2012 جىلى قازاقتاردىڭ تۇركيانى قونىستانۋىنا 60 جىل تولدى. وسىعان وراي تۇركيالىق قازاقتاردىڭ وكىلدەرى ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا 1950-1960 جىلدارى باسمينيسترلىك قىزمەتىن اتقارعان، بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى ادنان مەندەرەستىڭ ستامبۇلداعى كەسەنەسىنە بارىپ ءارۋاعىنا تاعزىم ەتىپ قۇران وقىدى. ءسويتىپ ولار تۇرىك حالقىنا دەگەن ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىردى. قازاقتاردىڭ 60 جىلدىقتا باسمينيستر ادنان مەندەرەس كەسەنەسىنە كەلىپ تاعزىم ەتۋلەرى كەزدەيسوق ەمەس ەدى. ويتكەنى قازاقتاردى تۇركياعا قابىلداعان قاۋلى مەندەرەس باسشىلىعىنداعى تۇرىك ۇكىمەتىنىڭ 1952 جىلدىڭ 13 ناۋرىز كۇنگى جينالىسىندا قابىلدانعان بولاتىن.

سول كەزدە كوشكەن قازاقتار پاكىستاندا ءومىر سۇرۋدە ەدى. ولاردىڭ كوشى 1930 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا التايدان باستالىپ گانسۋ، شىنقايدان ءوتىپ، گيمالاي مەن تيبەتتەن اسىپ 1940 جىلى ءۇندىستانعا جەتكەن ەدى. ەندىگى ماقسات تۇركياعا جەتۋ ەدى. ءبىراق ولاردىڭ بۇل جايىندا وتىنىشتەرى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس سالدارىنان قابىلدانبادى. 12 جىل بۇرىن ءۇندىستان، كەيىن ودان ءبولىنىپ شىققان مۇسىلمان پاكىستان ەلىندە ءومىر سۇرگەن قازاقتار تۇركياعا بارۋ ماقساتتارىنان اينىمادى. 1950 جىلعى سايلاۋلار ناتيجەسىندە 1938 جىلدان بەرى بيلىك باسىندا بولعان ۇكىمەتتىڭ ورنىنا جاڭا ۇكىمەت كەلگەنىن ەستىگەن قازاقتار وتىنىشتەرىن قايتالادى. جاڭا باسمينيستر مەندەرەس سول ءوتىنىشتى قاناعاتتاندىردى.

ءسويتىپ 1952 جىلى 13 ناۋرىز كۇنگى قاۋلىدان كەيىن قازاقتار توپ-توپ بولىپ تۇركياعا قونىس اۋدارا باستادى. بۇل پروسەس ءتورت جىلدا اياقتالدى. پاكىستانداعى قازاقتاردىڭ العاشقى لەگى 1952 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا، سوڭعى لەگى 1956 جىلدىڭ كوكتەمىندە تۇركياعا كەلدى. نەگىزىندە، پاكىستانداعى قازاقتاردىڭ ول كەزدە باراتىن ەلى، تەك تۇركيا عانا ەمەس ەدى. ءۇرىمشى قالاسىنداعى كونسۋلىن امان-ەسەن تيبەت شەكاراسىنا جەتكىزگەن قازاقتارعا اقش-تا جاناشىرلىق تانىتىپ، باسپانا، جۇمىس بەرەتىنىن، بالالارىن تەگىن وقىتاتىنىن ءبىلدىرىپ، كوشىپ كەلۋگە شاقىردى. ءبىراق قازاقتىڭ كوشباستاۋشى جەتەكشىلەرى ءتۇبى ءبىر تۋىسقان ءتىلى، ءدىلى جانە ءدىنى ءبىر تۇركيادان باسقا ەلگە بارۋدى قالامادى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، ۇرپاقتاردىڭ ۇلتتىق بولمىس پەن قازاقي سالت-داستۇرلەرىن ساقتاپ قالۋلارى ءۇشىن بۇل قاجەت ەدى.

