
* * *
يسلام ءوز ۇلتىنا، اتامەكەنىنە سىرتتاي عاشىق بولىپ ءوتتى. قازاقى قانىنا بىتكەن سول ماحابباتىن جات جۇرتتاعى جاقىندارىنىڭ ساعىنىشتى اڭگىمەلەرى ودان ءارى قوزدىرىپ، ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعاننان-اق اتاجۇرتقا كەتۋگە بەكىندى. بۇل ول ۋاقىتتا ءىس جۇزىندە ورىندالمايتىن ارمان بولسا دا ءۇمىتى ەش سونبەدى. اتىراۋ تەڭىزىنىڭ يراندىق جاعالاۋىنا كەلىپ، الىس كوكجيەكتەن سانداعان ساعاتتار بويى كوز الماي، وزىنە بەيتانىس، ءبىراق اسا ىستىق اتاجۇرت تۋرالى ويلادى. كوك تەڭىزدىڭ اقجال تولقىندارىن ات قىپ ءمىنىپ، اتتانىپ تا كەتكىسى كەلدى. ول جاقتان قارايعان كەمە كورىنسە، وزدەرىن اتاجۇرتقا الىپ كەتۋگە كەلە جاتىر ما ەكەن دەپ ۇمىتتەندى. الايدا، قۇر قيالمەن ءومىر سۇرە المايسىڭ. ەرجەتكەن ەكەنسىڭ ءوزىڭدى، وتباسىڭدى اسىراۋىڭ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ءبىر اۋلەتتىڭ وقىعان ازاماتىنان سۇرانىس كوپ. كوزى اشىق ازامات رەتىندە ولاردىڭ ءتىپتى يراندىق قانداستارىنىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ نارىق زاڭى بيلەگەن ەلدەگى ءوز ورنىن تاۋىپ كەتۋىنە قولۇشىن بەرۋ قاجەت. بۇل قاجەتتىلىك ونى قاتارلاستارىمەن بىرگە بيزنەسكە الىپ كەلدى. از جىلدا-اق وقىعان، ساۋاتتى، جىگەرلى، ادامدارمەن سويلەسە بىلەتىن مادەنيەتتى جىگىتتىڭ الدىنان ءبىر قاراعاندا تاماشا مۇمكىندىك اشىلدى. وسىلاي كەتە بەرسە يسلامنىڭ يراننىڭ اقشالى الپاۋىتتارىنىڭ قاتارىنا قوسىلىپ كەتۋىنە تولىق مۇمكىندىگى بولدى. “ەل ماقتاعان جىگىتتى، قىز جاقتاعان” دەگەن بار عوي. ءتىپتى مۇنداي مۇمكىندىكتى پارسى زيالىسىنىڭ سۇلۋ قىزىنا ۇيلەنىپ، ونى ودان ءارى بەكىتە دە الاتىن ەدى. ءۇي-جاي سالىپ، تۇرمىستى جوندەۋ، اعايىندارعا قول ۇشىن بەرۋ، بيزنەستە جاڭا تابىستارعا قول جەتكىزۋ جوسپارلارى جاس جىگىتتى بۇتىندەي باۋراپ، بۇل ودان ونىڭ بۇكىل كۇش-قايراتىن، ەرىك-قابىلەتىن جۇمساۋىن قاجەت ەتتى. وسىلاي قاربالاستا جۇرگەندە ونى اۆتوموبيل قاعىپ كەتكەنى دە بار… ەسى كىرىپ، كوزىن اشقاندا ول الدىمەن اللادان اماندىعىن تىلەگەن جاقىندارىنىڭ جاۋدىرەگەن كوزىن كوردى. سوناۋ مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن 15-16 جاسار كەزىندە-اق اتاجۇرت دەپ اڭىراعان وسىناۋ ءجاۋدىر كوز قانداستارىن قازاقستانعا قالايدا باستاپ بارامىن، سوعان جول تابامىن دەپ وزىنە ءوزى ءسوز بەرگەنىن ەسىنە الدى. بوس دۇنيەنىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ سول ءسوزىن ۇمىتىپ بارا جاتىر ەكەن… اسىل ارمانى كومەسكىلەنە باستاعان با، قالاي؟.. “اللا مەنى ءتاۋباسىنا كەلسىن دەپ وسىنداي كۇيگە ۇشىراتقان ەكەن. ۇلى قۇدىرەت يەسى پەندەلەرىنە اۋرۋدى، اپاتتى سول ءۇشىن – وتكەنى، جازا باسقانى، استامشىلىعى تۋرالى ويلانىپ، بۇزىلعان پيعىلىن تۇزەپ، تويىمسىزدانعان ءناپسىسىن تىيۋ ءۇشىن جىبەرە مە، قالاي؟” دەپ ويلادى وسىدان كەيىن. اۋرۋحانادا ۇزاق ويلانعان يسلام ءتانى ءالسىز