qarasam, qasymda jalǵyz Marat qana qalypty. Ana Jarasqan da, Keńshilik te, Nesipbek te, Tursyn da joq. Qatty qyzý Marat ekeýmiz bir-birimizdi «klasıksiń» dep maqtap, qaıta-qaıta qushaqtasyp, ázer aırylysqan edik.

Budan keıin men Almaty qalalyq ákishiligine qyzmetke aýystym. Keıin, osy Marat Qabanbaı «Dat» gazetiniń bas redaktory boldy. Birde oǵan men qajyńdap:

-Eki klasık - bir jerde jumys istemeımiz be?-dep edim, ol julyp alǵandaı:

-Bolmaıdy! Endi jetispegeni sen ediń! Odan da Zamanbek aǵańnan aırylma! «Opozısıaǵa» áli toıǵan joqsyń ba?!-dep, (ol azamat bul arada meniń 1986 jylǵy Almatydaǵy áıgili Jeltoqsan kóterilisine qatysqanymdy, 1990-jyly qurylǵan Qazaqstannyń azamattyq «Azat» qozǵalysynda jáne onyń táýelsiz saıası «Azat» gazetinde qyzmet istegenimdi jáne taǵy basqa qıqar minezderimdi meńzep otyrsa kerek...) shyndap aıtsa da, áıteýir sol joly ol meniń betimdi qaıtaryp tastaǵan bolatyn.

Sol jyldary meniń Aıagózdegi Amangeldi Kerimtaev aǵam bir kúni maǵan Almaty qalalyq ákimdigine kelip:

-Jumash, Marat dosyń qyzmetten ketkeli jatyr, Sen sol gazetke kelmeısiń be?-dep, shyndap ótingende men:

-Aǵa, sony qaıtesiz. Opozısıaǵa toıdym, barmaımyn. Ana Marat Qabanbaı sol jerden durys ketti. Meni qınamańyz,-dep, aǵa betin qaıtaryp tastaǵan bolatynmyn. Arada úsh jyl ótkende 2005 jyly Amangeldi aǵanyń óte jaqsy kóretin bir inisi - Ermurat Bapı men sol kisiniń qaryndasy Baqytgúl Mákimbaıdyń ótinýimen opozısıalyq «Juma-taıms» gazetin shyǵaryp, ıt tirlikpen kún keshetinimdi onda qaıdan bileıin?..

Sol, qaıran Marat Qabanbaı kenetten qaıtys boldy. Sońynda aıaqtalmaǵan «Kentavr» romany qaldy. Osy kúnge deıin bir ókinetinim, Marat Qabanbaı marqummen nege shyndap tóbelespegenim edi.

Joǵaryda baıandaǵan «tóbeles» oqıǵasynyń kýágerleri: Asqar Egeýbaı, Jarasqan Ábdirásh, Aıtýǵan Sháıim, Keńshilik Myrzabek, oqıǵanyń basty keıipkeri - Marat Qabanbaı da búginde marqum bolǵan. Asyl bozdaqtardyń jatqan jerleri jánnátta bolsyn!-deımin, men búginde. Iá, bizdiń qoldan basqa ne keledi?..

 Jasyratyny joq, eger Marat Qabanbaı ekeýmiz sol joly shyndap tóbelese qalsaq, ol meni jeńip ketetin be edi, kim bilsin. Biraq, men de «osal jaý» emespin ǵoı. Marat - men sıaqty erke-totaı, mol dúnıeniń ishinde ósken emes, naǵyz qıyndyqty kóp kórip, shyńdalyp ósken azamat edi ǵoı. Iá, bir jaǵynan, sol Marat ekeýmizdiń tóbelespegenimiz de durys bolǵan shyǵar dep oılap qoıamyn keıde. Iá, bárimiz de pendemiz ǵoı...

   Aıtpaqshy, halyqaralyq Hans Andersen atyndaǵy syılyqtyń ıegeri,  daryndy, qazaqtan shyqqan jalǵyz jazýshysy - Marat Qabanbaı qaıtys bolǵanymen, onyń sońynda: «Qala men qyzbala», «Baqbaq basy tolǵan kún», «Pysyq boldym, minekı», «JaHankez Tıtı», «Kermek dám», «Aıshylyq alys jol», «Se lá vı», t.b. kitaptary qaldy.Sonymen birge Marattyń  ishinen shyqqan «shubar jylany», aıaqtalmaǵan kesek kórkem týyndysy - «Kentavr» qaldy jetimsirep. Qudaı ózi keshirsin, búginde Marat Qabanbaısyz - Qazaq balalar ádebıetiniń orny úńireıip, bos turǵan sıaqty bolyp kórinedi maǵan...

Jumash KENEBAI,

aqyn