تۇرىك ۇكىمەتى قازاقتاردى قۇشاق جايا قارسى الدى. ولاردىڭ ءوز جەرىندە شات شادىمان ءومىر سۇرۋلەرى ءۇشىن قولدان كەلگەن كومەكتى اياعان جوق. 1952 جىلى تۇركياعا 9 جاسار بالا بولىپ كەلگەن مانسۇر ءتايجى سول كۇندەردى ەسكە الىپ: “1952 جىلى 20 قازان كۇنى قازاق كوشىنىڭ العاشقى لەگىندە اكەم قۇسايىن ءتايجىنىڭ جەتەكشىلىگىندە تۇركياعا كەلگەن ەدىك. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن باسمينيستر ادنان مەندەرەس مىرزا كەلىپ، حال-جاعدايلارىمىزدى سۇرادى. جانە بىزگە بالالارعا داپتەر، قارىنداش بەردى. سول بالالاردىڭ ءبىرى مەن ەدىم. وسىدان 60 جىل بۇرىن تۇركياعا كوشتى باستاعان اتالار، اعالار بۇگىندە جوق”، – دەيدى.

نەگىزىندە تۇرىك ەلىنىڭ شەتتەن ەميگرانت قابىلداۋدا باي تاجىريبەسى بار بولاتىن. ويتكەنى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا شاڭىراعى شايقالىپ، ورتاسىنا تۇسكەن وسمان مەملەكەتىنىڭ قالدىقتارىنان جاڭا مەملەكەت قۇرىپ، تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ىرگەسىن قالاعان كەزدە، جاس مەملەكەتتىڭ حالىق سانى نەبارى 13 ميلليون بولاتىن. جاڭا ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋ بارىسىندا حالىق سانىن قاۋىرت ءوسىرۋ دىتتەلىپ، كورشى ەلدەردەگى ەتنيكالىق تۇرىكتەر ەلگە كوشىرىلىپ اكەلىنە باستادى. مىنە بۇگىن اتاتۇرىكتىڭ سول كورەگەن ساياساتىنىڭ ارقاسىندا تۇركيا حالقى 80 ميلليونعا تاياپ وتىر. وسى 80 ميلليون حالىقتىڭ ىشىندە ءقازىر ءتۇرلى تۇركى حالىقتارىنىڭ وكىلدەرىن دە كەزدەستىرۋگە بولادى. اتاپ ايتقاندا، تاتار، وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن، ۇيعىر سياقتى تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ دياسپورالارى ءومىر سۇرۋدە. تۇرىكتەر ولاردىڭ ەشبىرەۋىن سەن قازاقسىڭ، وزبەكسىڭ نەمەسە تۇركىمەنسىڭ دەپ ءبولىپ-جارىپ قارامايدى. بارلىعىن باۋىرلاس حالىق رەتىندە تەڭ كورەدى. سوندىقتان بولسا كەرەك، قازاقتىڭ ءبىرتۋار مەملەكەت قايراتكەرى مۇستافا شوقاي “ءاربىر تۇرىك تىلدەس حالىقتىڭ ەكى وتانى بار، بىرەۋى – تۋعان ەلى، ەكىنشىسى – تۇركيا” دەگەن ەدى. ال الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىندەگى قازاق دياس­پورالارىمەن سالىستىرمالى تۇردە باعالايتىن بولساق، ەڭ باقىتتى دياسپورانىڭ تۇركيالىق قازاقتار ەكەنىن اۋىز تولتىرىپ ايتار ەدىك. ويتكەنى تۇركيا ءتۇبى ءبىر تۋىسقان حالىق دەپ ساناپ وتىرعان قازاقتارعا ءارقاشان جا­ناشىرلىق كورسەتە ءبىلدى. سوندىقتان بۇل ەلدەگى قازاقتار ءارقانداي ءبىر بوتەندىك، جاتتىق كورىپ، ەتنيكالىق قىسىم، قۋدالاۋعا تاپ بولعان جوق. ءتىپتى قازاقتاردى ورتا ازيادان جاڭا كەلگەن ءناسىلى تازا، قانى تازا ناعىز تۇرىك دەپ وزىنەن جوعارى باعالاپ جاتقان ازاماتتارى دا كوپتەپ كەزدەسىپ جاتادى. ونىڭ ۇستىنە تۇركيا 1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كەزدە، الەم ەلدەرى ىشىندە ونى ءبىرىنشى بولىپ تانىعان ەل بولدى. مۇنىڭ ءوزى تۇركيا قازاقتارىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءماندى قۇبىلىس بولىپ تابىلادى. قانشاما جىل كەڭەستىك اجداھانىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا بولعان قازاقستاننىڭ كوك تۋىن جەلبىرەتىپ، ەگەمەندى ەل بولۋى تۇركيالىق قازاقتاردى وشكەنى جانىپ، ولگەنى تىرىلگەندەي ۇلكەن قۋانىشقا بولەدى. تۇرعىت ءوزال جەتەكشىلىگىندەگى تۇركيانىڭ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن كىدىرمەستەن ەكى ساعات ىشىندە تانۋى بۇل قۋانىشتى ەسەلەي ءتۇستى. سودان بەرى ەكى تۋىسقان ەلدىڭ دوستىق، تۋىستىق قارىم-قاتىناستارى كۇن وتكەن سايىن كۇشەيىپ كەلە جاتىر. سونىڭ ارقاسىندا، تۇركيا قازاقتارى تۋعان ەلىمەن ەمىن-ەركىن ەشقانداي كەدەرگىسىز، ءتىپتى ۆيزا شەكتەۋلەرى دە بولماستان، ارالاسىپ-قۇرالاسىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءوزى تۇركيا قازاقتارى ءۇشىن ۇلكەن باقىت، ۇلكەن عانيبەت ەكەنى داۋسىز. تۇركيا، پاكىستاننان قونىس اۋدارعان قازاقتاردى الدىمەن «قوناقحانا» دەپ اتالاتىن بولمەلەرگە ورنالاستىردى. ول جەردە جاڭا كوشىپ كەلگەن ازاماتتاردىڭ باسپانا، تاماقتانۋ، كيىم سياقتى نەگىزگى بارلىق مۇقتاجدىقتارى قاناعاتتاندىرىلدى. ءتىپتى ولارعا ايلىق تا تولەنىپ تۇردى. سونىمەن قاتار، ولارعا تۇرىك ءتىلى، كاسىپ-ماماندىق، جاڭا ەلدىڭ تىرلىك-سالتىنا بەيىمدەۋ بارىسىندا كۋرستار مەن ساباقتار ۇيىمداستىرىلدى. ەكى جىل وسىلاي وتكەننەن كەيىن، قازاقتاردان تۇركيانىڭ قاي جەرىنە ورنالاسۋدى قالايتىندىقتارى سۇرالدى. ولار وزدەرىنىڭ داعدىلى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى ومىرلەرىنە سايكەس كەلەتىن تاۋلى جانە دالالىق اناتوليا ايماقتارىنان قونىس بەرۋىن قالادى. سونىمەن قازاقتارعا تۇركيانىڭ مانيسا، كونيا، اكساراي، كايسەرى جانە نيگدە وڭىرلەرىنىڭ دالالىق جانە تاۋلىق ايماقتارىندا ارنايى ۇيلەر سالىندى. ءسويتىپ قازاقتاردىڭ تۇرىك ەلىندەگى ءومىرى باستالدى. تۇركيالىق قازاقتاردىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءماندى دە، ماڭىزدى ۋاقيعا – 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعانى ەكەنىن جوعارى اتاپ وتتىك. سودان بەرى وتكەن 21 جىلدا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ەل باسقارۋداعى كورەگەن ساياساتى دا تۇركيا قازاقتارىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ مەرەيلەرىن وسىرۋدە. قازاق ەكەندىگىنە ماقتانىشىن ارتتىرۋدا. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى 21 جىل ىشىندە ەكونوميكالىق تۇرعىدان قارقىندى دامۋى، استانا سىندى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ۇلگىلى قالا سالۋى، قازاقستان ازاماتتارىنىڭ بيزنەس، عىلىم سياقتى ءار سالادا الەمنىڭ شارتارابىندا بوي كورسەتۋى، وليمپيادا سەكىلدى حالىقارالىق ويىنداردا سپورتشىلاردىڭ ۇلكەن تابىستارعا جەتۋى، 2010 جىلدا ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى جانە 2011 جىلى يسلام ەلدەرى ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا ءتوراعالىق ەتۋى، قازاقستاننىڭ الەمنىڭ يادرولىق قاۋىپسىزدىگى جونىندەگى ۇسىنىستاردا كوشباسشى ەلگە اينالۋى، ەلباسىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا 29 تامىز كۇنىن الەمدە يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىل كۇنى بولىپ قابىلدانۋى ولاردىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، قازاقستانداي ەلى بار ەكەنى جونىندەگى ماقتانىش سەزىمدەرىن كۇشەيتۋدە. بۇلار ارينە تەك تۇركيالىق قازاقتار عانا ەمەس، بۇكىل قازاق حالقى ماقتان تۇتاتىن جەتىستىكتەر. تۇركيالىق قازاقتاردىڭ بۇلاردان تىس ايرىقشا ماقتان تۇتاتىنى – تۇركى دۇنيەسىنىڭ ىنتىماقتاستىعى جونىندەگى تۇركى تىلدەس ەلدەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسى، تۇركى اكادەمياسى، تۇركى تىلدەس ەلدەر پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى سىندى ماڭىزدى ۇيىمداردى قۇرۋعا ەلباسى نازاربايەۆتىڭ مۇرىندىق بولۋى. بۇل جاعداي پرەزيدەنت نازاربايەۆقا قوسا تۇرىك ەلىندە قازاقستاننىڭ جانە تۇركيالىق قازاقتاردىڭ بەدەلىن ارتتىرا ءتۇستى. مىنە، سوندىقتان تۇركيا استاناسى انقارا قالاسىندا 2010 جىلى ماۋسىم ايىندا نازاربايەۆتىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. تۇرىك ەلىندە باسقا ەشبىر ەلدىڭ بيلىكتەگى پرەزيدەنتى ءۇشىن مۇنداي ەسكەرتكىش ورناتىلماعانىن ەسكەرسەك، بۇل تۇرىكتەردىڭ ەلباسىنا جانە ول ارقىلى قازاق حالقىنا دەگەن جوعارى ءىلتيپات سەزىمدەرىن اڭعارتسا كەرەك. تۇركيالىق قازاقتاردى قۋانىشقا بولەپ تەبىرەنتىپ، تولقىتقان جايت – ەلباسىنىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى العاشقى جۇمىستارىنىڭ ءبىرى، الەم قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش رەت باس قوسۋىن، ول كەزدەگى ەل استاناسى الماتىدا قامتاماسىز ەتۋ بولدى. 1992 جىلى تاريحتا تۇڭعىش رەت ۇيىمداستىرىلعان دۇنيەجۇزىلىك قازاق قۇرىلتايىنا تۇركيادان 104 وكىل قاتىسىپ، العاش رەت تاباندارى اتامەكەن توپىراعىنا ءتيدى. وسى باسقوسۋدىڭ ماڭىزدى شەشىمدەرىنىڭ ءبىرى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلۋى بولدى. ونىڭ ءتوراعالىعىنا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءبىر اۋىزدان سايلاندى. سودان بەرى وتكەن 20 جىلدا قازاقستاننىڭ تۇركيالىق وتانداستارىنا دەگەن ىستىق ىقىلاسى ەرەكشە كوزگە تۇسۋدە. تۇركيا قازاقتارى اتامەكەنىن، دۇشپاندى جەرگە قاراتىپ، دوستى سۇيسىندىرەتىن وزدەرىنە دەگەن وسىناۋ جىلى ءىلتيپاتىنىڭ ءقادىرىن بىلەدى. سوندىقتان ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتان باستاپ بۇكىل قازاقستان حالقىنا العىسىن ايتىپ، اللاعا شۇكىرشىلىك ەتىپ كەلەدى. سونىمەن قورىتىندىلاپ ايتار بولساق، قازىرگى تاڭدا تۇركيا قازاقتارىنىڭ اتامەكەنمەن بايلانىستارىندا ەشقانداي كەدەرگى كەلتىرەرلىك ءجايت جوق. دەگەنمەن