بولسا دا ساناسى سىلكىنىپ تۇردى. كوپ ۇزاماي اتاجۇرتىن تەرەڭىرەك سەزىنۋ ءۇشىن ءبارىن تاستاپ، تۇركياعا كەتتى. مۇندا ول ءيىسى تۇركى الەمى، ونىڭ ىشىندە قازاقتار تۋرالى ادەبيەتتەردى باس الماي وقىدى. ءسويتىپ يراندا العان ءبىلىمىن مۇندا ەسەلەپ ءوسىردى. ءوز ۇلتىنا، اتاجۇرتىنا دەگەن ماحابباتى ونىڭ دۇنيە مەن مالعا دەگەن ءناپسىسىن وسىلاي تەجەدى. ول ءتان ازىعىنان دا جان ازىعىن قاتتى قاجەتسىندى. اتاجۇرتتىق قانداستارىمەن يسلام العاش رەت وسى تۇركيادا قاۋىشتى. اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا باستاپ كەلگەن ادامدار ىشىندە انا ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتار بار ەكەنىن كورگەندە قاتتى كۇيىنگەنى دە بار. ال ءوزى بۇل كەزدە قازاق تىلىنەن بولەك پارسى، اعىلشىن، ءازىربايجان، تۇرىك، اراب تىلدەرىن ەركىن بىلەتىن، سول تىلدەردەگى ادەبيەتتەردى دە وقيتىندىقتان ءبىر تىلدىلەردىڭ كوبىنەن ءبىلىمى دە ارتىق ەدى. 1990 جىلى سول فاريزا وڭعارسىنوۆا اپايىنىڭ رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىنا شاقىرتۋىمەن يسلام جەمەنەي اتاجۇرتقا اياق باستى. سول جىلى يران، اۋعانستان، تۇركيا، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ قازاقتارىمەن بىرگە ول دىنمۇحاممەد احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ ۇيىنە بارىپ سالەم بەردى. ديمەكەڭ وزگەلەر قوشتاسىپ شىعىپ بارا جاتقاندا قولىنان تارتىپ، وڭاشالاپ الىپ قالدى. – سەن سياقتى ازامات قازاقستانعا كەرەك، ەلگە ورالساڭشى، بالام، – دەدى قارت زەينەتكەر. سودان سوڭ “ساعان نە سىيلاسام ەكەن؟” دەدى دە سورەدە تۇرعان ءوزىنىڭ فوتوسۋرەتىن الىپ قولتاڭبا جازىپ بەرىپ، بويى ءوزى تۇرعىلاس بالعىن جىگىتتى قۇشاقتاپ: “كەلىپ تۇر”، دەپ قوشتاستى. ارينە، يسلامنىڭ بار ارمانى – قايتكەندە دە اتاجۇرتقا ورالۋ-تىن. ءبىراق قالاي، ءقايتىپ كەلمەك؟ ول تۇركياعا كۇپتى كوڭىلمەن اتتاندى. كەلسە، الدىندا قازمۋ-دەن شاقىرۋ قاعازى جاتىر. يسلام قازاقستانعا چەمودانىن اشپاستان قايتا ورالدى دەۋگە بولادى. ءبىرىنشى رەيسكە بيلەت الىپ، ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ جەتتى الماتىعا. ونى ماسكەۋدەگى يران ەلشىلىگى ارقىلى ىزدەتكەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ شىعىس تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ءابساتتار دەربىسالى ەكەن. ول اتاجۇرتىن ىزدەپ ەدى، اتاجۇرتى دا يسلامدى ىزدەپتى! جات جەردە تۋعان قازاققا بۇدان ارتىق قۋانىش بولا ما؟ ءابساتتار اعاسى ونى وقۋ ورنىنىڭ رەكتورى، اتاقتى فيزيك مەيىرحان ءابدىلديننىڭ الدىنا الىپ كەلدى. – ءبىز شەت ەلدەگىدەي جالاقى تولەي المايمىز، – دەدى رەكتور. – مەن اسكەري بورىشىن وتەپ ءجۇر دەپ ەسەپتەڭىز. مەن وتانىما تەگىن قىزمەت ەتۋگە ءازىرمىن! – دەدى جاس جىگىت.* * *
