«ارداگەرلەردى ايداپ سالدى»

– جارىلقاپ اعا، «اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ توڭىرەگىندەگى داۋ باسىلدى ما دەسەك، كەرىسىنشە، ۋشىعا تۇسكەن سياقتى عوي. نە سەبەپتى؟ 

– مەنىڭشە، گيتلەرگە قاتىستى تۋىنداعان داۋ – مۇددەلى توپتىڭ قىسىمى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان دۇنيە. ەگەر حرونولوگياسىنا قاراساڭىز، داۋ 2014 جىلدىڭ 17 ساۋىرىنەن باستالدى. (ءبىز جۋرنالدى تاراتۋعا 12 ساۋىردە بەرگەنبىز). سول كۇنى رەسەيدىڭ «رەگنۋم» اقپاراتتىق اگەنتتىگى جانە «روسبالت.رۋ» دەگەن شوۆينيستىك پيعىلداعى سايتى مەن وسى سارىنداس بىرنەشە باسپا ءسوز قۇرالى شۋ شىعاردى. سەبەپ، رەسەيلىك باق-تىڭ تىلشىلەرى «قازاقستاندا ءبىر سانى تۇگەلدەي گيتلەردىڭ 125 جىلدىعىنا ارنالعان ءبىر جۋرنال شىقتى. وندا ءفاشيزمدى دارىپتەپ، ناسيحاتتاپ وتىر» دەپ كوپە-كورنەۋ جالا جاپتى.

– رەسەيلىك جۋرناليستەردىڭ قازاقشا بىلمەيتىنى انىق. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك تىلدە شىققان جۋرنالدى ولار قالاي تۇسىنگەن؟