تۇركيالىق قازاقتار مەن قازاقستان اراسىنداعى وسى بايلانىستار ويداعىداي جانە جەتكىلىكتى مولشەردە بولىپ وتىر دەپ ايتا المايمىز. باسقا سوزبەن ايتقاندا، وسى بايلانىستاردا نيەتتىڭ دۇرىس، ىقىلاستىڭ جوعارى ەكەنىن مويىنداساق تا، اسىرەسە سوڭعى جىلدارى جالپى العاندا اتامەكەن مەن شەتەل قازاقتارى اراسىنداعى ىستىق ىقىلاستى بايلانىستاردا سايابىرلاۋ بولعانى نازاردان تىس قالماۋدا. مۇنىڭ سەبەبى نە؟ نەلىكتەن 21 جىل بۇرىن قىزۋ دا تەبىرەنىستى تولقۋلى باستالعان بايلانىستار سول باعىتىنان تايىپ، ەكپىنىن جوعالتىپ وتىر؟ بۇل مۇقيات زەرتتەلۋگە ءتيىس تاقىرىپ سياقتى. مۇنىڭ باستى سەبەبى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ساياسات-ستراتەگيا بەلگىلەمەي، قالاي بولسا سولاي سەزىمنىڭ جەتەگىندە جۇرە بەرەتىن قازاقي داعدىمىزدا بولسا كەرەك. اتامەكەن مەن شەتەل قازاقتارى اراسىنداعى بايلانىستار دا، وكىنىشكە قاراي، اقىل-وي نەگىزىندە ەمەس سەزىم مەن توي نەگىزىندە جالعاسىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل بايلانىستار تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىن ايقىنداعان دياسپورا ساياساتى ارقىلى جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. بۇكىل دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءبىر-اق مەملەكەتى بار. ول – قازاقستان. سوندىقتان شەتەلدەردەگى 5 ميلليون قازاق تا ەل مۇددەسى ءۇشىن، قازاقستان مەملەكەتتىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋ ءۇشىن ءارقانداي دا ءبىر پايداسىن تيگىزۋدى وزىنە ابىروي سانايدى. ءبىراق بۇل ابىرويعا قالاي قول جەتكىزبەك؟ ەلگە قالاي پايداسىن تيگىزبەك؟ حالىقارالىق تاجىريبەدە ىرگەلى ەلدەردىڭ دياسپورالىق قاۋىمداستىقتاردى ەل مۇددەلەرى ءۇشىن ءتيىمدى پايدالانىپ وتىرعانى ءمالىم. قازاقستان بۇگىنگە دەيىن دياسپورا دەگەندە تەك ولاردى كوشىرىپ ەلگە اكەلۋدى ويلاستىردى. وسى ورايدا كوشى-قون ساياساتىن بەلگىلەدى. ال بۇعان قوسا كوشپەگەن قازاقتى نەمەسە كوشىرىپ الۋعا مۇمكىنشىلىك بولماعان ميلليونداعان قازاقتى تۇرعان ەلدەرىندەگى قازاقستان مۇددەسى ءۇشىن قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگى جونىندە ساياسات بەلگىلەنگەن جوق. تىم بولماعاندا جۇڭگو، رەسەي، وزبەكستان، موڭعوليا، تۇركيا سىندى ەلدەردەگى وتانداستار قازاقستاننىڭ سول ەلدەرمەن دوستىق بايلانىستارىن ودان ءارى نىعايتۋعا، ينۆەستيسيا تارتۋعا، ءيميدجىن كوتەرۋگە، قازاقتىڭ مادەنيەتىن تانىتۋعا، قازاقستان ءتۋريزمىن كۇشەيتۋگە، قازاقستان تۋرالى وڭتايلى قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋعا اتسالىسۋلارى كەرەك. مىنە، سول ءۇشىن قازاقستاننىڭ دياسپورا ساياساتى ايقىندالۋ كەرەك، بەلگىلەنەتىن وسىنداي ساياساتتى ىسكە اسىراتىن دياسپورا مينيسترلىگى قۇرىلۋ كەرەك. سوندا عانا اتامەكەن مەن شەتەل قازاقتارى اراسىنداعى بايلانىستار ەكى جاقتى مۇددەگە نەگىزدەلگەن تۇراقتى ارناسىنا تۇسە بىلەدى.