1991 جىلى قىركۇيەك ايىندا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تۇركياعا باردى. ەلباسى ىستامبۇلداعى “قازى انتەپ” قوناق ءۇيىنىڭ ۇلكەن زالىندا شەت ەلدەردە جۇرگەن قازاقتاردىڭ وكىلدەرىن قابىلداپ، ولاردى كوشىرىپ الۋ ماسەلەسىن دە ءسوز ەتتى. يسلام بۇل كەزدەسۋگە يران، اۋعانستان قازاقتارىنىڭ اتىنان قاتىسىپ، پرەزيدەنتكە سولاردىڭ جايىن باياندادى. ول شەت ەلدەردەگى قازاقتاردىڭ ەڭ ءحالى تومەنى اۋعانستانداعى قانداستار ەكەنىن، الدىمەن سولاردى كوشىرىپ الۋ قاجەتتىگىن ايتتى. پرەزيدەنت يسلامنىڭ اتىن سۇراپ الدى دا، ءوزىنىڭ “ادىلەتتىڭ اق جولى” اتتى كىتابىنا قولتاڭبا قويىپ بەرىپ: “ءىنىم، تىلەگىڭ ورىندالادى، ورىندايمىز” دەدى نىق سەنىممەن. ەلباسىنىڭ وسى سوزىنەن كەيىن شەت ەلدەردەگى قازاقتاردىڭ اتاجۇرتقا ورالۋى باستالدى. يسلام جەمەنەي قازمۋ-دەگى شىعىس تىلدەرى فاكۋلتەتىندە پارسى تىلىنەن ساباق بەرە ءجۇرىپ توقسانىنشى جىلداردىڭ قىم-قۋىت قوعامدىق-ساياسي ومىرىنە قىزۋ ارالاسىپ كەتە باردى. بۇل كەزدە ول جۋرناليستەر ىزدەپ ءجۇرىپ سۇحباتتاسقان، قوعامدىق ۇيىمدار جارىسا شاقىرىپ جۇزدەسكەن “مودنىي” قازاقتاردىڭ ءبىرى بولدى. ول شىنىندا دا جۇمىس تالعامادى (ارينە، العاشقىدا يران ازاماتى بولعاندىقتان مەملەكەتتىك قىزمەتكە شاقىرىلماعانى تۇسىنىكتى). كىم ءسىزدىڭ كومەگىڭىز قاجەت دەسە، سول جۇمىستى اتقارا بەردى. ءاۋ باستا تۇركيانىڭ “زامان” قوعامىنىڭ وكىلى بولىپ، قالتاي اعاسىمەن بىرگە “زامان-قازاقستان” گازەتىن، قازاق-تۇرىك ليسەيلەرىن اشۋعا، قازاق جاستارىنىڭ تۇركيا ەلىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋلارىنا بەلسەندى تۇردە اتسالىستى. ءتىپتى بيزنەستىڭ قىر-سىرىن بىلەتىن ءارى شەت ەلدەرمەن بايلانىسى بار جىگىتتى قازاقستاننىڭ دا، وزگە ەلدەردىڭ دە ىسكەرلەرى جاعالادى. ءبىراز ۋاقىت اجەپتاۋىر ءىرى “يران-قازاقستان” بىرلەسكەن فيرماسىنىڭ ديرەكتورى بولىپ ىستەدى. ونىڭ الدىنان تاعى دا ەكى مۇمكىندىك اشىلدى. كوكىرەگىندە تاعى دا ەكى پيعىل تايتالاستى. ءبىرى – بيزنەسپەن اينالىسىپ، سول كەزەڭدە تۇرالاپ قالعان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاعىنان نىعايۋىنا ۇلەس قوسۋ. ءسويتىپ ءوزىنىڭ جانە ۇرپاقتارىنىڭ كەلەشەگىن ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتۋ. ەكىنشىسى – وتارلىق، اتەيستىك، شوۆينيستىك ساياساتتان ءدىنى مەن ءتىلى شەتتەتىلىپ، ءدىلى جۇقارعان ۇلتىنىڭ قاسيەتتەرىن قايتادان جانداندىرۋعا اتسالىسۋ. ول دۇنيەگە دەگەن ءناپسىسىن تاعى تىيىپ، ەكىنشىسىن تاڭدادى. يراندىقتاردىڭ ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى جانكەشتى كۇرەسىن، اسىرەسە يسلام توڭكەرىسى تۇسىندا كوزىمەن كورگەن جەمەنەي ءوزىنىڭ جانايقايىن شىعارماي تۇرا المايتىن ەدى. بيزنەسمەن بولىپ ءجۇز ادامدى تويىندىرعانشا، ءوزىنىڭ ماقالا-سۇحباتتارى ارقىلى مىڭداعان ادامداردىڭ رۋحاني قاجەتىن وتەۋ كەرەك دەپ شەشتى. ونىڭ مۇنداي شەشىمگە كەلۋىنە تاعى ءبىر ۇلكەن سەبەپ – حالقىمىزدىڭ بەلگىلى عالىمى، ءارى پاتريوتى مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىمەن كەزدەسۋى دە اسەر ەتتى. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بۇل اداممەن العاش رەت مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مۇراجاي ۇيىندە تانىسىپتى. عالىمنىڭ جان-دۇنيەسىنە قاتتى اسەر ەتكەنى سونشا، يسلام مەكەڭنىڭ سوڭىنا ىلەسىپ جۇرە بەرگەن. سولاي ول قازىرگى “اتاكەنت” ماڭىنداعى عالىمنىڭ ۇيىنە دەيىن جاياۋ اڭگىمەلەسىپ كەلىپتى. ول كىسى جاس جىگىتتىڭ ءبىلىمىن، وي-تانىمىن باعدارلاپ، ونىڭ تەك مەرزىمدىك باسپاسوزگە ماقالا جازۋمەن شەكتەلىپ قالماي، ۇلتىنىڭ رۋحاني الەمىنە ۇلەس قوسۋ ءۇشىن عىلىمي-اۋدارماشىلىق جۇمىسپەن دە اينالىسۋى كەرەك ەكەنىن ايتادى. يسلامعا كەرەگى وسى ەدى. شىعىس الەمىن جەتىك بىلەتىن مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى وعان جەتەكشىلىك ەتۋگە دە كەلىسىم بەرەدى. ەڭ باستىسى ءبىرى يراندا، ءبىرى قازاقستاننىڭ جۋالى-تۇلكىباسىندا تۋىلعان ەكى قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىندا ورتاقتىق كوپ بولىپ شىقتى. سودان بەرى ەكەۋى جۇبىن جازعان ەمەس. بۇل كەزدەسۋدەن كەيىن كوپ ۇزاماي يسلام مەكەمتاس اعاسىنىڭ ارتىنان تۇركىستانعا كەتتى. ال مەكەڭ تارازعا اۋىسقاندا ول ەندى ءبىراز ۋاقىت ىستەگەن يران ەلشىلىگىندەگى قىزمەتىن تاستاپ، قايتادان تارازعا كەلدى. ءسويتىپ تارمۋ-دەگى “دۋلاتتانۋ” عىلىمي ورتالىعىنا جەتەكشى باس مامان بولىپ ورنالاستى. ول بۇعان دەيىن م.مىرزاحمەت ۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن “حافيز جانە قازاق ادەبيەتى” دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعاپ، وسى اتتاس كىتاپ تا شىعارىپ ۇلگەرگەن ەدى.* * *
ونىڭ ەڭبەكتەرىن شارتتى تۇردە بەس توپقا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى، مەرزىمدىك باسپاسوزگە جازىپ جۇرگەن ماقالالارى مەن سۇحباتتارى. ءارتۇرلى كونفەرەنسيا، جيىنداردا جاساعان باياندامالارى. بۇل ەڭبەكتەرى رەزا پەحليەۆي تۇسىنداعى يراننىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىنىڭ قالاي قوجىراعانىن، يران يسلام توڭكەرىسىءنىڭ نە اكەلگەنىن، اۋعان، تۇركيا جانە باسقا ەلدەردى ءوز كوزىمەن كورگەن، زەرتتەگەن ادامنىڭ جازعاندارى رەتىندە قۇندى بولدى. قازاقستانداعى ءتىل، ءدىل، ءدىن جاعدايى تۋرالى جازعاندارى دا سالىستىرمالىلىعىمەن ساۋاتتى، ءارى وقىرمانعا ءوتىمدى كەلدى. ول جۋىردا ءنوۆوسىبىر قالاسىندا وتكەن سانى از حالىقتار پروبلەمالارى تۋرالى عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسيادا “ۇلتتىق پسيحولوگيا حاقىندا” بايانداما جاسادى. ۇلتتىق پسيحولوگيانى قالىپتاستىرۋداعى ساياسي بيلىكتىڭ ءرولىن ۇزاق جىلدار بوداندىقتا بولعان قازاق حالقىنىڭ تاريحي كەزەڭدەرى تۇرعىسىنان دالەلدەپ سويلەدى. پىكىرلەرىنىڭ قىزىعۋشىلىق تۋدىرعانى سونشا ول ارتىنان ءبىر ساعاتقا جۋىق سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋىنە تۋرا كەلدى. ۇزىلىسكە شىققاننان كەيىن ءسىبىردىڭ سانى از حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى كوپ نارسەگە كوزى اشىلعاندارىن ايتتى. ال كونفەرەنسيانىڭ ۇيىتقىسى بولعان فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور چەرەميسينا ماييا يۆانوۆنا يسلامدى ۇيىنە شاقىرىپ تۇنگى ساعات 12-گە دەيىن سۇحبات قۇردى. سول جولى يسلام پروفەسسور چەرەميسيناعا يسلام فيلوسوفيانىڭ نەگىزى – ءۇش سۇيىسپەنشىلىك – يماني گۇل تۋرالى ايتتى. اتا-اناڭدى، جارىڭدى سۇيۋدەن باستالاتىن يماني گۇل كۇردەلىلەنىپ، جالپى ادامزاتتىق سۇيىسپەنشىلىككە ۇلاسپاق كەرەك. ءبىراق، ورتادا ۇلكەن وتكەل بولىپ ۇلتىڭ تۇر. ۇلتتىق پروبلەمانى باسقا ۇلتتىڭ ەسەبىنەن شەشەم دەگەن پيعىلدىڭ ارتى سوعىس ەكەنىن تاريح سان رەت دالەلدەپ كەلەدى. سوندىقتان بۇل تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان سانى از ۇلت ءۇشىن دە، وزگە حالىقتاردىڭ ەسەبىنەن كۇن كورۋدى كاسىپ قىلعان ۇلتتار ءۇشىن دە اسا قيىن وتكەل. جالپى ادامزاتتىق جاھاندانۋعا بارۋ ءۇشىن ءبىرى اۋەلى ۇلتتىق پروبلەماسىن شەشىپ، ءوز حالقىنىڭ ءدىلىن نىعايتىپ العىسى كەلەدى. ەكىنشىسى، بۇكىل الەمدىك ينتەگراسيانى العا تارتىپ، ۇلتتاردى دا “ينتەگراسيالاپ” جىبەرۋگە كەت ءارى ەمەس. كىلتيپانى كوپ وسى ماسەلەدە ورتاق تىلگە اكەلەتىن ادىلەت قانا. ال ساناڭ قانشا ساقىلداپ، ءوز پايداڭدى ەسەپتەپ تۇرعانىمەن پيعىلىڭ تازا بولماسا، ادىلەتتى بولا المايسىڭ. پيعىلىڭ تازا بولۋ ءۇشىن اللانى ءسۇيۋىڭ كەرەك. مىنە، سوندا ءۇش سۇيىسپەنشىلىك تۇگەندەلەدى، جۇرەگىڭدە يماني گۇل كوكتەيدى. بۇل اڭگىمەدەن كەيىن ءنوۆوسىبىر ۋنيۆەرسيتەتىندە تۇركولوگيا كافەدراسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ۇزاق جىل ەڭبەك ەتكەن قارت عالىم ءوزىنىڭ يسلام قۇندىلىقتارى تۋرالى تۇسىنىگىنىڭ تومەن بولعانىن مويىنداپ، قازاق جىگىتىنىڭ قولىن اسا ريزالىقپەن قىسىپ قوشتاستى. يسلام ەڭبەكتەرىنىڭ ەكىنشى توبىنا اۋدارمالارىن جاتقىزۋعا بولادى. بۇلار تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ عىلىمى، ساياساتى، مادەنيەتى مەن تاريحى، ۇرپاق تاربيەسى ءۇشىن دە اۋاداي قاجەت ەڭبەكتەر. سونىمەن قاتار يسلامنىڭ پارسى الەمىن جەتىك بىلەتىندىگىمەن، ول ءتىلدىڭ نازىك استارىنا دەيىن سەزىنە الاتىندىعىمەن قۇندى. ماسەلەن، ول اۋدارعان ريزا ءشابانيدىڭ “يران تاريحى” (“زەردە”، ا.2002) پىشاق ۇستىنەن ۇلەستىرىلىپ كەتتى دەسە بولادى. يسلامنىڭ تاعى ءبىر ىرگەلى ەڭبەگى – مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ “ءتاريحي-ي-راشيديىن” پارسى تىلىنەن تىكەلەي قازاقشالاپ شىعۋى. جۋىردا ول جۋرناليست كەڭەسبەك دەمەشپەن بىرگە پارسى، ءارى شاعاتاي تىلىندە جازىلعان شەيح احمەد حۇدايداد ءتارازيدىڭ “كوركەم ءسوز ونەرى” (حV ع.) اتتى كىتابىن قازاقشالاپ تاستادى. بۇل ەڭبەك – ادەبيەت تەورياسى باسقا ەشقايدا ەمەس، العاش رەت تۇرىك الەمىندە جاسالعانىن دالەلدەپ وتىر. قازاقتاردىڭ قولىنا كەزدەيسوق تۇسكەن وسى ەڭبەك جارىق كورە قالعان