2017 جىل بيلىك باسىنداعى شەندىلەردىڭ تۇتقىنعا الىنۋى مەن كونستيتۋسيالىق رەفورمادان باستالدى. بۇل جايىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جيەنى ايسۇلتان نازاربايەۆ ەلىمىزدە «حالىق جاۋلارى» بار دەپ مالىمدەدى. قازاقستاندا نە بولىپ جاتىر؟ بۇل جايىندا lenta.ru حابارلايدى، ماقالانىڭ قازاقشا نۇسقاسىن «قامشى» پورتالى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.

نكۆد دەموكراتتارى

2016 جىلدىڭ سوڭى مەن جاڭا جىلدىڭ باستاپقى كەزەڭىندە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى باعلان مايلىبايەۆ، ەكونوميكا ءمينيسترى قۋاندىق بيشىمبايەۆ، مەملەكەتتىڭ ءبىرىڭعاي زەينەتاقى جيناقتاۋ قورىنىڭ ديرەكتورى رۋسلان ەردەنايەۆ سىندى شەندىلەر قىزمەتتەرىنەن كەتىپ، كەيىننەن تۇتقىنعا الىندى. سونىمەن قاتار ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ەكس-توراعاسى نارتاي دۇتبايەۆ تا مۇنداي جازاعا ىلىكتى.

تۇتقىنعا الىنعان شەنەۋنىكتەرگە ءتۇرلى قىلمىس ىستەدى دەگەن ايىپ تاعىلىپ وتىر. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن ۇقك باسشىلارى مەملەكەتتىك قۇپيانى اشتى دەپ ايىپتالۋدا. كىمگە جانە ناقتى قانداي قۇپيانى ولار جاريا ەتتى؟ ساياسي ەكسپەرتتەردىڭ انىقتاۋىنشا، مايلىبايەۆ ىسىندە ەڭ باستى كۇدىكتى – رەسەي  فەدەراسياسى جانە دە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە «كرەملگە قىزمەت ەتەتىن ادامدار» جۇمىس ىستەيدى ەكەن. ال، ۇقك بۇرىنعى باسشىسى دۇتبايەۆ قاشقىن وليگارح مۇحتار ابىلازوۆپەن بايلانىسىپ، قارىم-قاتىناس ورناتپاق بولدى دەگەن كۇدىكپەن ۇستالدى. ەكونوميكا ءمينيسترى مەن بزجق باسشىسى اقشا جىمقىردى دەگەن ايىپپەن ءۇي قاماعىندا وتىر.

جاڭا جىل قارساڭىندا تۇتقىنعا الۋشىلار جايىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جيەنى ايسۇلتان نازاربايەۆ تا ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى. Facebook الەۋمەتتىك جەلىسىندە جازىلعان پوستى «ورتالىق كوميتەتتە دۇشپاندار ءجۇر» دەگەن ماعىنادا جازىلعان. «ەشبىر جەردە «حالىق جاۋى» دەگەن ءسوز قولدانىلمايدى، ول ەسكىرىپ قالعان، الايدا بۇل ءسوزدى بيلىك باسىندا وتىرىپ ۇرلىق جاساعان شەندىلەرگە قاراتىپ ايتۋ وتە ورىندى»، - دەپ مالىمدەدى ەلباسىنىڭ جيەنى.

ناقتى ەسىمدەرىن دە اتاپ كورسەتتى. پرەزيدەنتتىڭ جيەنى ۇلتتىق بانك ءتوراعاسى دانيار اقىشيەۆ پەن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى ادىلبەك جاقسىبايەۆقا ۇلكەن كۇدىكپەن قارايدى. ونىڭ ايتۋىنشا، كوشەدە جۇرگەن ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۆيسە-پرەمەر يمانعالي تاسماعانبەتوۆ، كاسىپكەر جانە رەسپۋبليكا قاۋىپسىزدىگىنىڭ ەكس-حاتشىسى بولات وتەمۇراتوۆ سىندى شەندىلەر «حالىقتان ۇرلاپ جەپ جۇرگەندەر» دەپ ايتادى. «2000 جىلدارى وتەمۇراتوۆ نكۆد-نى قالاي باسقارعان؟» ءدال وسىلاي ەلىمىزدەگى دەموكراتيزاسيا جونىندەگى ۇلتتىق كوميتەتتى كەكەسىنمەن اتايدى ەكەن.

