جاقىندا الماتىدا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي «ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ اتاجۇرتقا ورالۋى قازاق مەملەكەتىنىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ قۇرامدى بولىگى: كەلەشەگى مەن شەشىلۋ جولدارى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا بولىپ ءوتتى. وسى كونفەرەنسيادا بايانداما جاساعان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زاردىحان قينايات ۇلى قازاق كوشىنىڭ بۇگىنى مەن وتكەنىن سارالادى.

قازاقستان الەمدە تارىداي شاشىلىپ جۇرگەن قانداستارىن اتاجۇرتىنا شاقىرۋشى ءۇش مەملەكەتتىڭ ءبىرى. الەۋمەتتىك دامۋ تۇرعىسىنان جەتەكشى مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلدى. قازاقستانعا سوڭعى 20 جىلدا 1 ميلليونعا جۋىق ورالماندار كەلدى. ولاردىڭ قازاقستاننىڭ بۇگىنگى ومىرىنە قوسىپ وتىرعان دەموگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك، مادەني ۇلەسى ۇشان-تەڭىز. بۇل تۋرالى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 2011 جىلى مامىردا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءىV قۇرىلتايىندا: «بيىل تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە اتامەكەنگە ات باسىن بۇرعان ۇلى كوشكە دە 20 جىل تولدى. سودان بەرى ۇلى كوش ءبىر ءسات تە تولاستاعان ەمەس. ات قازىعىن بايلار اتامەكەنگە 20 جىل ىشىندە 300 مىڭعا جۋىق وتباسى كوشىپ كەلدى. وسىلايشا ەل حالقىنىڭ سانى 1 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىزبەن تولىقتى. جانە قانداي قانداستارمەن دەڭىز... ولار جات جەردە، شەت جايلاپ ءجۇرىپ، كوزدەرىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلگەن قايماعى بۇزىلماعان قازاقىلىعىن، ءتىلىن، سالتىن الىپ كەلدى. بۇگىندە اتامەكەنگە ورالعان اعايىننىڭ دەنى قازاق ەلىندە ءوز ورىندارىن تاۋىپ، ءارقايسىسى تاۋەلسىز ەلدىڭ ءبىر كىرپىشى بولىپ قالانىپ ۇلگەردى. ويتكەنى ولار قاي قيىردا تۋسا دا انانىڭ ءالديى، اتانىڭ باتاسىمەن جورگەگىندە قازاق قوعامىنىڭ قۇرىش كىرپىشى بولىپ قۇيىلعان»، – دەپ تولعانعان ەدى. نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعان ماقالا وسى ماسەلە تۇرعىسىنان ءسوز قوزعايدى. قاۋىمداستىق قازاقتىڭ تاعدىرىنان تۋعان تاريحي قۇبىلىس بولاتىن. 1990 جىلدارى اتامەكەنىنە ات باسىن بۇرعان قازاقتاردى قۇشاق جايا قارسى الىپ، اعايىندى-اعايىنمەن قاۋىشتىرعان التىن كوپىرى بولدى. دجقق وسىلايشا اتاجۇرتىن اڭساپ كەلگەن قازاقتاردىڭ ات بايلايتىن اق وتاۋىنا اينالدى. وسى قۇبىلىستىڭ ىستىعى مەن سۋىعىن ءبىر كىسىدەي باسىنان وتكەرگەن ادام قالداربەك نايمانبايەۆ ەدى. ول دۇنيەجۇزىنە شاشىراپ كەتكەن قازاقتار ءۇشىن الىستى جاقىنداتىپ، الاشتى بىر-بىرىمەن تابىستىرۋعا بارىن سالدى. قالدەكەڭ كوشىپ كەلگەن اعايىنداردىڭ مۇنداعى ناعىز جاناشىرى بولاتىن. شەتەلدەگى ءبىر قازاقتىڭ اتى اتالسا، ونىڭ كىم ەكەنىن جازباي بىلەتىن. اسىرەسە زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە كوپ كوڭىل ءبولدى. «شەتەلدەگى قازاقتار. قاۋىمداستىق كىتاپحاناسى» سەرياسىمەن كوپتەگەن كىتاپتار باسىپ شىعاردى. ءقازىر سول كىتاپتار ادامدار ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن قۇندى دۇنيەلەرگە اينالىپ وتىر. بۇگىندە دجقق ءوز مۇمكىندىگىنشە قىزمەت اتقارىپ، قالدەكەڭنىڭ باستاعان ءىسىن جالعاستىرىپ كەلەدى. مەن بۇل تۋرالى ماقالا جازعان ەدىم. ماقالا وسى كونفەرەنسياعا ارنالعان جيناقتا باسىلىپ شىققان ەكەن. مەن ونى قايتالاپ جاتپاي كوشى-قون، ونىڭ وتكەنى مەن كەلەشەگىنە قاتىستى كەيبىر ماسەلەلەرگە توقتالىپ كورەيىن. حالىقارالىق كوش دەگەن ماڭگىلىك جاراتىلىستى قۇبىلىس ەمەس. ول كوبىندە دۇنيەجۇزىن قامتىعان الەۋمەتتىك تولقىنىستار، سوعىس، توڭكەرىستەر يمپەريالاردىڭ ىدىراۋى سياقتى ساياسي-الەۋمەتتىك وقيعالاردىڭ اسەرىنەن تۋىندايدى. دۇنيەجۇزىلىك ءى سوعىس سالدارىنان الەم ەكىگە جارىلدى. رەسەيدەگى قازان توڭكەرىسى سول جارىلىستىڭ جەمىسى ەدى. سالدارىنان بۇرىن رەسەيگە بودان بولعان ۇلت حالىقتارىنىڭ ءبىر توبى اتاجۇرتىنان ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. دۇنيەجۇزىلىك ءىى سوعىس ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ شەكاراسىن وزگەرتتى. سول سياقتى ءقازىر اراب ەلدەرىندە ورىن العان ديكتاتۋراعا قارسى حالىق مايدانىنان قانشاما حالىق جاپا شەگىپ جاتىر. ءبىزدىڭ قازاق وتارشىلدىق ساياساتتان جاپا شەككەن حالىقتاردىڭ ءبىرى. 1990 جىلدارى اتاجۇرتقا بەت بۇرعان قازاق كوشى قازاقتى ەتنودەموگرافيالىق جانە رۋحاني قۇلدىراۋدان قۇتقارۋ جولىندا جاسالعان يگى قادامداردىڭ ءبىرى بولاتىن. 1989 جىلى كەڭەستەر وداعى كولەمىندە جۇرگىزىلگەن جان ساناعىنىڭ رەسمي قورىتىندىسىنا جۇگىنسەك، قازاقتار رەسپۋبليكاداعى 16199،2 مىڭ حالىقتىڭ 40،1% عانا قۇرايتىن. مىسالى، بۇل كورسەتكىش سەلينوگرادتا – 17،7%، الماتىدا – 23،8%، سولتۇستىك قازاقستاندا – 22،6%، اقمولا وبلىسىندا – 25،1% بولدى. ۇلتتىق قۇلدىراۋدىڭ مۇنداي كورسەت­كىش­تەرى الەمدە سونشالىقتى كوپ بولماعان. تەك امەريكاعا سىرتتان قونىس اۋدارعان اق ناسىلدىلەردىڭ سانىنىڭ وسىمىنەن حVءىىى ع. 70-80 جىلدارى ابوريگەندىك ۇندىستەر «قىزعىلت ءتۇستى امەريكاندىقتارعا» اينالسا، كەڭەستەر وداعىنىڭ قيىر شىعىسىنداعى جەرگىلىكتى تۋنگۋس جانە حانتى، مانسىلار ءحىح ع. 60-70 جىلدارى ەتنودەموگرافيالىق قۇلدىراۋدىڭ سالدارىنان «قارا ورىس» بولىپ كەتكەن تاريحتى ءبارىمىز بىلەمىز. گۋميليەۆتىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي ەتنوستىڭ الدىندا ەكى ءتۇرلى تاڭداۋ قالادى. نە بوگدەلەرگە ءسىڭىسىپ ءبىرجولا جۇتىلىپ كەتۋ، نەمەسە تۇرەن سالىپ، قايتا سەرپىلىس كۇشىن (پاسسيونارنىي تولچوك) الۋ. قازاققا سەرپىلىس كۇش قوسىپ، ۇلتىمىزدى ەتنودەموگرافيالىق قۇلدىراۋدان قۇتقارعان فاكتورلاردىڭ ءبىرى وسى قازاق كوشى. وزدەرىڭىز ويلانىپ كورىڭىزدەرشى! ەگەر 1955-1962 جىلدارى قحر-نان، قازىردە سانى 1 ملن.