– قازاقستاندا «رەگنۋم» اقپاراتتىق اگەنتتىگىنىڭ شىعىس بيۋروسى بار ەكەن. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، اتالعان بيۋرونىڭ بىزدەگى وكىلى – قازاقستان ازاماتى ميحايل پاك دەگەن جۋرناليست. ارانداتۋدى كوزدەگەن سونداي جۋرناليستەر 9 مامىر قارساڭىندا ءبىزدىڭ ارداگەرلەردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرۋ ءۇشىن ماعان ايداپ سالىپ، «گيتلەردى اقتادى، ءفاشيزمدى جاقتادى» دەگەن سارىندا بۇرمالانعان دەرەكتەر جىبەردى. بۇكىل رەسەيلىك باق-قا تاراعان وسى بۇرمالاۋشىلىقتى ءتىپتى  رەسەيدىڭ ەڭ ءىرى اقپاراتتىق اگەنتتىگىنىڭ ءبىرى  - ريا «نوۆوستي»-گە دەيىن جۇيەلى تۇردە باقىلاپ وتىرعانىن كوردىم. 17 ساۋىردەن باستاپ وربىگەن وسى وقيعادان كەيىن بۇل ىسكە قازاقستاننىڭ «نۇر.كز»، «زاكون.كز»، «تۋدەي.كز»، «تەنگرينيۋس» ۇكىمەتتىك سايتتارى جانە كتك، ەۆرازيا، مير تەلەارنالارى رەسەيدىڭ بۇرمالانعان ماقالاسىن ەش تەكسەرمەستەن، سول كۇيىندە باسىپ، ودان ارى دۇرلىكتىردى. ميحايل پاك گيتلەر تۋرالى جۋرنالعا قازاقستاننىڭ باقىلاۋشى، باسقارۋشى ورگاندارى ۇندەمەي وتىر، ءبىز بۇل وقيعانىڭ نەمەن تىنارىن اياعىنا دەيىن باقىلايتىن بولامىز دەپ قازاقستان ۇكىمەتىنە دوق كورسەتتى. ونى ءبىزدىڭ رەسەيشىل سايتتار سول كۇيىندە قايتالاپ باستى. سودان قورىقتى ما، بىلمەيمىن، 18 ءساۋىر كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بايلانىس جانە اقپارات اگەنتتىگى «اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ گيتلەرگە ارنالعان سانىندا "قازاقستان كونستيتۋسياسى مەن زاڭنامالارىنداعى الەۋمەتتىك، ۇلتتىق، رۋلىق، ناسىلدىك جانە ءدىني الاۋىزدىقتى قوزدىرۋ تۋرالى بابىن بۇزاتىن بەلگىلەر بار"، سوندىقتان جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى جانە قۇرىلتايشىسى جارىلقاپ قالىبايدى ق ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 164-بابىنا سايكەس 7 جىلدان 12 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا بولادى دەپ مالىمدەپ،  باس پروكۋراتۋرانىڭ فۋنكسياسىن جالعىز ءوزى اتقاردى. سودان رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ءبىزدىڭ ەلگە نارازىلىق نوتاسىن جىبەرىپ، «قازاقستان اۋماعىندا مۇنداي جۋرنال شىعۋعا ءتيىس ەمەس» دەپ ۇزىلدى-كەسىلدى بۇيرىق بەرىپ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ىشكى ىسىنە قول سۇقتى. ءبىر قىزىعى، ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىك ورگاندار مۇنداي نوتاعا نامىستانىپ، «سىزدەر نەگە ءبىزدىڭ ىشكى ىسىمىزگە قول سۇعاسىز، بىزدە قانداي جۋرنال شىعۋى كەرەك، ول قاي تاقىرىپتى جازۋى نەمەسە جازباۋى كەرەك – بۇل ءبىزدىڭ ىشكى ءىسىمىز» دەپ جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا سول 18 ساۋىردەن باستاپ مەنى ءبىر ازاماتتىق، ەكى اكىمشىلىك سوتقا سۇيرەپ كەلەدى. الماتى قالاسىنىڭ المالى اۋداندىق №2 سوتى قولدان ۇيىمداستىرىلعان 13 ارداگەردىڭ (اۋەلى 10، ەكى اپتادان كەيىن جانە 3 ارداگەر قوسىپ) ارىز-شاعىمىمەن جۋرنال رەداكسياسىن «ءفاشيزمدى ناسيحاتتاعانى ءۇشىن» قازاقستان حالقى مەن سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرىنەن جاريا تۇردە كەشىرىم سۇراپ،  ولاردىڭ شەككەن «مورالدىق زيانى ءۇشىن» 13 ميلليون تەڭگە وتەماقى تولەۋدى مىندەتتەپ وتىر. ءقازىر مەن الماتى قالالىق سوتىنا اپپەلياسيالىق شاعىم تۇسىرۋگە دايىندالىپ جاتىرمىن. ءبىر قىزىعى، شاعىمدانۋشى ارداگەرلەردىڭ كوپشىلىگى الماتىداعى «ارداگەرلەر ۇيىندە» تۇرادى ەكەن. ريا «نوۆوستي»، «رەگنۋم»، «موسكۆا» سايتتارى جانە قازاقستانداعى ورىس تىلىندە حابار تاراتاتىن كتك، تەنگرينيۋس جانە ت.ب. رەسەيشىل باسپا ءسوز قۇرالدارى ءبىر اي بويى جۇرگەن سوت پروسەسىنە قاتىسقان جوق، تەك شەشىم شىعارىلاتىن كۇنى ساعات تۇسكى 12-دە كەلدى. ال سوت وتىرىسى نەگىزى تاڭعى ساعات 9-دا باستالۋى ءتيىس بولاتىن. ءبىر ساعات كۇتىپ وتىردىق. سۋديانىڭ حاتشىسى كەلدى دە، سوت ۇكىمىنىڭ ساعات 12-دە جاريالاناتىنىن حابارلادى. ول كەزدە مەنى قولداعان قازاق جۋرناليستەرى كوپ كەلگەن. وكىنىشكە قاراي، وتىرىستىڭ ساعاتى اۋىستىرىلعاندا كوپشىلىگى كەلە المادى. ەسەسىنە، رەسەيدىڭ سايتتارى، پورتالدارى مەن گازەتتەرى، سونداي-اق، ەلىمىزدەگى ءورىستىلدى ب ا ق وكىلدەرى قاپتاپ كەتتى. مەنىڭ تاڭعالاتىنىم، نەگە ولار قازاق جۋرناليستەرىمەن بىرگە تاڭعى 9-دا كەلمەدى؟ ۋاقىتتىڭ اۋىستىرىلعانىن، سوت وتىرىسىنىڭ 12-دە بولاتىنىن قايدان ءبىلدى؟ كىم شاقىردى ولاردى؟

– ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن شاعىمدانعان ارداگەرلەرمەن بەتپە-بەت كەزدەستىڭىز بە؟

– جوق، كەزدەسكەن جوقپىن. مەنىڭشە، گيتلەرگە قاتىستى شاعىمدانعان ارداگەرلەردى بىرەۋلەردىڭ ارانداتىپ وتىرۋى مۇمكىن. ءتىپتى، قورقىتىپ-ۇركىتۋى، قوقان-لوققى جاساۋى دا ابدەن مۇمكىن. وكىنىشكە قاراي، مەن ونى ارداگەرلەردەن سۇراي المايمىن. سوت پروسەسىندە مۇددەلى تۇلعا رەتىندە كورسەتىلگەندىكتەن، ماعان زاڭ جۇزىندە كەزدەسۋگە بولمايدى.

