Qýandyq SHAMAHAIULY, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty – Qýeke, Mońǵolıada erjetken aza­matsyz. Ol eldiń demokratıalyq úderisiniń bas kezine de kýá bolǵan shyǵarsyz. Demokratıany erkin BAQ júıesinsiz elestetý qıyn, Mońǵolıalyq jýrnalısıka bizdikimen salystyrǵanda qan­daı deńgeıde? Bılikke yqpaly qandaı? Qoǵamdyq pikir qalyptastyrý qaýqary she? Ol jaqta qazaqtildi jýrnalısıkanyń daýysy shyǵa ma?

– 1985 jylǵa deıin keńes baspasóziniń úlgisi negizinde damyǵan Monǵol jýrnalısıkasy shırek ǵasyrlyq qysqa merzimde tanylmastaı ózgerdi. 1989 jyly ózim delegat retinde qatysqan daryndy jastardyń respýblıkalyq keńesinde eldiń qazirgi Prezıdenti, sol tustaǵy áskerı-jýrnalıst  S.Elbegdorjynyń úndeý tastaýymen bastalyp, 1990 jyly naýryzda beıbit jolmen jeńiske jetken demokratıalyq revolúsıanyń basy-qasynda bolǵanym ras. Osy bir dúbirli qozǵalystan keıin Monǵol qoǵamy jappaı jańaryp, damýdyń tyń ári erkin jolyna tústi. BAQ san jaǵynan kúrt ósip, 3-4 esege deıin kóbeıdi. Bú­gingi Monǵol basylymdary qoǵamdyq-saıası jalpy ulttyq sapaly baspasóz jáne «sary» gazetter degen eki iri topqa bólinip otyr. Onda eshbir gazet memlekettik nysanǵa jatqyzylmaıdy, 90-jyldardyń ortasynda jappaı jekeshelendirilgen. Zań boıynsha úkimettiń baspasóz isine aralasýyna tyıym salynady. Ókinishke qaraı, shý kóterý arqyly bıznes jasaýdy kózdeıtin sary gazetter Monǵolıa merzimdi baspasóziniń 60 paıyzyn quraýmen qatar, eldiń aqparat keńistiginde eleýli oryn ıelenip otyr. Monǵolıada 1996 jyldan bastap ınternet qoǵam ómiriniń barlyq salasynda dendep endi. Jýrnalısıkada ınternettiń keń óris alýy shet elden aqparat alýǵa, BAQ-tyń elektrondyq júıesin jasaýǵa jáne Web site júıesin qurýǵa, óz eliniń jańalyqtaryn álem jurtshylyǵyna keńinen jedel taratýǵa, marketıń júıesin keńeıtýge jańa múmkindik jasady. Qazir atalmysh eldiń barlyq aqparat quraldary men gazet-jýrnaldarynyń onlaın úlgisi bar. Monǵolıa jýrnalıs mamandaryn álemdik qalyp (standart) boıynsha halyq­aralyq deńgeıde daıarlaý, BAQ júıesin ǵylymı-zertteý  jaǵynan damýshy elder arasynda alǵa shyǵyp otyr. Monǵolıa mem­lekettik ýnıversıtetinde jýrnalıs mamandaryn oqytý isi 1960 jyldan bastap qolǵa alynǵan. 1962 jyly atalmysh oqý ornynyń qoǵamtaný fakúltetiniń bazasynda jýrnalısıka kafedrasy ashyldy. 1990 jyldan keıin jýrnalıs daıarlaıtyn oqý oryndarynyń sany kúrt ósti. 2005 jylǵy málimet boıynsha eldiń 19 jekemenshik, 4 memlekettik ýnıversıtet, ınstıtýt, kolejderinde jýrnalıs mamandaryn oqytyp jatyr.   