جاعدايدا فيلولوگيا عىلىمىندا ۇلكەن سىلكىنىس تۋدىرارى ءسوزسىز. ءۇشىنشى توپقا، تارازدىڭ 2000 جىلدىعى قارساڭىندا يسلام باس كوتەرمەي جۇمىس ىستەپ، تاراز قالاسىنا، جالپى قازاق ەلى مەن جەرىنە قاتىستى پارسى ادەبيەتتەرىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن اۋدارعان ەڭبەكتەرى كىرەدى. ولاردى مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىمەن بىرگە وبلىستىق “اق جول” گازەتىنە ۇزبەي جاريالاۋمەن بولدى. ناتيجەسىندە توي قارساڭىندا جەرگىلىكتى باسپادان مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى، اسقار ابدۋالييەۆپەن بىرىگىپ جازعان “كونە تاراز” اتتى كىتابى جارىق كوردى. “تارازدىڭ 2000 جىلدىعىن تويلايمىز” دەپ ونشاقتى جىل شۋلاعاندا ءبىز قالانىڭ ناقتى قاسيەتتەرى تۋرالى ءىس جۇزىندە از بىلەدى ەكەنبىز. ايتەۋىر وسى كىتاپ ابىرويىمىزدى جاپتى. شىعىستىڭ بارلىق ءىرى اقىندارىنىڭ تارازدى تابىنا جىرلاۋىنىڭ قۇپياسىن بىزگە يسلام جەمەنەي اشىپ بەردى. ال جەكە ءوزى يران ەلشىلىگىنىڭ دەمەۋىمەن “تاراز – پارسى اقىندارىنىڭ جىرلارىندا” اتتى كىتاپ شىعاردى. عالىم ەڭبەكتەرىنىڭ ءتورتىنشى توبىنا قازاق ءتىلىن مەملەكەتارالىق قاتىناس تىلدەرىنە جەتكىزۋدەگى ۇلەسىم بولسىن دەگەن ماقساتتا جانكەشتىلىكپەن تيىن-تەبەنسىز جاساعان “قازاقشا-پارسىشا، پارسىشا-قازاقشا” (“سانات”، 1994)، “پارسىشا-قازاقشا” (“زەردە”، 2003) سوزدىكتەرى جاتادى. يسلام ەڭبەكتەرىنىڭ بەسىنشى سالاسى – فيلولوگيا عىلىمىنا بايلانىستى ءتول زەرتتەۋلەرى. مۇنىڭ ىشىندە ەڭ سۇبەلىسى – “حافيز جانە قازاق ادەبيەتى” اتتى كىتابى. مۇندا اۆتور “بۇگىنگە دەيىنگى قازاق جانە پارسى ادەبيەتىنىڭ قارىم-قاتىناسى جايىنداعى ازدى-كوپتى زەرتتەۋلەر تاريحىنا نازار اۋدارىپ، وزىنە دەيىنگى جازىلعان ەڭبەكتەردى تۇگەل تالداي كەلە ءوز ماقساتىن دا انىقتاي العان” دەيدى ءىزباسارى تۋرالى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ي.جەمەنەيدىڭ وسى ءبىر شاعىن كىتابى ءسوز استارى مەن وي استارى ۇيلەسىپ، شەندەسىپ جاتاتىن حافيز شەبەرلىگىنەن قازاق اقىندارىنىڭ ءالى دە ۇيرەنەرى كوپ ەكەندىگىن كورسەتتى. قوعامدىق سانادا كۇردەلى وزگەرىستەر ءجۇرىپ جاتقان قازىرگى زاماندا قازاق جىرلارىندا دا حافيز عازالدارىنىڭ سارىنى ءتول توپىراعىمىزعا ساي كورىنىس تابۋى عاجاپ ەمەس. مۇنى تارازدىق كەيبىر جاس اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنەن بايقاپ تا قالعاندايمىز. بۇل تالانت يەلەرى ەڭ الدىمەن وزدەرىن حافيز جانە شىعىستىڭ وزگە دە اقىندارىمەن تانىستىرىپ جۇرگەن يسلامعا قارىزدار. پارسىلىق-يسلامدىق ورتادا وسكەن، ءارى كوپ ءتىلدى بىلەتىن ي.