– سوندا شاعىمدانۋشىلار ءبىر اي بويى جۇرگەن سوت پروسەستەرىنە دە قاتىسقان جوق پا؟

– جوق، قاتىسقان جوق. ءبىر ايدىڭ ىشىندە 3 رەت وتىرىس بولدى. ولاردىڭ ءارقايسىسىندا مەن شاعىمدانۋشىلاردىڭ سوت وتىرىسىنا قاتىسۋىن تالاپ ەتتىم. ءبىراق ولار كەلمەدى. ەستۋىمشە، «31 تەلەارنانىڭ» قىزمەتكەرى جاراس نيازبەك پەن «الاش ايناسى» ينتەرنەت-گازەتىنىڭ ءجۋرناليسى قانات ءابىلقايىر ءبىرىنشى سوت وتىرىسىنان كەيىن «ارداگەرلەر ۇيىنە» بارسا، ارداگەرلەردىڭ بارلىعى دەرلىك سول مەكەندە تۇراتىنى انىقتالىپتى. ەڭ باستىسى، ب ا ق وكىلدەرىن قارتتارمەن كەزدەستىرۋگە رۇقسات ەتىلمەگەن. تىلشىلەردىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا عانا پروتەسەنكو مەن سەلۋيەۆا دەگەن ەكى قاريا كەمپىردى ەسىكتىڭ الدىنا شىعارىپ بەرگەن. ولارمەن وتكىزىلگەن سۇحباتتار تەلەارنالارعا، ينتەرنەتكە شىقتى. سوندا «ارداگەرلەر ۇيىندە» تۇراتىن الگى كىسىلەر «اڭىز ادامعا» شىققان گيتلەر تۋرالى قازاقشا ماقالالاردى وقىماعان دا! تەك «اڭىز ادامدى» جامانداعان ورىس تىلىندەگى ءبىر ماقالانى وقىدىق»، – دەپتى. سوراقىسى سول، ءار ارداگەرگە تولەنۋى ءتيىس 5 ميلليوندىق  مورالدىق شىعىننان دا ولار بەيحابار. سوندا ارداگەرلەردى، جاسى كەلگەن قاريالاردى الدەكىمدەر پايدالانىپ وتىرماعانىنا كىم كەپىل؟! ەگەر جۋرنالداعى ماقالالاردى، وي-پىكىرلەردى وقىماسا، ارداگەرلەر قالاي مورالدىق تۇرعىدا وتەماقى تالاپ ەتە الادى؟ تاعى ءبىر تۇسىنىكسىز جايت، سوت ساراپتاماسىنىڭ قورىتىندىسىندا ناعاشىباي ەسمىرزانىڭ «گيتلەر – فاشيست ەمەس» دەگەن ماقالاسىندا «ەكسترەميزمدى اقتاۋ بەلگىلەرى بار» دەپتى. بىرىنشىدەن، ول ماقالا ەمەس، گيتلەر مەن ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى جاسالعان ساۋالناماعا قاتىستى كوپ پىكىردىڭ ءبىرى عانا. ەكىنشىدەن، «ەكسترەميزمدى اقتاۋ دەگەنىمىز» – ەلدى ەكسترەميستىك، راديكالدىق شارالارعا شاقىرۋ، سونى ناسيحاتتاۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ال «اڭىز ادامنىڭ»  گيتلەر تۋرالى سانىندا ەكسترەميستىك اكتىگە شاقىرماق تۇگىلى، ەكسترەميزمدى اقتايتىن ءسوز جوق. ونىڭ ۇستىنە، ەگەر مەنىڭ جۋرنالىم قوعامدىق-ساياسي باسىلىم بولىپ، تەك ناعاشىباي ەسمىرزانىڭ عانا ماقالاسىن ءبىر سانعا  شىعارسام، وندا اڭگىمە باسقا! «اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ باسقا باسىلىمداردان مەديا-جوبا رەتىندەگى ەرەكشەلىگى سول – عىلىمي-تانىمدىق جۋرنال. ياعني، عىلىمي پىكىرتالاس الاڭى. سول سانداعى 52 بەتتە 40-تان استام عالىم مەن مامان گيتلەر مەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىستى وزدەرىنىڭ سۋبەكتيۆتى پىكىرىن بىلدىرگەن. ناعاشىباي ەسمىرزانىڭ ءبىر عانا پىكىرىنە بولا تۇتاس 52 بەتتىك ءبىر جۋرنالدى جوققا شىعارۋعا نە قارالاۋعا بولمايدى. ءارى كىرىسپەدە مەن «گيتلەردى ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋىنا كىنالى، وسىنداي ادام تاعى دا بيلىككە كەلمەۋى ءتيىس. كەلسە، بۇكىل ادامزاتى ورعا جىعادى» دەپ ەسكەرتىپ وتىرمىن. رەداكسيانىڭ وقىرمانعا بەرىپ وتىرعان باعىت-باعدارى دا، ءوز پوزيسياسى دا وسى.