1998 jyldan bastap jýrnalıs-ustazdar halyqaralyq «Soros» qorynyń demeýshiligimen «Jýrnalısik bilim berýdiń qazirgi jaǵdaıy, aldaǵy baǵyty», «JOO-da jýrnalısıkany oqytýdyń mazmunyn jetildirý joldary» sekildi jobalar jasap, júzege asyrýlarynyń arqasynda Monǵolıa memlekettik ýnıversıtetinde (MÝIS) qoldanystaǵy oqý josparlary, baǵdarlamalar, pánder anyqtamalary jańasha jetildirilip, álemdik qalypqa (stan­dartqa) sáıkestendirildi. Nátıjesinde jýrnalısik joǵary bilim beretin barlyq ınstıtýttar bir izdi qalypqa (standartqa) kóshirildi. Jýrnalısıka ǵylymy boıynsha fılosofıa doktorlary (PhD) men ǵylym doktorlaryn (ScD) daıarlap, eńbekterin qorǵatatyn dısertasıalyq keńes profesor Zúlkápil Máýletulynyń basshylyǵymen Monǵolıa memlekettik ýnıversıtetiniń bazasynda jumys isteıdi. Ǵylymı jýrnal jáne arnaıy basylymdardyń syrtynda oqýlyqtar, oqý quraldary, monografıalar bastyryp jaryqqa shyǵarady. Sondaı-aq, Monǵolıa jýrnalıseriniń eki odaǵy men jeke Baspasóz ınstıtýty jýrnalıserdiń biliktiligin arttyrý, qaıta daıarlaý maqsatpen qysqa jáne uzaq merzimdik oqytý semınarlaryn turaqty uıymdastyryp keledi. Mońǵolıalyq jýrnalısıkany bizdi­kimen salystyrǵanda qandaı deńgeıde ekendigin joǵarydaǵy derekter arqyly bajaılaı berýge bolatyn shyǵar. Al, bılikke yqpaly qandaı degenge keletin bolsaq, olar kádimgideı «tórtinshi bılik» retinde teń dárejeli áriptes. Sondyqtan da, qo­ǵam­dyq pikir qalyptastyrý qaýqary aı­tarlyqtaı myqty. Ol jaqtaǵy qazaqtildi jýrnalısıkanyń daýysy tym álsiz. Shynaı Rahmetuly, Asqar Shaımerden (Atatanym), Suraǵan Rahmetuly syndy birli-jarym azamattardyń arqasynda ildebaılap, ólmestiń kúnin kórip otyr. – Qazaqtildi jýrnalıs qana emessiz, sol salanyń zertteýshisiz de. Eldegi eki til­di jýrnalısıkany bir-birimen salys­tyryp sıpattańyzshy. – Bul negizi, birer ǵylymı-zertteý ıns­tıtýtqa júk bolarlyqtaı salmaqty ári ózekti másele. Jýrnalısıka aınalyp kelgende, qoǵamdyq ómirdi shynaıy beıneleıtin aına ispetti dúnıe ǵoı. Sondyqtan, qoǵam qandaı bolsa, jýrnalısıka da dál solaı. Bul turǵydan kelgende, eki tildi jýr­na­lıstıkany bóle-jaryp qaraýǵa kel­meıtin tustary da bar. Jalpy aıtqanda, Qazaqstandaǵy birtutas jýrnalısıkanyń orys tildisin zor, qazaqtildisin qor sanaý esh qısynsyz. Ekeýi de bir deńgeıde. Orystildisiniń bar artyqshylyǵy – bı­lik­tegi «bıznesmen-sheneýnikterdiń»  olarǵa búırekteri buryp, astyrtyn qoldaý kórsetip turatyndyǵynda ǵana. Aıtalyq, jarnamalyq materıaldardy, tapsyrystyq maqalalardy, ártúrli PR jazbalardy, ózderiniń ımıj­de­rin qalyptastyratyn nemese klan­ara­lyq qaqtyǵystarda bir-birlerin qara­laıtyn dúnıelerdi solarǵa aparyp tyqpa­laıtyndary orystildi gazetterdi keremet oqylymdy ári tartymdy etip kórsetip jatýy ábden múmkin. Quldyq sananyń shylaýynan shyǵa almaǵan sol azǵana bıleýshi top ózderinshe qazaqtildi baspasózge ǵana emes, eldiń tıtýldy ultyna muryndaryn shúıire qaraıtyndary bárimizge belgili jaıt. Qoǵamdaǵy osyndaı keri psıhologıa ózgermeıinshe, olardy qazaqtildi baspasózben sanasatyn jaǵdaıǵa jetkizý qıyn. Taǵy bir