سونىمەن قاتار، كىشى نازاربايەۆ ۇقك باسشىسى كارىم ءماسىموۆ «پرەزيدەنتتىڭ اينالاسىن كوررۋپسيونەرلەردەن تازارتادى» دەيدى. «مۇنداي قيىن جۇمىستى ءماسىموۆ قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ اينالاسى تولىق تازارىپ بولمايىنشا جالعاستىرا بەرمەك»، - دەپ جازادى ول.

الەۋمەتتىك جەلىلەردە 1937 جىلعى جاعداي مەن «ەجوۆ باتىردىڭ» ەرلىگىن ايتىپ جاتىر. ارينە، رەسپۋبليكا باسىندا وتىرعان بارلىق شەندىلەر ءبىر كەزدەگى كومسومولدار، ال مەملەكەتتىڭ ءوزى – 1936 جىلى قۇرىلعان قازاكسر-نىڭ مۇراسى. سونىمەن بۇل قالاي بولعانى؟

مينيسترلەردىڭ تۇرمەدەگى كەڭسەسى

2000-2010 جىلدار ارالىعىندا قىلمىستىق تەرگەۋگە الىنعان شەندىلەردىڭ قاراسى كوپ: ەلىمىزدەگى بيلىك باسىندا وتىرعان سەرىك احمەتوۆ پەن اكەجان قاجەگەلدين، ءىىم مەن ۇقك ءتوراعالارى مەن ولاردىڭ ورىنباسارلارى، ءتۇرلى اگەنتتىكتەر، مەملەكەتتىك كومپانيالار، قالا مەن ايماق باسشىلارى – بارلىعى 30 ادام. قازاقستاندىق تىلشىلەر «تۇرمەدە تولىققاندى جابدىقتالىپ مينيسترلەرگە ارنالعان ءبىر كەڭسە اشىپ قويۋعا بولادى» دەپ ازىلدەيدى.

قازاقستاندىق ساياساتكەر دانيار اشىمبايەۆتىڭ پىكىرىنشە، شەنەۋنىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ تۇتقىنعا الىنۋىنىڭ سەبەبى – «بيلىك باسىنداعىلار ءوز قىزمەتتەرىن اسىرا پايدالانىپ،  ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن اقشا جىمقىرۋدىڭ كوزىنە اينالدىرعان، ال اكىمشىلىكتە پارا الۋدى – مىندەتتى قۇقىعى ساناعان.»

«2016 جىلدىڭ سوڭىنان باستالعان شەندىلەردىڭ قاماۋعا الىنۋىنا قاتىستى ەكى جاقتى پىكىر قالىپتاستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى – مەملەكەتتىك قارجىنىڭ قايدا، قالاي جۇمسالعانىن قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ؛ ەكىنشىسى – ەلىمىزدە بيلىككە تالاستىڭ باستالعانى. ەلباسى «مۇراگەرلىك» وپەراسياسى باستالعاندىعىننان حابار بەرگەن جوق، الايدا وليگارح قاۋىمى باسشىلارىنىڭ اراسىندا ءوزارا تولقۋلار باستالىپ كەتتى»، - دەپ مالىمدەدى ەكسپەرت.

قازاقستاننىڭ سوڭعى ءۇمىتى

سوڭعى جىلدارى قازاقستاننىڭ ءار اۋماعىندا حالىق اراسىندا تولقۋلار باستالعان، 2011 جىلى جاڭاوزەن قالاسىندا بولعان وقيعا – ەڭ ءىرى باس كوتەرۋلەردىڭ ءبىرى. 2016 جىلى بولعان كوتەرىلىستىڭ سەبەبى – شەت ەل ازاماتتارىنا قازاق جەرىن جالعا الۋلارىنا مۇمكىندىك بەرۋى. الايدا، كوپشىلىكتىڭ ايتۋىنشا، جەر ماسەلەسى – ءار وبلىستىڭ تۇرعىندارى ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋىنا ءوز نارازىلىقتارىن بىلدىرە باستاعاننان سوڭ تۋىنداعان فورمالدى سىلتاۋ. 2015 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ۇلتتىق ۆاليۋتامىز ديەۆالۆاسياعا ۇشىراپ، نارىقتاعى باعا بىردەن كوتەرىلىپ كەتكەن بولاتىن. اقپان ايىندا Bloomberg اگەنتتىگى قازاقستاندى ەكونوميكاسى قۇلدىراعان 10 ەلدىڭ قاتارىنا قوستى.

بۇل جاعدايدا نازاربايەۆ داۋلى نورمالارعا ماراتوريي جاريالاۋعا، سونىمەن قاتار مينيسترلەر كەڭسەسىندە تولىققاندى جۇرگىزىلمەگەن جۇمىستارعا قاتىستى تۇسىنىك بەرۋگە ءماجبۇر بولدى.