 «كرەملگە ەسەپ بەرۋدە»  

– ءسىزدىڭ جۋرنالىڭىزدا «اۆتوردىڭ پىكىرىنە رەداكسيا جاۋاپ بەرمەيدى» دەگەن ەسكەرتۋ بار ما؟

– بار، ارينە. ول بارلىق باسىلىمدا بولادى عوي.

– ەندەشە ناعاشىباي ەسمىرزا ءسىزدىڭ قىزمەتكەرىڭىز ەمەس، كوپ اۆتوردىڭ ءبىرى. سوت ونى ەسكەرمەدى مە؟

– ءدال وسى ماسەلەنى مەن دە ايتتىم سان مارتە، ادۆوكاتتارىم دا ايتتى. ءبىراق ەسكەرتۋىمىزدى سوت ەلەمەدى. ەسەپكە الىنباي قالدى. داۋدىڭ نەگىزگى سەبەبىنە ۇڭىلسەك، رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىن كوزدەپ وتىر. ويتكەنى گيتلەر مەن ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى جان-جاقتى ايتىلعان جۋرنالدا كوپتەگەن عالىمدارىمىز ءپۋتيندى گيتلەرمەن سالىستىرعان. سول ءۇشىن عانا رەسەيلىك ب ا ق وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىن قورعاپ، ءبىزدىڭ گيتلەر مەن ءفاشيزمدى اشكەرەلەگەن جۋرنال سانىن كوپە-كورنەۋ بۇرمالاپ ءتۇسىندىرىپ وتىر. سوراقىسى سول، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا قانىقپاي تۇرىپ، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ اقپاراتىق جانە سوت تارماقتارى رەسەيدىڭ بۇرمالانعان اقپاراتىنا سەنىپ جانە سونى اياعىنا دەيىن اقتاپ الىپ وتىر. ال رەسەي ءباسپاسوزىنىڭ ايتقاندارىن كوشىرىپ باسقان قازاقستانداعى ءورىستىلدى باق-تىڭ كوزدەگەنى نە؟ ولار قازاقستاننىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتە مە، الدە رەسەيدىڭ بە؟ ول ازداي، ءبىزدىڭ ۇكىمەت جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، ەشقانداي پروكۋروردىڭ تەكسەرۋىنسىز، سوتىڭ شەشىمىنسىز-اق، 1937 جىلداعىداي ءاي-شاي جوق، 18 ءساۋىر كۇنى-اق مەنى سىرتىمنان 7 جىلدان 12 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىمنان ايىرۋ كەرەك ەكەنىن مالىمدەپ جىبەردى.

– قۇزىرلى ورگاندارعا وسىنى ايتىپ، شاعىمداندىڭىز با؟

– جوق، شاعىمدانعان جوقپىن. ءباسپاسوزدىڭ ۇستىنەن قاراپ وتىرعان ورگان بولعاندىقتان، جىلى جاۋىپ قويا سالعام. سونى پايدالاندى ما، ماعان جان-جاقتان شابۋىل كۇشەيدى. اگەنتتىكتىڭ سايتىنداعى الگى اقپاراتتان كەيىن جاعداي ءتىپتى ۋشىعىپ كەتتى. رەسەي بيلىگى وسىدان كەيىن قازاقستانعا نارازىلىق نوتاسىن  جىبەردى. وكىنىشكە قاراي، سوت پروسەستەرىنىڭ حرونولوگياسىنا قاراسام، ءبىزدىڭ قۇزىرلى ورگاندار كرەملگە ەسەپ بەرۋمەن شۇعىلدانۋدا. ياعني، الدىمەن ماعان اقپاراتتىق شابۋىل جاسالدى. كتك ارناسى ۇيىندە تىنىش جاتقان ارداگەرلەردىڭ قولىنا «اڭىز ادامدى» ۇستاتىپ قويىپ سويلەتتى. ەرتەسى كۇنى الماتىنىڭ قاق تورىندەگى پانفيلوۆشىلار باعىنا ارداگەرلەردى جينادى. 1937 جىلعى نكۆد قىزمەتكەرلەرى كيگەن كيىمدەردى كيىپ الىپ، قولدارىنداعى مىلتىقتىڭ ۇشىنداعى نايزاعا «اڭىز ادام» جۋرنالىن تۇيرەپ، وتقا ورتەدى. وسىلايشا، ساحنالانعان كورىنىس قويدى.