másele, eldegi barlyq aqparat tek qana orys tilinde taratylatyndyǵynda. Úkimet otyrystary, Parlament jınalys­tary deısiń be, barlyq resmı is sharalar orys tilinde ótkiziletindigi qoǵamdy jap­paı jat jurttyń tilinde taratylatyn baspasózge táýeldi etýge ákelip soqtyrady. Munyń ózge de san qyrly faktorlary bar. Onyń bárin ashyp kórsetý úshin túbegeıli zertteý kerek. Óz basym qazirgi tańda ózge salada júrmin. Búginde  úkimet tenderinen qarjy alyp otyrǵan, baspasóz salasynyń osyndaı kúrdeli máselelerin zerttep tujyrymdaýdy moınyna alǵan eldegi birden bir uıym – profesor Namazaly Omashev basqaratyn Jýrnalısıka ǵylymı-zertteý ınstıtýty. Eýrazıa ýnıversıtetiniń jýrnalısıka jáne saıasattaný fakúlteti de aı qarap otyrmaǵan shyǵar. Negizi osyndaı máselelermen aınalysý solardyń abzal boryshtary. Tym quryǵanda, memlekettik búdjetten alyp otyrǵan qarjylaryn aqtaý úshin áreket jasaıtyndyqtaryna sengim keledi. – Qazaqtildi saraptamalyq baspasóz­diń dármeni qanshalyqty? – Saraptama jasaý úshin eń aldymen zańdyq kepildik pen aqparat alý jáne ony taratý bostandyǵynyń shynaıy tetikteri kerek. İshki, syrtqy jáne sanadaǵy senzýra ataýlynyń bárinen arylǵan abzal. Ol úshin saraptamalyq janrdyń eń keń taraǵan túri bolyp tabylatyn jýrnalısik zertteýge toqtalaıyq. Jýrnalısik zertteýdiń buljymaıtyn ras derekke negizdeletindigin aıtpaǵannyń ózinde, basty ereksheligi – máseleniń astaryna tereń úńilip, onyń qyr-syryn tolyqtaı ashyp kórsetetindiginde.  Mysaly, úkimet orny eldegi sharýashylyq nysandardyń kiristerine salynatyn salyq týraly zańǵa ózgertýler engizýdi usynyp, ony parlament arqyly bekittirip aldy delik. Zańǵa nege ózgerister qajet boldy, kimniń múddesi kózdelip otyr, onyń artynda kim tur? – degendi qazbalap, sebebin tolyqtaı tabýǵa zertteý baǵyttalýǵa tıis. Ol úshin jýrnalıs zańdaǵy ózgerister birli-ekili kompanıa nemese azǵana toptar úshin paıdaly quqyqtyq ahýal qalyptastyrýy yqtımal degen boljam jasap alyp, ony dáleldeýdi maqsat etedi degen sóz. Jýrnalısik zertteý belgili bir  máse­leniń ózgeshe tustary men uqsas­tyqtaryn salystyryp, mánin anyqtaýdy maqsat etedi. Máselen, bankterdi bankrotqa ushyratý úrdis ár satylap, úkimet ornynyń sheshimimen jasalyp kelgen bolsa, ony tereńdep zertteý arqyly oǵan kináli qurylym ba, álde, atqarýshy bıliktiń keri áreketiniń qaıtalanýy ma? – degendi obektıvti túrde anyqtaýǵa bolady. Jýrnalısik zertteýdiń kúsh-qýaty – áleýmettik tómengi toptarǵa, baspanasyzdarǵa, jumyssyzdarǵa janashyr bolyp, shynaıy aqparat berýmen qatar olardyń sanasyna senim uıalata alatyn­dyǵynda. Osy maǵynasyna saı jýrnalısik zertteýdiń taqyryby tómendegi basty faktorlardy óz boıynda saqtaıdy: –  jurtshylyqtyń suranysyna jaýap berý, qajettiligine saı kelý; – saıası, qoǵamdyq mańyzdylyǵy jo­ǵary, eldiń