جەمەنەي مۇنىڭ ءبارىن بيىكتەن كورىپ تۇر. ءبىراق سول بيىكتە ءبىر ءوزى سوپايىپ تۇرا بەرمەي، مىڭداعان جىلدار بىر-بىرىنە رۋحاني ىقپال ەتكەن پارسى-تۇركى بايلانىستارىن جەتىك ءبىلىپ، وسى تىلدەگى تۇركى الەمىنە قاتىستى مول مۇرانى يگەرەتىن كادرلار دايارلاعىسى كەلەدى. ويتكەنى، بۇل جۇمىس ناۋقانشىلىقتى كوتەرمەيدى، ءارى بىرەر عالىم تۇبىنە جەتە المايدى. ول ءۇشىن ماقساتكەرلىكپەن اتقارىلاتىن جۇمىستار كەرەك. سونىڭ ءبىرى – پارسى، اراب، جۇڭگو تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن ماماندار دايارلاۋ ەكەنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى. ءارى ولار قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ دە مامانى بولۋى قاجەت. وسىلاي قوس ماماندىقتى يگەرگەندە عانا ولارعا سۇرانىس بولماق. ءبىر جاعىنان قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مامانى رەتىندە ەڭبەك ەتەدى. ەكىنشى جاعىنان سولاردىڭ ىشىنەن اراب، پارسى، جۇڭگو الەمىمەن بايلانىستاردى زەرتتەيتىن عالىمدار وزىنەن ءوزى ىرىكتەلىپ شىعادى. بالكىم ولار ەلشىلىكتەر مەن ءتۇرلى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ جۇمىستارىنا تارتىلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتارالىق بەدەلىن كوتەرۋگە سەپتىگىن تيگىزەر. ەگەر “مادەني مۇرا” باعدارلاماسىنا بايلانىستى شەت ءتىلى ماماندارىن قازاق ءتىلى ماماندارىمەن قوسارلاپ دايارلاۋ ويلاستىرىلاتىن بولسا، تاراز ۋنيۆەرسيتەتىندە ەڭبەك ەتىپ جاتقان يسلام جەمەنەي بۇل ىسكە قۇلشىنا كىرىسۋدى ءوزىنىڭ وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋ دەپ بىلەدى. وسى جايدى ەلەپ، ەسكەرەتىندەر تابىلسا ەكەن دەيمىز. يسلامنىڭ دانەكەرلىگى ارقاسىندا يران ەلشىلىگى تارمۋ-دا پارسى ءتىلى كابينەتىن اشقالى ءبىراز ۋاقىت بولدى. مۇنى پارسى، اراب تىلىندەگى ادەبيەتتەر كىتاپحاناسى دەۋگە بولادى. وكىنىشكە قاراي تارازدا ونى وقىپ تۇسىنەتىن يسلامنان وزگە ادام جوق. ول بۇل جاعىنان وسى قالادا ءوزىنىڭ تۇل ۇستاز بولىپ تۇرعانىنا قينالادى. ال مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى بولسا، ءدال سونداي قازاق ادەبيەتى كابينەتىن اشقان. وعان ۇلكەن جۇرەكتى عالىم بۇكىل ءومىر بويى جيعان كىتاپتارىن سىيلادى. ول از دەسەڭىز كوپتەگەن سيرەك كەزدەسەتىن ادەبيەتتەردى ىزدەپ، تاۋىپ، كوشىرمەسىن بولسا دا اكەلىپ، ۇنەمى تولىقتىرۋ ۇستىندە. ونىڭ ىشىندە شىعىس-يسلام ادەبيەتى دە مول. بۇل كابينەتتەر تۋرالى تاپتىشتەپ ايتىپ جاتقانىم، جالپى تارمۋ-دە شىعىس تىلدەرىنە، ونىڭ ىشىندە پارسى تىلىنەن مامان دايارلاۋعا نەگىز بار دەگەندى دالەلدەگىم كەلگەنى. سوعان ەلدىڭ نازارىن اۋدارسام دەگەنىم. م.مىرزاحمەت ۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن، ءا.دەربىسالىنىڭ اقىل-كەڭەسىمەن اۋدارىلىپ جاتقان جوعارىداعى ەڭبەكتەردىڭ بارلىعى تاراز ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇزەگە اسىرىلۋدا. بۇل جۇمىستار ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قارجىلىق مۇمكىندىگى كوتەرگەن كولەمدە ءالى دە اتقارىلا بەرەدى. ماسەلەن، يسلام ءقازىر “ءتاريح-ي-راشيديدىڭ” وزگە نۇسقالارى مەن باسقا شىعارمالارىن اۋدارۋ ۇستىندە. ونىڭ ماقساتى – بابا مۇرالارىن بۇگىنگى ۇرپاققا ءدال ءارى تولىق جەتكىزۋ. ءبىراق ونى كىم جارىققا شىعارادى، بىلمەيدى. العاشقى نۇسقانى “مۇحاممەد حايدار دۋلاتي” قورى كىتاپ ەتىپ باستىردى. يسلام، ەكىنشى نۇسقانى دا وسىلاي قازاق تاريحى ءۇشىن تەڭدەسى جوق جازبا مۇرانى ساتقىسى كەلەتىن قارجىلى بىرەۋگە بەرۋگە ءماجبۇر بولادى. ولار كىمگە، قالاي ساتادى؟ ەڭ باستىسى كىتاپحانالاردى، وقۋ ورىندارىن قامتاماسىز ەتە الا ما؟ بۇل جاعى بەلگىسىز بولىپ تۇر. مۇرانى يگەرۋ تەك اۋدارمامەن شەكتەلمەيتىنى تاعى تۇسىنىكتى. بۇدان ءارى م.مىرزاحمەت ۇلى باستاعان توپ م.ح.دۋلاتي ەڭبەكتەرىنىڭ سوزدىگىن، ودان سوڭ ەنسيكلوپەدياسىن جاساماق، م.مىرزاحمەت ۇلىنىڭ پىكىرىنشە تالاي ۇعىمدار، اتاۋلار ءتۇسىندىرىلىپ، تەرميندەر، عىلىمي اينالىسقا ءتۇسىپ، قازاق تاريحىنىڭ ءبۇتىن ءبىر اقتاڭداق كەزەڭى اشىلادى دەپ كۇتىلۋدە. ءىرى عىلىمي ورتالىقتاردان الىستا جاتقانىمەن ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىن جۇزەگە اسىرۋعا بەكىنگەن تارازدىق عالىمداردىڭ وسىناۋ يگىلىكتى ءىسى “مادەني مۇرا” باعدارلاماسى اياسىندا ءتيىستى مينيسترلىكتەر تاراپىنان قارجىلاندىرىلماسا وكىنىشتى-اق.* * *
جوعارىدا مەن يسلامنىڭ وتانعا دەگەن ماحابباتى تۋرالى كوپ ايتتىم. الايدا بوزبالالىق سەزىمنەن ارىلىپ، ەسەيىپ، ەلدى تانىعان شاعىندا قاراكوز قازاق ارۋىنا جولىققانى ءوز الدىنا حيكايا. “عاشىقتىڭ ءتىلى – ءتىلسىز ءتىل” دەگەن سول دا. اللا ءومىر بەرسە، ول دا جازىلار. ال يسلاممەن سىرلاسىپ جۇرگەن بىرنەشە جىلدا بايقاعانىم، جۇرەگىنە يماني گۇل ۇيالاعان ادام ءاۋىش بولىپ كەتپەيدى ەكەن، قايتا وتانىنا قىزمەت ەتۋگە كۇش-جىگەرى ارتا تۇسەدى ەكەن. يسلام جەمەنەيدىڭ ماقالالارىمەن، اۋدارمالارىمەن، كىتاپتارىمەن تۇتاستاي تانىسقان ادام بۇنىڭ ءبارى جوعارىدا ايتىلعان دانالارىمىزدىڭ ىلىمدەرىنە بارار جولدىڭ باسپالداقتارى ەكەنىن اڭعارادى. ال ەڭبەكتەرىمەن بىرگە يسلام جەمەنەيدىڭ ءوزىن جاقسى بىلگەن جان سول جامپوزدار ارمانداعان ارلى ادام ەكەنىنە كوزىن جەتكىزەدى. وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسانىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ بىرىندە راقبايمەن بىرگە التى جاسىندا يرانعا كەتكەن يسلامنىڭ اكەسى اقمۇرات قاريا دا اتا-جۇرتى ماڭعىستاۋعا قايتا ورالدى. “جىلاپ كەتىپ، كۇلىپ كەلدىك”، دەدى ول تەلەديداردان. ارادا 70 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. كوپ نارسە وزگەردى. ءبىراق ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ دا، بۇل جاقتاعى قازاقتاردىڭ دا جۇرەكتەرىندە ءبىر نارسە ولمەپتى. ول – يماني گۇل. يماني گۇل، اسىرەسە، يسلامنىڭ جۇرەگىندە ايرىقشا جۇپار شاشىپ تۇر. ءححى عاسىردا بارلىق قازاقتاردىڭ جۇرەكتەرىندە شاشىلسا دەيسىڭ سول جۇپار. دانىشپان بابالارىمىزدىڭ دا ارمانى سول ەدى. ەلباسىمىزدىڭ ءتۇپ ويى دا وسى. ەلەن ءالىمجان، جازۋشى. تاراز. 10 تامىز، 2004 جىل. "ەگەمەن قازاقستان" سۋرەت: rus.azattyq.org