– بۇل شاراعا الماتى اكىمدىگىنەن رەسمي تۇردە رۇحسات بەرىلگەن بە؟

– ساحنالانعان كورىنىستى ورىنداپ جاتقاندا شاراعا قاتىسۋشىلاردىڭ قاسىندا الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ باستىعى ەربولات اۋەزوۆ پەن ونىڭ ورىنباسارى بىرگە جۇرگەن. انشەيىندە نارازىلىق نە باسقا ءبىر شارا وتكىزۋگە رۇحسات الۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 10 كۇن، نە 1 اي كۇتۋ كەرەك. ال ولارعا ءبىر كۇننىڭ ىشىندە كىم رۇحسات بەرگەن؟ ەربولات اۋەزوۆ پەن ونىڭ ورىنباسارى نەعىپ ءجۇر ول جەردە؟ جۋرناليستەر قاۋىمى ولارعا سۇراق قويعىسى كەلىپ ەدى، ەكەۋى دە تىراعايلاپ تۇرا قاشتى. نەگە؟ وعان دا ءمان بەرمەدىم. ال الگى ەكى شەنەۋنىكتىڭ تىراعايلاپ قاشقان بەينەتاسپاسىن سايتتار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە كورسەتتى. سالدەن كەيىن جوعارى جاقتان حالىقتان كەشىرىم سۇراۋ تۋرالى جارلىق كەپ ءتۇستى. مەن باس تارتتىم. ەسەسىنە، 7 مامىر قارساڭىندا «سوعىس ارداگەرلەرى مەن وتان قورعاۋشىلاردى» قۇتتىقتاپ، حالىققا نە ءۇشىن گيتلەرگە سان ارناعانىمدى تۇسىندىرۋگە تىرىستىم. 11 مامىر كۇنى الماتى قالالىق اكىمشىلىگى ىشكى ساياسات باسقارماسى اكىمشىلىك سوتقا مەنىڭ ۇستىمنەن شاعىم ءتۇسىردى. سويتسەم، «اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ باياعىدا شىعىپ كەتكەن 4ء-شى سانىندا جۋرنالدىڭ شىعۋ دەرەكتەرىندە تەحنيكالىق قاتە كەتىپتى. ياعني، باسپاحانانىڭ اتى كورسەتىلىپتى دە، ونىڭ مەكەن-جايى كورسەتىلمەي قالعان. سوت سول ءۇشىن «اڭىز ادام»، «جۇلدىزدار وتباسى»، «جۇلدىز- جورامال» جۋرنالدارىنىڭ رەداكسياسىن ءبىر سوتتادى، ول ۇشەۋىنىڭ باس رەداكتورى رەتىندە مەنى جانە سوتتادى، ءسويتىپ 120 ورتاشا ايلىق كولەمىندە ايىپپۇل سالدى. سوت شەشىمى ادىلەتسىز بولسا دا،  ءۇنسىز كەلىستىم دە، ايىپپۇلدى تولەدىم. سونىمەن ءبارى بىتكەن شىعار دەسەم، كەرىسىنشە بولىپ شىقتى. قۋدالاۋلار مەن پسيحولوگيالىق تۇرعىدا قىسىم كورسەتۋلەر جيىلەي ءتۇستى. وسىنىڭ سالدارىنان، ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت قان قىسىمىم جوعارىلاپ، گيپەرتونياعا ۇشىرادىم. الماتىداعى كارديولوگيا ينستيتۋتىنا جەدەل-جاردەم ارقىلى ءتۇسىپ، ون كۇن ەم قابىلداپ جاتسام، «ءسىزدى ەندى ازاماتتىق كودەكس بويىنشا سوتقا شاقىرىپ جاتىر» دەگەن حابار جەتتى. اپىل-عۇپىل ادۆوكات ىزدەۋگە كىرىستىم. ەكى كۇننىڭ ىشىندە تاۋىپ، سوتقا كەلسەم، ارداگەرلەر ۇستىمنەن شاعىم تۇسىرگەنىن ءبىلدىم. ءبىر ايعا سوزىلعان سوت كەشە ءبىتتى عوي. ءالى زاڭدى تۇردە كۇشىنە ەنگەن جوق. مەن ەندى قالالىق سوتقا اپپەلياسيالىق شاعىم تۇسىرەمىن. ويتكەنى سوت شەشىمىمەن كەلىسپەيمىن.

  «جەكە پىكىرگە اركىمنىڭ قاقى بار»