psıhologıasyna yqpal eter­likteı aýqymdy bolý; – adamdarǵa árbir ózgeristi, jańa bet­­bu­rysty ózimiz jasaı alamyz degen senim týdyrý. Olaı bolsa, jýrnalısik zertteýdiń basty obektileri tómendegiler bolmaq: –  úkimet orny; – saıası uıymdar; – syrtqy qatynas; – qarýly kúshter jáne ulttyq qaýip­sizdik; – iri bıznes oryndary, olıgarhtar; – bilim berý salasy; – áleýmettik qamsyzdandyrý. Onyń syrtynda paraqorlyq, sybaılas-jemqorlyq sekildi ekonomıkalyq másele­lermen tikeleı baılanysty ister jan-jaqty qarastyrylady. Jýrnalısik zertteý qupıa qylmystardy áshkerelep synaǵanymen, ol – sot emes, sondyqtan, eshkimdi aıyptaýǵa, jazalaýǵa qaqysy joq. Basty qyzmeti  – belgili bir árekettiń saldaryn, keltirgen zıanyn izdestirip taýyp, ony naqty derektermen dáleldep, jurttyń nazary­na usyný ǵana. Máseleni tıimdi sheshýdiń joldaryn jýrnalısik zertteý kórsetýi de múmkin. Alaıda, onysy – jýrnalısiń saıası kózqarasy emes, tek ártúrli  kózderden alyn­ǵan aqparatqa ǵana negizdeledi. Olaı bolsa, qazaqtildi baspasózdiń dármeni qanshalyqty ekendigin osy talap turǵysynan qarasańyz, bári belgili bolatyn shyǵar. – Qazaqtildi baspasózdiń derti nede? – Derbestik pen biliktiliktiń jetis­peý­shiligi. Sonymen qatar jaǵympazdyqtyń, jaltaqtyqtyń tym beleń alýy. Eń úl­ken qasiret kóbinese salany iskerligi men bilik­tiliginen góri bılik basyndaǵy jerles­terine nemese tanys sybaılastaryna súıengen darynsyzdardyń basqaratyndyǵy. Memleket pen úkimetke opozısıa ispetti jumys istep, qoǵamdyq múddeni ǵana ustanýdyń ornyna bıliktiń qulaq kesti qulyna aınalyp otyrǵandyǵy – qazaqtildi baspasózdiń derti ǵana emes, qasireti. – Qazaq tiliniń ahýaly qazaqtildi BAQ jaǵdaıyna qanshalyqty táýel­di, kerisinshe, BAQ-tyń baǵy tilge qansha­lyqty qaraılap otyr? – Til máselesi BAQ júıesinde ǵana emes, jalpy búkil qoǵamnyń bas aýrýyna aınalyp otyrǵandyqtan, ony bólip qaraýǵa kelmeıdi. Ulty úshin jany ashıtyn barlyq sanaly azamatqa ortaq qasiretti qaıtalap aıta berýdiń ózi júrekke zildeı aýyr salmaq túsiredi. – Bizdiń (árıne, áńgime tek qana qazaq­tildi) BAQ-tardyń aqparat óndirý, taratý, qarjy tartý qabiletteri qaı shamada? – Álemde BAQ-tyń komersıalyq qural retinde kórinis tabýy birshama kúsh aldy. Gazet, jýrnal basý, baǵdarlama daıyndaý úrdisi aqparattyq óndiristiń salasyna aınalyp, tutynýshylardyń naryqtyq talaptaryna boı urǵan iskerlik sıpat, tıimdi jumys isteýge baǵyttalǵan menedjment, marketıń qalyptary (standarttary) engizilýde. AQSH aqparat salasy qyzmetkerleriniń  «Amerıkanyń aqparattyq óndirisi – bıznes» dep málimdeýleri kezdeısoqtyq bol­masa kerek. Batys Eýropanyń ózinde BAQ-ty – «medıa-óndiris», jýrnalıserdiń týyn­dylaryn naryqtaǵy ózge taýarlarmen birdeı «medıa-ónim» dep ataıtyn boldy. Komersıalyq baǵyttaǵy jýrnalısıkada (profilt