-نان اسقان 260 مىڭ قازاق كەلمەگەندە، جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولماعاندا، ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، شەت مەملەكەتتەردەن 1 ملن.-عا جۋىق قازاق اتاجۇرتقا ورالماعاندا قازاق قانداي كۇيدە بولار ەدى؟ قازاقستان ۇكىمەتى جانە قازاق زيالىلارى بۇل مۇمكىندىكتى دەر كەزىندە دۇرىس باعامداپ، ونى ىسكە اسىرا الدى. ۋاقىت كۇتتىرمەي 1991 جىلى اتاجۇرتقا بەت بۇرعان قازاق كوشى باستالىپ، بۇل قۇبىلىس 20 جىلدىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنەن ءوتىپ، قيىن-قىستاۋ (كريتيچەسكيي) كەزەڭىنە جەتىپ ۇلگىردى. وقيعانى دۇرىس باعامداۋ ءۇشىن كوش پروسەسىن تومەندەگى كەزەڭدەرگە ءبولىپ تالداپ كورۋگە بولاتىن سياقتى. 1. الەمدە قالىپتاسقان جاڭا ساياسي احۋال، بۇرىنعى كەڭەستىك مۇمكىندىكتەرگە سۇيەنىپ، قازاقپەن-قازاق ىزدەسىپ تابىسقان العاشقى كەزەڭ (1991-1995 جج.). قازىرگى كۇنگە دەيىن اتاجۇرتقا ورالعان قازاقتىڭ 2/3 بولىگىنە جۋىعى وسى العاشقى بەس جىلدىڭ ۇلەسىندە. اتاجۇرتقا كەلگەنى ءۇشىن ومىردەن ۇتقاندارى دا وسى توپ. ولار قالاعان جەرلەرىنە ورنالاستى، كەلگەن ءاربىر وتباسى ۇي-جايمەن قامتاماسىز ەتىلىپ، باسقاداي ءتۇرلى كومەكتەرگە يە بولدى. بۇگىنگى كۇنى ورالماندار ىشىنەن ءتۇتىنى كوككە ۇشىپ تۇرعاندار دا وسى توپتان. 2. رەسپۋبليكانى قامتىعان ەكونوميكالىق داعدارىس باستالىپ، كوشتىڭ قارقىنى باسەڭ تارتقان ەكىنشى كەزەڭ (1995-2000 جج.). اتالعان كەزەڭگە قاتىستى ءۇش ءتۇرلى ەرەكشەلىكتى اتاپ وتكەن ءجون. 1) رەسپۋبليكا كولەمىندە جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ ناۋقانى باستالدى. ناۋقان جەرگىلىكتىلەر ءۇشىن ءتيىمدى بولدى. ال ق ر ازاماتتىعىن الىپ ۇلگەرمەگەن ورالماندار جەكەشەلەندىرۋدەن شەت قالدى. 2) «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى زاڭ» قابىلداندى. بۇل زاڭنىڭ قۇقىقتىق پارمەنىنەن گورى كوشى-قونعا دەگەن ساياسي ماڭىزى زور بولاتىن. 3) جاڭادان كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ سانى كۇرت ازايعاندىقتان ۇكىمەت قولدا بار مۇمكىندىكتى بۇرىن كوشىپ كەلگەندەردىڭ يگىلىگىنە جاراتتى. 3. نارىقتىق ەكونوميكانىڭ جاڭا مۇمكىن­دىكتەرىنە سۇيەنىپ، كوش قايتا قارقىن العان ءۇشىنشى كەزەڭ (2001-2007/2008 جج.). شەت ەلدەردەن كەلەتىن ينۆەستيسيا قارقىن الدى. ەنەرگيانىڭ جاڭا كوزدەرى اشىلدى. جەر جەكە مەنشىككە اينالىپ، ۇلتتىق كاپيتال يەلەرى پايدا بولدى. 2002 جىلى 23-24 قازاندا تۇركىستاندا وتكەن دجقق ءىى قۇرىلتايىنىڭ شەشىمدەرى كوشى-قونعا جاڭا قارقىن اكەلدى. 4. الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس، باعا­نىڭ كۇرت ءوسۋى، كوشتى باسقارۋداعى جۇيەلىك قاتەلىكتەر، كوشكە دەگەن كەرەعار پىكىرلەر مەن ناسيحاتتىڭ سالدارىنان كوشى-قون توقىراۋعا ۇشىراعان (2007-2008 جىلداردان باستالعان) قازىرگى كەزەڭ. كوشتىڭ توقىراۋعا ۇشىراۋىنىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار. قازاق كوشى قازاق ۇلتىنىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىن ءبىرشاما جاقسارتتى. قازاق ۇلتىنىڭ سالماعى سوڭعى ەسەپ بويىنشا 63 پايىزعا جەتىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىككە بەت بۇرۋ مۇمكىندىگى تۋدى. ءبىراق ءبىز بۇل مۇمكىندىكتى تولىق پايدالانا المادىق. بيلىك ماڭىنداعىلار ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ەمەس، حالىقارالىق ينتەگراسياعا بەيىمدەلگەن «كوپ ۇلتتى، مۋلتكۋلتۋرالدى مەملەكەت» قۇرۋ باعىتىن تاڭدادى. ناتيجەسىندە وداقشىلدىق، كوپۇلتتىلىق يدەولوگياسى باسىمدىلىق الىپ، ۇلتتىق نەمقۇرايدىلىق پايدا بولدى. بۇل كوشى-قون پروسەسىنە اسەر ەتپەي قويمادى. سوڭعى جىلدارى ناسيحات ماشيناسى قازاق كوشىن قولداۋ ەمەس، قارسى جۇمىس ىستەي باستادى. ونى باستاعان قاراپايىم حالىق، قاتارداعى جۋرناليستەر ەمەس، اتقا مىنەرلەر، قولىندا بيلىگى بار شەنەۋنىكتەردىڭ وزدەرى. «ورالماندار دەگەن دايىن اسقا تىك قاسىق، جاتىپ ىشەرلەر، ءسوزقۋارلار، وتانىنا جانى اشىمايتىندار» دەگەن سياقتى ءتۇرلى اڭگىمەلەر كوبەيىپ، تىپتەن جاڭاوزەن وقيعاسى ءۇشىن ورالمانداردى كىنالاۋعا دەيىن باردى. مۇنداي اڭگىمەلەر قوردالانىپ كەلىپ، ۇكىمەتتى كوشى-قونعا بەرىلەتىن كۆوتانى بىرەر جىلعا توقتاتا تۇرۋعا ءماجبۇر ەتتى. كوشى-قوندى باسقارۋ جۇيەسى اۋەل باستان تۇ­راق­سىز بولدى. كوشى-قون كوميتەتى بىرنەشە رەت تاراتىلدى. اقىر سوڭىندا كوشى-قوندى باسقارۋ ءىسى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە تاپسىرىلدى. پوليسەيلىك جۇيە قاشاندا اسكەري تارتىپتەگى قاتاڭ قۇرىلىم. ال كوشى-قون بولسا ادامداردىڭ سان قيلى تاعدىرى توعىسقان نازىك قۇبىلىس. كەلىپ جاتقان اعايىنداردىڭ كوپشىلىگى ورىس ءتىلىن، قازاقستاننىڭ زاڭىن جەتىك بىلە بەرمەيدى. بىلمەگەسىن قينالادى، قينالعان ادامنان وكپە-ناز، قاتاڭ ءسوز شىعادى، ونى شەنەۋنىكتەر كوتەرە بەرمەيدى. وسىندايدان بولىپ پالە، پالەدەن پارا شىعادى. كەيبىر اعايىندار قازاقستاندى جايلاعان پاراقورلىقتى پايدالانىپ، كۆوتا ساتىپ الىپ، كەلگەن ەلدەرىنە قايتىپ كەتتى دەسىپ ءجۇر بىلەتىندەر. ناعىز اعايىن ەكەنىمىز راس بولسا، شەنەۋنىكتەر اعايىنداردىڭ، اعايىندار بيلىكتىڭ وسال تۇسىن ءويتىپ پايدالانباۋ كەرەك ەدى. وتكەن 20 جىلدا قازاقستاندا دا، قازاقتار تۇرعان باسقا ەلدەردە دە ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق جاعداي مۇلدەم وزگەردى. مۇلىك جەكەشەلەندىرىلىپ، بايلىق، مۇلىك ءوز يەلەرىن تاپتى. ناتيجەسىندە ادامدار قوعامنان الاتىنىن الىپ، ايرىلاتىنىنان ايرىلىپ، ءومىر اركىمدى ءوز ورنىنا قويدى. ءبىراق قازاق ماسەلەسى شەشىلمەگەن كۇيىندە قالىپ وتىر. الەمدە ۇلتتىق قۇرامىنىڭ 33-34 پايىزى جات ەلدەردە قالىپ وتىرعان مەملەكەت، ۇلت جوق. سوندىقتان قازاق كوشى ۇزىلمەيتىنىنە مەن سەنەمىن. ءبىراق مەنىڭشە «الەمدەگى 5 ملن. قازاقتى تۇگەلىمەن كوشىرىپ الامىز» دەگەن جالاڭ ۇران ەسكىرگەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك سياقتى. ەگەر حالىقارالىق ساياسي، الەۋمەتتىك وپەراتيۆتىك