– سوت تاراپىنان تاعىلعان باسقا ايىپ بار ما؟

– جوق، باسقا ايىپ جوق. سوت-فيلولوگيالىق ساراپتاماسىن جاساعان نازىم ايتجان قىزى مۇقانوۆا دەگەن ساياساتتانۋشى عالىم، شەنەۋنىك 52 بەتتىك جۋرنالدىڭ ىشىنەن تەك ناعاشىباي ەسمىرزانىڭ ساۋالناماعا بەرگەن جاۋابىن ءبولىپ الىپ، «گيتلەر – فاشيست ەمەس» دەگەن ماقالادا «ەكسترەميزمدى اقتاۋ بەلگىلەرى بار» دەپ قورىتىندى جاساعان. بىرىنشىدەن، قايتالاپ ايتايىن، بۇل – ناعاشىباي ەسمىرزانىڭ جەكە پىكىرى. سوندىقتان تەك سونىڭ پىكىرىن جۇلىپ الماي، جۋرنالدىڭ مازمۇنىن تۇتاس ءبىر كونتەكستە قاراۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، ناعاشىباي كازگۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. الماتىداعى حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا ۇزاق جىلدار بويى تاريح پانىنەن وقىتۋشى بولعان. ياعني، كولدەنەڭنەن كيلىككەن كوكاتتى ەمەس. ول «گيتلەر – ەشقانداي دا فاشيست ەمەس، ول – سوسيال-دەموكرات» دەگەن. انىعىندا، ءمۋسسولينيدىڭ يتاليادا فاشيستىك پارتيا قۇرىپ، ونىڭ كوسەمىنە اينالعانىن، ال گيتلەر –  گەرمانياداعى ۇلتشىل-سوسياليستەردىڭ جۇمىسشى پارياسىنىڭ كوسەمى بولعانىن ناعاشىباي ەسمىرزا تاريحشى رەتىندە ءتۇسىندىرىپ بەرگەن. ءوز پىكىرىندە ول ستالين مەن گيتلەردى سالىستىرا كەلە، «ستالين گيتلەردەن دە جامان، سوعىستى باستاعان سول» دەيدى. بۇل تاريحشىنىڭ جەكە پىكىرى. وعان ەشكىم ءوزىنىڭ ۇستانىمىن كۇشتەپ تاڭا المايدى عوي. ءارى «اڭىز ادام» مەديا-جوباسىنىڭ باستى ماقساتى دا – ورتاق تاقىرىپقا عىلىمي ديسكۋسسيا قۇرۋ. ال عىلىمدى دامىتۋ ماقساتىنداعى پىكىرتالاس – ەشقانداي دا ەكسترەميزمدى، تەرروريزمدى نەمەسە ءفاشيزمدى اقتاۋ بولىپ تابىلمايدى. گيتلەرگە ارنالعان ساندا 52 بەتكە 40 عالىم مەن ماماننىڭ پىكىرى بەرىلگەن. سول قىرىقتىڭ ءبىرى عانا گيتلەردى ۇلتىن سۇيگەن ازامات رەتىندە كورسەتكەن. وندا تۇرعان نە بار؟ ءباسپاسوزدىڭ ءپرينسيپى بويىنشا شىندىقتى اشۋ ءۇشىن ەكى تاراپقا دا ءسوز بەرىلۋى ءتيىس. ءسوز بوستاندىعى دەگەن وسى. سوسىن، كەڭەس وداعى كەزىندەگىدەي نەگە ءبىز بىردەي ۇيدە تۇرىپ، بىردەي ويلاپ، بىردەي جالاقى الۋعا ءتيىسپىز؟! نەگە؟! سوندا 23 جىلدان بەرگى قازاقستان دەموكراتيالىق زايىرلى مەملەكەت دەگەنىمىز قايدا؟!

كۇنى ەرتەڭ الماتى قالالىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتى مەنى تاعى دا سوتقا سۇيرەگەلى وتىر. سەبەپ، اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىق كودەكستىڭ 344-بابى، 2 تارماعى  بويىنشا  «گيتلەر ءسىز ءۇشىن قانداي تۇلعا؟» دەگەن ساۋالناماعا جاۋاپ بەرگەن ناعاشىباي ەسمىرزانىڭ «گيتلەر – فاشيست ەمەس» جانە قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى مىرزاعالي حاسەننىڭ «ماين كامپفتا» كوپ نارسە دۇرىس جازىلعان» دەگەن پىكىرلەرى ءۇشىن مەنى تاعى اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىق تۋرالى جاۋاپقا تارتقالى وتىر. تەكسەرۋ جۇمىستارى باستالىپ كەتتى. مەن مۇنداي ۇستانىممەن كەلىسپەيمىن. ەگەر بۇل باسقا ەلدەردە بولسا، كۇلكىلى جاعداي بولار ەدى. كوممۋنيستىك رەجيمدەگىدەي، ادامداردىڭ بارلىعى ءبىر پىكىردە، ءبىر ۇستانىمدا بولۋى شارت دەگەن تالاپ جوق ءقازىر. تاۋەلسىزدىگىن 23 جىل بۇرىن العان قازاقستاندا ءسوز بوستاندىعى، وي مەن پىكىر ەركىندىگى بار. قانشا جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن تاريحي وقيعاعا عالىمدار مەن مامانداردىڭ جەكە كوزقاراستارىن بىلدىرگەن جۋرنال سانىنا سونشا شۇيلىككەنى كۇلكىلى ءارى تۇسىنىكسىز. ەگەر جۋرنالدا جاريالانعان دۇنيەلەردە ادامداردى ەكسترەميزمگە شاقىرىپ، ارانداتىپ، ىشتەن ىرىتۋگە تىرىسسا، زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتۋ – مىندەت. الايدا، «اڭىز ادامدا» ونداي زاڭسىز ارەكەتتىڭ جۇرناعى دا جوق قوي! ەسەسىنە، «پۋتينگە ءسوز ءتيىپ كەتتى» دەپ تۋلاعان كرەملگە ءبىزدىڭ قۇزىرلى ورگانداردىڭ ەسەپ بەرۋگە تىرىسۋى بار. ال مەن – قازاقستانداعى ەڭ بەيكۇنا قۇربانمىن. قۇزىرلى ورگاندار كرەملگە «ءاي، سەنىڭ جيرينوۆسكييىڭ مەن ليمونوۆىڭ قازاقستاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن، ەلدى ىشتەن ىرىتەتىن نەبىر مالىمدەمە جاساپ ءجۇر. نەگە سولاردى تىيىپ المايسىڭ؟! رەسەيدەگى قانشاما بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وسى ساندىراقتى نەگە ەلگە تاراتىپ، ناسيحاتتاپ ءجۇر؟!» دەپ اشىق ايتۋعا باتا المايدى.