seeking) jýrnalıs pen baspasóz, aqparat quraly belgili bir naryqqa qyzmet etýge tıis degen dúnıe­tanym ornyqsa, dás­túrli jýrnalısıkada eń aldymen azamat­tarǵa, qoǵamdyq sanaǵa nemese jeke tulǵalar bolyp tabylatyn oqyrmandarǵa jol tartýǵa tıis delinedi. Jýrnalısıkanyń komersıalyq sıpaty basymdyq tanytyp otyrǵan kezeńde naryq mehanızmderi arqyly júzege asyrylatyn BAQ pen jýrnalısiń qyzmetin ekonomıkalyq turǵydan úılestirý mańyzdy mindet atqarady. Naryq qysymynyń ózi básekelestik aıasynda qyzmetin júr­gi­zip otyrǵan BAQ pen jýrnalısiń artyq­shylyǵyn jáne «oıyn erejesin» anyqtap beretindigimen erekshelenedi. Komersıalyq faktordyń qazirgi BAQ-tyń qyzmetine qalaı áser etip otyrǵanyn Amerıka jýrnalısıkasynan anyq kórýge bolady. Toqsanynshy jyldardyń ortasynda atalmysh eldiń gazetteri óz búdjetiniń 80 paıyzyn jarnamadan, 20 paıyzyn jazylýshylar men satýdan túsken aqshadan quraǵan. Iaǵnı, jar­nama berýshiler men oqyrmandardyń gazet qarjy kózin quraýdaǵy ara salmaǵy 4:1 bolyp ózgergen. Jarnamanyń osynshama zor yqpaly baspasózdiń mazmunyna da áser etip, meıilinshe oqyrman qaýymnyń nazaryn aýdaratyndaı materıaldar jarıalaýdy kózdeıtin boldy. Aıtalyq, 90-jyldardyń basynda AQSH gazeti tilshileriniń 19 paıyzy sport, 8 paıyzy qylmys jáne sot isi jaıyndaǵy máse­leler, 7 paıyzy bıznes taqyryby boıyn­sha arnaıy mamandanǵan. Olaı bolsa, qo­ǵam­dyq, áleýmettik jáne bilim máseleleri boıynsha mamandanýshylar nebary tórt-aq paıyzdy quraǵan. – Qazaq BAQ-tary menedjment salasynda artta qalyp otyrǵan joq pa? – Artta qalǵandary sonshalyq, tipti, jurt­ta qalyp, jer shuqyp otyr deýge bolady. Eger, ondaı bolmasa, bárimiz gazet sandaryn kezekke turyp satyp alatyn, telearnalardyń baǵdarlamalaryn tamsana tamashalaıtyn jaǵdaıǵa jeter edik qoı. Bizdiń medıa-me­ned­jerler oqyrmany men aýdıtorıasyna moıyn burýdyń ornyna quryltaıshy-qojaıynnyń kóńilinen shyǵýdy, solarǵa jaǵynýdy ǵana jón sanaıdy. Sebebi, ony shyǵarmashylyq ujym saılaǵan joq. Jem berip otyrǵan qojaıyn taǵaıyndaǵan jáne ony qyzmetten qýyp tastaý da bir adamnyń qolynda. Kóńili qalaǵanda taǵaıyndaıdy, unatpaǵan kúni alyp tastaı salady. Bul jerde iskerlikten góri basqa jaǵdaılar artyǵyraq ról oınaıdy. Al, ujymdy basqaryp otyrǵan bas menedjer shynaıy iskerler men qabiletti mamandardy ólse de mańyna jolatpaıdy. Sebebi, oǵan jumystyń múddesinen góri ózi­niń laýazymy qymbat. Menedjmenttiń shyǵarmashylyq jaǵy­nan aqsap jatýy qansha qarjy quısań da esh aqtalmaıtyndyǵynyń bir ǵana mysalyn búgingi «Jetinshi arnanyń» keskin-kelbetinen anyq ańǵarýǵa bolady. Búginde onyń qaı eldiń arnasy eken­­digin aıyrýdan qaldyq. Kúndelikti jańalyqtarynyń ýaqyty bar-joǵy jıyrma­ mınýtty quraı­tyn, onysynyń jartysyna jýyǵy aýdarmalyq  materıaldan turatyn, qal­ǵanyn «baı izdegen