سوڭعى جىلدارى قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىندا ەكسترەميستىك توپ وكىلدەرى ىلاڭ تۋعىزىپ، ەلىمىزدەگى تىنىشتىقتى بۇزعانى بارشامىزعا ءمالىم. اقتوبە قالاسىندا بولعان اۋقىمدى تەرراكت بولعانىنا قاراعاندا، ولارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ ءىسىن بيلىكتەگىلەر دۇرىس ورىنداي الماي جاتىر.

2017 جىلى قازاقستاننىڭ تاعدىرىنا قاتىستى بيلىكتەگىلەردىڭ بولجامى وپتيميزمگە تولى، الايدا ەكونوميستەر جالپى ىشكى ءونىمنىڭ قارقىندى وسەتىنىنە سەنىمدى. ءبىراق، ەگەر كاسپيي تەڭىزىندەگى قاشاعان تولىققاندى دۇرىس جۇمىس اتقاراتىن بولسا عانا... ياعني قازاقستاننىڭ سوڭعى ءۇمىتى – قاشاعان جوباسى.

«ەكىنشى نازاربايەۆ بولمايدى»

ەلىمىزدە وسىنداي جاعدايلار ورىن الىپ جاتقانىنا قاراماستان 2017 جىلدىڭ باسىنان استانا قالاسىندا كونستيتۋسيالىق رەفورمانى باستاپ كەتتى. بيلىك باسىندا وتىرعان شەنەۋنىكتەردىڭ قىزمەتتەرىن اۋىستىرىپ، شەنەۋنىكتەردىڭ جاڭا تولقىنى كەلەتىنى بىرنەشە كۇن بۇرىن ءمالىم بولعان. 2012 جىلدىڭ وزىندە-اق ەلباسىنىڭ كەڭەسشىسى ەرمۇحامەت ەرتىسبايەۆ اتالمىش رەفورمانىڭ ءمانىن رەسەيلىك جۋرناليستەرگە تۇسىندىرگەن بولاتىن. «ەكىنشى نازاربايەۆ بولمايدى»، - دەپ، وتە كوركەم تۇردە مالىمدەمە جاساعان بولاتىن. «كىم بولسا دا، ەلىمىزدىڭ كەلەسى پرەزيدەنتى قازىرگى ەلباسىمىز سەكىلدى ۇلكەن بيلىك پەن قۇزىرەتتىلىككە يە بولا المايدى. ول كەزدە پارلامەنت بيلىگى مەن ستاتۋسى لەزدە وسەدى»، - دەپ حابارلادى ەرمۇحامەت ەرتىسبايەۆ.

جاپپاي تۇتقىنعا الۋ، كونستيتۋسيالىق رەفورما جانە تازالاۋ پروسەسىنەن ءبىر نارسەنى اڭعارۋعا بولادى: استانا قالاسىندا بيلىكتى جاڭا قولعا تاپسىرۋعا دايىندىق ءجۇرىپ جاتىر. ۇزاق جىلدار بويى مەملەكەت بيلىگى  ساياسي جانە الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتى ۇلكەن جەتىستىك دەپ اتاپ ءجۇردى – رەسپۋبليكا ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتا دا بولاشاعى جارقىن مەملەكەت وبرازىنان شىعا المادى. الايدا، ەندى تۇراقتىلىقتىڭ مەرزىمى ءبىتتى، ەڭ باستى جەتىستىككە جەتۋ ءىسى توقتاتىلدى – مەملەكەت جاڭا كەزەڭگە ءوتۋ ۇستىندە. «ورتا ازيالىق سينگاپۋر» جوباسى باستالعانىنا قاراعاندا، ەرتىسبايەۆتىڭ ايتۋىنداعى «ازياداعى ناعىز ەۋروپالانعان مەملەكەت» جوباسى ەندى جابىق. «حالىق جاۋى» مەن كوررۋپسيونەرلەردەن تازارتۋ جۇمىسى ارقىلى باستالعان پوستسوۆەتتىك رەسپۋبليكا بيلىك اپپاراتىنداعىلار جاڭا ارناعا بۇرىلۋدا. نكۆد جايلى «دەموكراتيزاسيالاۋ كوميسسياسى» سىندى 10 جىل بۇرىن ايتىلعان پوستمودەرنيستىك ءازىل بۇگىنگى تاڭدا شىندىققا اينالىپ بارا جاتىر.

اۆتورى: الەكسەي سانين

اۋدارعان: نازەركە لابيحان