– ءسىز «سوڭعى كەزدەرى ماعان قىسىم كورسەتۋ جيىلەپ كەتتى» دەدىڭىز. وعان سىزبەن اشىق كۇرەسۋگە دارمەنسىز باسەكەلەستەردىڭ ىقپالى جوق پا؟

– ول دا بار عوي نەگىزى. ءبىراق باستى سەبەپ ول ەمەس. باستىسى، گيتلەرگە ارنالعان سول ساندا پۋتينگە ءتىل تيگىزۋى. جۋىردا عانا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرىلدى. ياعني، ءبىز رەسەيدىڭ قولتىعىنا كەڭەستىك يمپەريا كەزىندەگىدەي جايلاپ كىرىپ بارا جاتىرمىز. رۋحاني جاعىنان دا، ەكونوميكالىق جاعىنان دا تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايرىلامىز. قازاقستاندا اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك جوق. ەلىمىزدەگى بۇكىل دۇڭگىرشەكتەر مەن گازەت-جۋرنال، كىتاپتار ساتاتىن دۇكەندەردە تەك رەسەيلىك ونىمدەر ساتىلۋدا. قازاقشا ونىمدەر 1 پايىزعا دا جەتپەيدى. تەلەارنالاردى الساڭىز، 70-80 پايىزدان استامى رەسەيلىك ونىمدەر. ياعني، رەسەيدىڭ، ورىستاردىڭ يدەولوگياسىن ناسيحاتتايدى. بۇل دەگەنىڭىز – سانانى ۋلاۋ. 23 جىلدان بەرى ۇزدىكسىز جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان وسى جاڭساق يدەولوگيانىڭ كەسىرىنەن كەز كەلگەن نارسەگە رەسەيدىڭ كوزىمەن قارايتىن ۇرپاق قالىپتاستى. ءتىپتى، ۋكرايناداعى جاعدايدىڭ وزىندە رەسەيدىڭ مۇددەسىن جاقتايتىندار كوپتەپ تابىلادى. ءقازىر پۋتين ءستاليندى قايتا ۇلىقتاۋعا تىرىسىپ جاتىر عوي. 53-56 جىلدارى حرۋششيەۆ ءستاليننىڭ كىم ەكەنىن اشىپ ايتىپ، بۇكىل ەلگە ونى ماسقارا قىلعان. ءتىپتى، ستاليندىك يدەولوگيانى ناسيحاتتايتىن بۇكىل وقۋلىقتى ءبىلىم جۇيەسىنەن الىپ تاستادى. ستالين جۇرگىزگەن ساياساتتىڭ قاتە ەكەنىن دالەلدەدى. ەندى سول سولاقاي ساياساتتى قايتا «تىرىلتۋگە» تىراشتانعان پۋتين ءستاليننىڭ جاۋىزدىعىن اقتاپ العىسى كەلەدى. بىزگە ونى كەرەمەت ەتىپ كورسەتۋگە جانتالاسادى. سوندا ول ءۇشىن ستالين جاعىمدى وبرازداعى تۇلعا بولسا، گيتلەر – فاشيست، كۇللى ادامزاتتىڭ جاۋى. شىن مانىسىندە، ءستاليننىڭ قازاققا جاساعان قياناتى مەن جاۋىزدىعى، ۇلتقا كەلتىرگەن زيانى گيتلەردەن ون، ءتىپتى، ءجۇز ەسە كوپ! ۇلى وتان سوعىسىنا قازاقستاننان 350 مىڭ ادام قاتىسقان، ولار سوعىسقا قاتىسۋعا ءماجبۇر ەدى.