kári qyzdar men qa­lyńdyqqa zárý boıdaqtardyń» arzanqol áńgi­me-dúkenderimen, jalǵan utys oıyndarymen, reseılik arnalardyń habarlary men fılmderin kóshirýmen jabatyn dál osy «Jetinshi arna» menedjerleriniń qalaı ishteri pysyp ketpeıtinin, jumys­tyń segiz saǵatyn nemen aınalysyp ótkize­tindikterin ózderinen surasańyz óte qy­zyq bolar edi. – Otandyq teleındýstrıa qazaq kórer­menine ne berip, ne bere almaı otyr? – Álemniń ónerkásibi joǵary damyǵan elderiniń BAQ-tyń damýyndaǵy eleýli bir kórinis – olardyń sanaýly iri konsernderdiń ıeligine shoǵyrlanýy bolyp otyr. Olar álemdik aqparat naryǵyna ený maqsatymen is qyzmetterin elaralyq baǵytqa burǵan. Búginde aqparattyq qarym-qatynastyń eń sońǵy úlgidegi tehnologıasyn paıdalana­tyn qarjy, ekonomıkalyq iri bazaly korporasıalar halyqaralyq aqparat naryǵynda aldyńǵy qatarda júr. Olardyń is qyzmetiniń búkilálemdi qamtı bastaýy aqparat óndirisiniń jahandanýy bolsa kerek. Toqsanynshy jyldardyń sońynda álem aqparat naryǵynda alǵa shyqqan elaralyq korporasıa – «Taım-Ýorner» boldy. Onyń aıasynda Ternerdiń «CNN News Group», kóńil kóterýge arnalǵan televızıanyń kabeldik júıesi, NVO-nyń aqparattyq jáne ádebı-kórkem baǵdarlamalar arnasy, sazdy áýendik «Warner Musik Group», «New Line Cinema» kıno kompanıasy, kóptegen baspalar, kitap dúkenderi, kitapqumarlardyń klýby, Internettegi júzdegen onlaın basylymdar, Web saıttar qyzmet júrgizedi. 2000 jyly qańtarda «Taım-Ýorner» men «Amerıkan Onlaın»  korporasıasynyń birigýi iri mega-konsernge aınalýǵa jol  ashty. Olar birden HHİ ǵasyrdy «Internet dáýiri» bolady dep jarıalaǵan. Jańa konsernniń qa­taryna 33 iri jýrnal, NVO, CNN, TBS, TNT, Cartoon Network jáne ózge ondaǵan BAQ, kıno kompanıalar, «Compuserve», «Netscape» sekildi kompúterlik aqparat qatynas júıesi kiredi. Ekinshi basty medıa-konsern – «Ýolt-Dısneı». Onyń qataryna júzdegen aqparat quraldarymen qatar álemniń eń iri telekompanıasy amerıkandyq AVS kiredi. Joǵaryda atalǵan iri altaýdyń qataryna «Ǵoh» telejúıesi, «Fox News Channel»-diń ıesi R.Merdoktyń «Núz korporzıshn», NBC telejúıesi, CNBC kabeldik júıeniń menshik ıesi «Jeneral Elektrık» konserni, táýlik boıy habar taratatyn kabeldik televızıanyń MSNBC arnany menshikteıtin «Maıkrosoft» korporasıalary jatqyzylady. Jýrnalısıka «ınfo-noo» aıasyndaǵy kóriniske aınaldy degen sóz jıi estiletin boldy. Aqparattyq qatynas júıesiniń jahan­danýy búkilálem halyqtary máde­nıe­tiniń ózara yqpal etýine, baıytylyp damýyna, aqparatty dúnıeniń qaı buryshyna da jedel jetkizýge laıyq­talǵan ashyq qoǵamnyń qalyp­tasýyna qolaıly jaǵdaı týdyryp otyr. Sonymen qatar, elder men halyqtardyń mádenıetin, salt-dástúrin, ózindik erekshelikterin joǵaltýyna, sanasyn bir qalypqa salyp teńestirýine yqpal etýi de ǵajap emes. Al, biz álemdik