وسىدان 3 جىل بۇرىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «بۇگىندە ءبىزدىڭ ءتىلىمىز عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، ينتەرنەتتىڭ تىلىنە اينالدى» دەگەن ەدى.

تاعى ءبىر سوزىندە مەملەكەت باسشىسى «ەندى ەشكىم وزگەرتە المايتىن ءبىر اقيقات بار! انا ءتىلىمىز ماڭگىلىك ەلىمىزبەن بىرگە ماڭگىلىك ءتىل بولدى. بۇل ماسەلەنى داۋدىڭ تاقىرىبى ەمەس، ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى ەتە بىلگەنىمىز ءجون. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز مەملەكەتتىڭ بارلىق جۇيەسىندە قولدانىلۋى ءۇشىن، بارلىق جەردە كەرەك بولۋى ءۇشىن ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز قامشىلاۋىمىز كەرەك جانە وسىعان ءوزىمىز اتسالىسۋىمىز قاجەت»، - دەپ ۇندەگەن ەدى قازاقستاندىقتارعا.

وكىنىشكە وراي، ءتىل تۋرالى زاڭدا «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىندا قازاق ءتىلى مەن قاتار قولدانىلادى» دەپ كورسەتىلگەن ورىس ءتىلى قولدانىس اياسى تارىلعانىنا قاراماستان ءالى دە قازاق تىلىمەن تەڭ دارەجەدە قولدانىلىپ كەلەدى.

26 اقپانعا دەيىنگى بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋعا وراي، اتازاڭنان مىناداي وزگەرىس كورگىمىز كەلەدى.

بيلىكتىڭ ءوزى ۇسىنىپ وتىرعان بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋدى پايدالانا وتىرىپ، اتازاڭىمىزداعى 7ء-ىنشى باپتىڭ 2ء-ىنشى

«مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى»، - دەپ اتالاتىن تارماعىن الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتەمىز.

اتاپ ايتار بولساق، ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعان 1989 جىلى حالىق سا­ناعى بويىنشا رەسپۋب­لي­كا­دا قازاقتار – 39،7%، ورىستار – 37،8%، ۋك­راين­دار – 5،4%، بەلورۋستار – 1،1%، نەمىستەر – 5،8%، تاتارلار – 2،0%، وزبەكتەر –2،7%، ۇيعىرلار – 1،1%، كا­رىستەر – 0،6%، ءازىر­باي­جاندار –0،6%، باسقا ۇلت وكىلدەرى –3،8% ەدى. ياعني، قازاقتار مەن ورىس دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ ۇلەس سالماعى قارايلاس ەدى. ول كەزدە ەكى ءتىلدىڭ بىردەي زاڭدىق مارتەبە الۋى قيسىنعا كەلەدى.

2009 جىلعى حالىق ساناعىندا رەسمي تۇردە قازاقستانداعى جالپى حالىق سانىندا  قازاقتاردىڭ ۇلەسى 63،9 پايىزدى قۇرادى.

ەگەر، قازاقستان حالقىنىڭ 1999 جىلى 53،4 پايىزى قازاقتار ەكەنىن ەسەپكە الار بولساق، ارادا ون جىلدا 10% ۇلەستىك ءوسىمدى كورۋگە بولادى.  ال، ورىس دياسپوراسى 1989 جىلعىدان ايتارلىقتاي ازايىپ، 1999 جىلى 30،0%-عا تومەندەگەن. 2005 جىلدىڭ باسىندا قازاقستان حالقىنىڭ سانى 15 ميلليوننان اسىپ، ۇلتتىق قۇرامى تومەندەگىدەي بولدى: قازاقتار سانى-8،725،206 ادامعا جەتىپ، ۇلەسى 57،9 %-عا كوتەرىلدى.

سول ساناق بولعان 2009 جىلدان بەرى دە ون جىلعا جۋىقتاپ قالدى. شەتتەن كەلگەن ورالماندار مەن جەرگىلىكتى دەموگرافيانىڭ ءوسىمىن جانە ۇلەستىك باسىمدىلىقتى ەسەپكە الار بولساق، ءقازىر قازاقستانداعى حالىقتىڭ 75%ء-ى قازاقتار دەپ ەركىن تۇردە توپشىلاۋعا بولادى.

سونىمەن قوسا، قازاقستاندىق ورىس دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ 25،3 پايىزى قازاق ءتىلىن تۇسىنەدى، 8،8 پايىزى وقي الادى، 6،3 پايىزى جازادى.