– سوندا باسەكەلەستەردىڭ ىشكى نارىقتاعى ىقپالىڭىزدى قىزعانىپ جاساعان جاسىرىن ارەكەتى ەمەس پە بۇل قىسىمدار؟

– ايتتىم عوي، باسەكەلەستەر باستى سەبەپ ەمەس بۇل جەردە. كورەالماۋشىلىقتار، نارىقتىق ەكونوميكاداعى «جابايى» ويىندار ەمەس، ساياسي استاردىڭ قۇربانىمىن مەن. كەزىندە «اڭىز ادام» جۋرنالىنا ورتاقتاسقىسى كەلگەندەر بولدى بيلىكتەن. پايدامەن ءبولىسۋدى، كىرىسكە ورتاقتاسۋدى قالاعان. مەن ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتىم. ولار مەنى تەندەردىڭ «سۇبەلى» جەرىمەن، سىيلىقتارمەن قىزىقتىرعىسى كەلگەن. مەن قابىلدامادىم. ءقازىر گيتلەرگە قاتىستى تۋىنداعان داۋدىڭ ارقاسىندا ولار مەنەن كەك الۋعا تىرىسىپ جاتقان دا شىعار.

  «مەديا-بيزنەسىمە زيان كەلدى»

– «اڭىز ادام»، «جۇلدىزدار وتباسى»، «جۇلدىز-جورامالدىڭ» بيۋدجەتى تۋرالى ايتا الاسىز با؟ 

– بيۋدجەتى تۋرالى ايتا المايمىن. ول كوممەرسيالىق قۇپيا. ءبىر سوزبەن ايتسام، ءوزىن ءوزى اقتاپ وتىرعان جۋرنالدار. ءبىراق ءبىر نارسەنى عانا اشىق ايتا الامىن. بىلتىر سكات اۋە كومپانياسىنا قاتىستى داۋدان كەيىن بولشەك ساۋداداعى تارالىمى كۇرت قىسقاردى. سول كەزدە سكات-قا تيەسىلى ۇشاقتا ۇشىپ كەلە جاتىپ، قازاقشا بىلمەيتىن ستيۋارد جىگىتتەن مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋدى تالاپ ەتكەن ەدىم. ول ءوزىنىڭ ورنىنا قازاقشا بىلەتىن قىز  ارقىلى سوتقا مەنىڭ ۇستىمنەن بۇزاقىلىق جاسادى دەگەن شاعىم ءتۇسىردى. مەن و باستا ءمان بەرگەن دە جوقپىن. ءتارتىپ ساقشىلارى ايىپپۇلمەن شەكتەلەتىنىمدى ايتقاننان كەيىن سوت پروسەسىنە قاتىستىم. ءبىراق سوت اپىل-عۇپىل شەشىم شىعارىپ، مەنى 3 تاۋلىككە اباقتىعا قامادى. ونىڭ سوڭىنان قۋعىنداۋعا اباقتىدا وتىرعان ءۇش كۇنىم قايتىپ كەلمەيدى عوي دەپ ويلادىم دا، جىلى جاۋىپ قويا سالعانمىن. سول كۇننەن باستاپ ماعان «ناسپات» ۇلتشىل پاتريوت دەگەن «ايدار» تاقتى. گيتلەرگە بايلانىستى داۋدان كەيىن جۋرنالدىڭ تارالىمىنا شەكتەۋ جاساۋدىڭ ايلا-شارعىلارى ۇيىمداستىرىلدى. جۋرنالدان تۇسەتىن كىرىس ەكى كەزەڭنەن تۇرادى: ءبىرىنشىسى، جازىلۋ ارقىلى. ەكىنشىسى، بولشەك ساۋدادا ساتۋ ارقىلى. سول بولشەك ساۋداداعى تارالىمدى كۇرت قىسقارتىپ تاستادى. تۇتىنۋشىلىق سۇرانىستى تاراتۋ اگەنتتىكتەرى قولدان شەكتەپ وتىر. مەنىڭ جەكە پىكىرىم، بەلگىسىز بىرەۋلەر مەنىڭ مەديا-بيزنەسىمنىڭ تۇبىنە جەتۋدى كوزدەيتىن سياقتى. ءبىراق مەن قايتالاپ ايتايىن، سوت شەشىمىمەن كەلىسپەيمىن. سولاقاي ساياساتتى ۇستاناتىندارعا قارسى كۇرەسىمدى دە توقتاتپايمىن.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت! ىستەرىڭىز جەمىستى بولعاي!

اڭگىمەلەسكەن ءنازيا جويامەرگەن قىزى

"تۇركىستان" گازەتى