kóshtiń sońynda júrgen reseılik telearnalardyń  batystyq áriptesterinen kóshirgen arzan­qol baǵdarlamalaryna jatyp kep tam­sanamyz. Al, sonda ony ózimiz jasaýǵa qa­rym-qabiletimiz jetpeıtin bolǵany ma?! Olaı bolsa, otandyq teleındýstrıanyń qazirgi ógiz aıańyna qarap bizge birdeme beredi dep kútýdiń ózi ábestik sıaqty. – Teleekranǵa qarap, ásirese, tele­mamandardyń tapshylyǵyna oıymyz oıysa beredi. Shynynda da solaı ma, álde bardy kelistire almaı otyrmyz ba? – Bardy baǵalaı almaı, joqshylyqty qoldan jasap otyrǵan shyǵarmyz. Men sondaı oıdamyn. Televızıaǵa maman tańdaýǵa orasan kóp qatelikterge jol beriledi. Ádebıet pen tarıhtan beıhabar bireýler onan-munan kóshirip, televızıaǵa derekti fılmniń senarıin jazady. Osydan keıin kórermenge jetetin týyndynyń sapasy qandaı bolatyny aıtpasa da túsinikti. Munyń bári mamannyń tapshylyǵynan bolyp otyrǵan joq. Negizi, telemamandardy gazet, jýrnal redaksıalarynda jumys istep, jazý-syzý sheberlikterin shyńdaǵan jýrnalıserdiń arasynan iriktep alǵan áldeqaıda tıimdi. – Qazaq teleekrany shákirttik keıip­ten qaıtkende eseıedi? – Adam balasynyń rýhanı suranysyna eshkim shek qoıa almasy aıdan anyq. Sol suranys ulǵaıǵan saıyn teleóner týyndylary men shyǵarmashylyq ıelerine de qoıylatyn talap bıikteı bermek. Son­daı-aq, adamdar rýhanı turǵydan baıyp, talǵamdary ósýmen qatar televızıa tehnıkalary da qaryshtap damyp keledi.  Árbir shyǵarmashylyq qyzmet, sonyń ishinde televızıa jýrnalısıkasynyń nátıjesi de óz isiniń sıpattaryn anyqtaıtyn sapalyq jańa «ónim» bolatyndyǵymen erekshelenedi. Televızıa óz aýdıtorıasyna pozısıasy turǵysynan ózine tán bolmysy bar teletýyndylardyń jıyntyǵy retinde jetedi. Ony daıarlaýǵa shyǵarmashylyq ujym, túrli salanyń mamandary, ınjener-tehnıkter, rejıserler, tele-operatorlar, qalamgerler, telejúrgizýshiler atsalysady. Efırge shyǵarylǵan árbir teletýyndy qyrýar daıyndyq jumystarmen qatar ony jasaý barysyndaǵy «taban et, mańdaı terdiń» arqasynda paıda bolmaq. Belgili telekompanıanyń baǵdarlamalyq saıasaty men tujyrymdamasyn jasaý, materıal-tehnıkalyq bazasyn qalyp­tastyrý, aqparat kózderimen baı­lanys ornatý, shyǵarmashylyq ujym­dy uıymdastyrý, olardyń jumys baǵyttary men eńbek bólinisterin úıles­tirý, utymdy uıymdastyrý, ustanatyn erejelerdi jasaý sekildi isterdi sol sharýalarǵa jat­qyzýǵa bolady. Belgili bir telehabardy daıyndaý úshin isti josparlaý, túsirý tobynyń jumysyn uıymdastyrý, aqparat jınaý, týyndynyń tujyrymdamasyn jasaý, senarı jazyp, ony redaksıalaý, montajdaý jumystaryn bitirip, baǵdarlamaǵa engizý, aýdıtorıany zertteý, olarmen keri baılanys ornatý ónerin ıgerý syndy qyrýar sharýalar qarbalasyp jatady. Shyǵarmashylyq týyndy – is qyzmettiń iskerlik izdenis pen qalyptasqan jumys formasyn únemi qatar qoldanyp otyrady. Onyń deńgeıi jýrnalısiń shyǵarma­shylyq qabiletine, alǵan bilimi men bilik­tiligine, mashyqtanǵan daǵdysyna, ıgergen tájirıbesine, ishki rýhanı qýatyna qaraı kórinis tabady. Sonymen qatar, týyndy jasaýshylardyń ózgelermen qarym-qatynasy da aıtarlyqtaı ról at­qar­maq.  