ەلىمىزدەگى دياسپورالاردىڭ وكىلدەرى ءالى دە وزدەرىنىڭ، نە ۇرپاقتارىنىڭ تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارعانىن قالايدى. ماسەلەن، «ءسىز، ءوز بالالارىڭىزدىڭ بولاشاعىن قازاق ەلىمەن بايلانىستىراسىز با؟» — دەگەن ساۋالعا، قازاقتاردىڭ 96،9 پايىزى، ورىستاردىڭ 53،5 پايىزى، باسقا دياسپورا وكىلدەرىنىڭ 78،5 پايىزى -«ءيا» دەپ جاۋاپ بەرگەن.

ەرتەڭ ەلىمىزدە قازاقتار 75-80 پايىزدى قۇراپ، ءبىراق ورىسشا سويلەپ، ءىس قاعازدارىن ورىسشا تولتىرساق، ەل ىشىنەن شي شىعىپ كەتۋى مۇمكىن.

قازاقستاندا ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرۋى ب ا ق پەن مەملەكەتتىك قۇجاتتاماعا ايتارلىقتاي كەدەرگى جاساپ جاتىر دەۋگە بولادى. بۇل جالعىز ءبىزدىڭ عانا ەمەس، قوعامداعى اشىق پىكىر. زيالى قاۋىم مەن عالىمدار دا كوپتەن بەرى ءتىل ماسەلەسىن ءجيى كۇنتارتىبىنە شىعارادى. كەدەرگى كەلتىرىپ تۇرعان تەك كونستيتۋسياداعى 7 باپتىڭ ەكىنشى تارماعى.

ارينە، مەملەكەتتە ۇلەس سالماعى ەكىنشى تۇرعان ورىس دياسپوراسىنىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋعا، ۇلتتىق ءداستۇرىن جالعاستىرۋعا مەملەكەت ءارقاشان قولداۋ جاسايدى. قولداۋ جاساپ كەلدى، جاساي بەرەدى دە. تەك ورىس دياسپوراسى ەمەس، ءبىر شاڭىراقتىڭ بالاسىنداي ءتاتۋ-تاتتى  ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 130-عا جاقىن دياسپوراعا دا مەملەكەت بارشا مۇمكىندىكتى بەرىپ وتىر. قازاقستان حالىقتار اسسامبلەياسى سونىڭ جارقىن دالەلى.

ەكىنشى فاكتور:

2012 جىلى رەسپۋبليكادا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر سانى - 3838 بولسا، ورىس مەكتەپتەرىنىڭ سانى – 1442، دەپ حابارلانعان ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنەن.

ودان بەرى 5 جىل ىشىندە دە جىل سايىن كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرى اشىلىپ، كەرىسىنشە ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر كوپتەپ جابىلىپ جاتىر.

1991-1992 وقۋ جىلىندا قازاق تىلىندە بارلىق وقۋشىلاردىڭ 28 پايىزى وقىسا، ءقازىر بۇل كورسەتكىش 70 پايىزعا جەتتى. 2016 جىلى 1 سىنىپقا بارعان وقۋشىلاردىڭ 89 پايىزى قازاق مەكتەبىن تاڭداپتى. («انا ءتىلى»، №40، 6-12 قازان، 2016 جىل.)

ارينە، ءبىز قازاق ءتىلى مەن قولدانىس اياسىنىڭ الدەقايدا كەڭەيگەندىگى تۋراسىندا مىڭداعان مىسالدار كەلتىرە الامىز.

  «ماڭگىلىك ەل: ءبىر ەل – ءبىر تاعدىر» اتتى تاقىرىپپەن وتكەن  قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءححىى سەسسياسى بارىسىندا ق ر پرەزيدەنتى، اسسامبلەيا ءتوراعاسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «ەل تاعدىرى مەملەكەتقۇرۋشى ۇلت رەتىندە قازاقتىڭ عانا قولىندا بولادى! مەملەكەتتىڭ وزەگى – ونىڭ بىرەگەي مەملەكەتتىك ءتىلى!»- دەپ   مالىمدەگەن بولاتىن.

ەندەشە، مەملەكەتتىڭ جالعىز قۇجاتتىق ءھام قارىم-قاتىناس ءتىلى – قازاق ءتىلى بولاتىن ۋاقىت جەتتى. ۇسىنىسىمىز ەسكەرۋسىز قالمايدى دەپ ءۇمىت ارتامىز.

اتالعان ۇسىنىس 010000، استانا قالاسى ەسىل اۋدانى ۇكىمەت ءۇيى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ مەملەكەتتىك قۇقىق بولىمىنە باعىتتالىپ، ەلەكتروندىق پوشتا ارقىلى – ap2017@akorda.kz ادرەسىنە جىبەرىلدى.

نۇرعالي نۇرتاي