جاعدايلار تۋىپ قالماسا، 1990 جىلدارداعى سياقتى ءدۇبىرلى كوش جۋىق ارادا قايتالانا قويمايدى. ەندىگى جەردە ەكى جاعى دا جاقسى ويلانعان، ساباسىنا تۇسكەن سابىرلى كوش، كوشتى باسقاراتىن مەملەكەتتىك ازاماتتىق يكەمدى جۇيە قاجەت. مەن جۇيە مىنانداي بولۋ كەرەك دەپ ەشنارسە كەسىپ ايتا المايمىن. قازاقستان ۇكىمەتى جانە اتاجۇرتتاعى قارا ورمان قازاقتىڭ ەندىگى مىندەتى الەمدە تارىداي شاشىراعان قازاقتى قازاق كۇيىندە ساقتاپ قالۋعا قام جاساۋ. مۇنداي قامقورلىق اۋەلى شەتەلدە تۇراتىن جاستارعا كومەك قولىن سوزۋدان باستالۋى كەرەك. جاستاردى باۋرىمىزعا تارتىپ، ءبىلىم الۋىنا، وقىپ ۇيرەنۋىنە كومەكتەسۋگە مىندەتتىمىز. بۇل تۋرالى كەزىندە پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆ تا ايتقان بولاتىن. ءبىراق ءتيىستى مەكەمەلەر، ونداعى كەيبىر ازاماتتار ىزگى نيەت تانىتپاي وتىر. ايتالىق سوڭعى بەس جىلدا جىل سايىن شەت ەلدەردەگى قازاق بالالارىنا بەرىلگەن وقۋ گرانتىنىڭ 200-300 ورىنى بوس قالىپ كەلەدى. بيىل 269 ورىن بوس تۇر. ءبىراق وقۋ ءۇشىن كەلگەن 49 بالا وقۋعا تۇسە الماي ساندالىپ ءجۇر دەپ ەستىدىم. ءبىز ءتيىستى ورىنداردان جاستاردى شەتقاقپاي قىلماي، جاناشىرلىق تانىتۋىن سۇرايمىز. ءبىزدىڭ بالالارىمىز بىردە-بىر جۇڭگو يەروگليفىن بىلمەي بەيجيڭگە بارىپ وقىپ كەلىپ جاتىر عوي. ال انا بالالار ءوز باۋىر ەتىمىز ەمەس پە! شەت ەلدەگى قازاق اعايىنداردى تىعىرىققا تىرەپ وتىرعان جانە ءبىر ماسەلە بار. 2011 جىلى 22 شىلدەدە «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلداندى. زاڭدا كەيبىر ىلگەرىلەۋشىلىك بار ەكەندىگىن جوققا شىعارۋعا بولماس. ءبىراق زاڭ ازاماتتىق، مەنشىك جانە باسقاداي زاڭدارمەن ۇيلەستىرىلمەگەندىكتەن كەيبىر قاتەلىكتەر كەتكەن. مىسالى اتاجۇرتقا كەلەمىن دەۋشىلەر جانە كەلىپ السادا ق ر ازاماتتىعىن الا الماي جۇرگەندەر ءۇشىن ەندىگى جەردە بۇرىنعى تۇرعان ەلىنىڭ ازاماتتىعىنان ءبىرجولاتا شىعىپ كەلۋ نەمەسە انىقتاما اكەلۋ مىندەتتەلگەن. بۇل دەگەن بۇۇ باس اسسامبلەياسى 1948 جىلى 10 جەلتوقساندا قابىلداعان «ادام قۇقىعىنىڭ جالپى ەرەجەلەرىن» بىلاي قويعاندا، ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىعىنا قايشى كەلەدى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ق ر كونستيتۋسياسىنىڭ ءىى ءبولىمىنىڭ 10 بابىندا «ق ر ازاماتتارىن قازاقستاننان تىس جەرلەرگە الاستاتۋعا بولمايدى» دەپ كورسەتىلگەن. الەمنىڭ قاي ەلىنىڭ كونستيتۋسياسىن الساڭىز دا وسىنداي ەرەجە بار. سوندا قحر، موڭعوليا، وزبەكستان رەسپۋبليكاسى ءوز ازاماتىنا «بۇل ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتىعىنان شىعارىلدى» دەگەن انىقتاما قالاي بەرمەك؟! وسىدان بولىپ ازىرگە كۆوتا جانە ازاماتتىق الۋ ماسەلەسى توقتاپ تۇر. مەنىمشە وسى ماسەلەلەردى رەتتەمەي قازاق كوشى كولىكتى بولا المايتىن ءتۇرى بار.

زاردىحان قينايات ۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

"تۇركىستان" گازەتى

سۋرەت: azattyq.org