Jýrnalısiń shyǵarmashylyq izdenisi is qyzmettiń barlyq kezeńderi men satylarynda, tipti ár qadam saıyn qa­­­jet etiledi. İzdenis shyǵarmashylyqtyń naqty jaǵdaıymen sáıkesken tásilderdi talap etedi. Onyń ózi jeke adamnan ón boıyndaǵy barlyq múmkindikteri men áleýetin barynsha tolyq paıdalanýyna jaǵdaı týdyrady. Qysqasy, telejýrnalıst baǵdarlamaǵa jan-tánimen berilýge tıis. – Ásirese, memlekettik emes telear­nalarda qazaqtildi redaksıalar nege 2-planda júredi? Jetekshi ujym bolatyn ýaqyt qashan kelmek dep oılaısyz? Jeke telearnalar úshin qazaqtildi kórermen joqqa tán, syry nede? – Onyń eki túrli sebebi bar. Eń bi­rin­shisi, qazaqtyń qolynan eshteńe kel­meıdi dep orynsyz joqqa shyǵarýǵa beıim turatyn qoǵamda qalyptasqan quldyq sananyń saldary. Keleside, qazaq redaksıalarynyń ózderiniń álsizdigi men shynaıy shyǵarmashylyq orta­nyń joqtyǵy. Jetekshi ǵana emes, kóshbasshy ujym bolýǵa bolady. Ol árkimniń óz qolyndaǵy sharýa. Al, bizde eshbir tele­arna nemese ǵylymı-zertteý uıym tele­suranysty zertteýmen, kórermender ara­synda saýalnama júrgizip, máseleniń mánin túsinýmen aınalyspaıdy. Mundaı jaǵdaıda shyǵarmashylyq jumysta qandaı bereke bolmaq. Árkim óz bilgenimen oıyna kelgenin istep, enjar tirlikpen aınalysyp júre beredi de. – Qalaı oılaısyz: bizdegi maman­dardyń qanshasy jýrfaktan, qanshasy «kóshe­den»? – Canap kórmeppin (kúldi). Qytaıdyń ataqty reformatory Den Sáo Pınniń (durysy: Dyń Shoý Pıń) «Mysyqtyń túsi qara bola ma, aq bola ma, bári bir emes pe, tyshqan aýlasa bolǵany» – dege­nindeı, jazý-syzýǵa qabiletti bolsa, tabıǵı daryny men biliktiligi talapqa saı kelse mamandyqta turǵan ne bar.  Jýrfaktyń dıplomy men bergen dárisi qarymdy jýrnalıs bolýǵa kepildik bolmaıdy. Tabıǵı túısigi men shyǵarmashylyq qabileti, jan-jaqty tereń bilimi bolsa jarap jatyr, ol meıli, zańger, qarjyger, fızık, matematık, ekonomıs bolsyn. Kerisinshe, jetik biletin salalaryn solar­dyń jazǵany tıimdi bolmaı ma. Óz basym eshkimdi bólip-jaryp qaramaımyn. Kim tyń oı aıtsa, eldi eleń etkizerlikteı jaq­sy dúnıe jasap, tartymdy etip jazsa – sol meniń áriptesim. – «Jýrfaktyń ornyna bes-alty aılyq kýrstardan joǵary bilimdi jaza biletin jastardy oqytyp shyǵarý kerek» degen pikirge qalaı qaraısyz? –  Batys Eýropa jurtyna keń taraǵan «Kembrıdj bilim beredi, al, Qudaı ja­rat­­paǵan daryndy daryta almaıdy» degen sóz bar. Sol sıaqty týmysynan esh­teńe jaza almaıtyn adamǵa erekshe daryn men qabilettilikti jýrfak ta, kýrs te  bere al­maıdy. Suhbattasqan – A.ÁBDİRESH