تۇركى حالىقتارىنىڭ ءالىپبيى وتارلاۋشى ەلدەردىڭ جويقىن كۇشىمەن سان ءتۇرلى وزگەرىسكە ۇشىراپ، تاعدىر تالكەگىن باستان كەشىردى.  لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى   قازاق تاريحىندا ەكىنشى رەت كوتەرىلىپ، قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىرىپ وتىر. اراب جازۋى ەلىمىزگە يسلام دىنىمەن بىرگە ەنىپ، ون عاسىردان استام ۋاقىت بويى، 1930 جىلعا دەيىن قولدانىس تاپتى. رەسەي پاتشالىعى قازاق جەرىن وتارلاپ العان سوڭ، قازاق ەلىنىڭ رۋحاني مۇراسىنا قول سۇعا باستادى. قازاق ەلىن ورىستاندىرۋ ماقساتىندا، تۇركى حالىقتارىن رۋحاني بىرىكتىرىپ وتىرعان اراب جازۋىنىڭ ورنىنا ورىس جازۋىنىڭ ءارىپ تاڭباسىن ەندىرۋ ماسەلەسى العا قويىلدى. ميسسيونەر عالىمدار قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن ناقپا-ناق بەلگىلەۋدە اراب ءالىپبيىنىڭ ولقى تۇستارىن كولدەنەڭ تارتىپ، كيريلليساعا كوشىرۋگە تىرىستى.    

لاتىن ءالىپبيى، الەمدە كەڭىنەن قولدانىلادى. ب.ز.ب. 7 عاسىردادا ريمدە گرەك جانە ەترۋس ءالىپبيىنىڭ تارماعى رەتىندە پايدا بولىپ، ب.ز. 1 عاسىرىندا قالىپتاستى. جازۋ وڭنان سولعا نەمەسە سولدان وڭعا قاراي (برۋستروفەدون بويىنشا) جازىلىپ، باعىتى ءاردايىم الماسىپ وتىرعان. ب.ز.ب. 4 عاسىردان باستاپ جازۋ تەك سولدان وڭعا قاراي جازىلدى، العاش  20  ءارىپ  بولدى. الىپبيگە ب.ز.ب. 230-جىلدارى G، Y جانە Z ارىپتەرى ەنگەن، سوڭعى ەكەۋى گرەك تىلىنەن كىرگەن سوزدەر ءۇشىن الىنعان، ال J، U، W ارىپتەرىنىڭ قولدانىلۋى قايتا وركەندەۋ داۋىرىنە جاتادى. ورتا عاسىردا لاتىن ءالىپبيى  ەۋروپاعا تارادى، افريكا، امەريكا جانە ازيا حالىقتارى پايدالاندى. لاتىن سوزدەرىن وقۋعا نەگىزدەلگەن ءارىپ تاڭبالارى قالىپتاستى. قازىرگى لاتىن الىپبيىندە 25 ءارىپ بار. داۋىستى دىبىستار سوزىلىڭقى جانە قىسقا ايتىلادى، وسىعان بايلانىستى سوزدەردىڭ ماعىناسى وزگەرەدى: līber — تاۋەلسىز، liber — كىتاپ. لاتىن الىپبيىندە التى مونوفتونگ (ءبىر داۋىستى) — ا، ە، ءى، و، ي، ۋ، سونداي-اق ءتورت ديفتونگ (ەكى داۋىستى) — اي، ەي، اە، وە بار. داۋىستى دىبىستاردىڭ سانىنا، ورنالاسۋ تارتىبىنە بايلانىستى سوزگە ەكپىن تۇسەدى، بۋىندار دا وسى نەگىزدە جابىق (داۋىسسىزعا بىتسە) جانە اشىق (داۋىستىعا نەمەسە ديفتونگقا اياقتالسا) بولىپ بولىنەدى.     

XءىX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قازاق وقىعاندارى قازاقتىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن، ونىڭ دىبىستىق جۇيەسىن دۇرىس بەرە الاتىن جاڭا الفاۆيت قابىلداۋدى نە قولدانىلىپ جۇرگەن اراب گرافيكاسىن ءبىراز جەتىلدىرۋدى كۇن تارتىبىنە قويا باستادى. سول تۇستاعى مەرزىمدى باسپا ءسوز بەتتەرىنەن قازاقتىڭ ورىسشا وقىعاندارىنىڭ اراسىندا اراب جازۋىنىڭ كەمشىل تۇستارىن سىناي وتىرىپ، قازاق جازۋىنا ورىس گرافيكاسىن ەنگىزۋ جايىندا ماقالا جازۋشىلاردى دا كەزدەستىرەمىز. مىنە، وسى پىكىر اعىمىن ءوز ماقساتتارىنا شەبەرلىكپەن پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن ورىس ميسسيونەرلەرى اراب جازۋىنىڭ تۇركى تىلدەرىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن ءدال بەرە المايتىندىعىن ايتىپ، ونىڭ ورنىنا ورىس گرافيكاسىن ۋاعىزداي باستادى. ولار اراب جازۋىن تاستاپ، ورىس جازۋىنا كوشۋدى ناسيحاتتاۋدى ورىسشا وقىعان قازاق جاستارى ارقىلى جۇرگىزۋدى كوزدەدى. بۇل جايىندا ءوز كەزىندە ن.ي. يلمينسكيي بىلاي دەپ جازدى: “ورىس مەكتەپتەرىندە تاربيە العان قازاق جاستارى اراسىندا ءسوز جوق مۇسىلمان دىنىنە سالقىن قارايتىن، ءوز انا تىلدەرىن جانىن سالا سۇيەتىندەر بار. سولارعا ورىس ءالفاۆيتىن قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن ساقتاۋدىڭ نەگىزگى امالى دەپ ۇعىندىرا الساق، ولار قىرعىز تىلىنە ورىس ءالفاۆيتىن ەنگىزۋدە كوپ نارسەگە كومەكتەسە الار ەدى”.

1912 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ «قازاق» گازەتىندە جاريالاعان «باستاۋىش مەكتەپ» اتتى ماقالاسىندا ءالىپبي ماسەلەسى توڭىرەگىندە           «قازاقتى ورىسقا اۋدارامىز دەگەن پىكىر ءبارىن ءبۇلدىرىپ وتىرعان. تۇتىنىپ وتىرعان اراب ءقارپىن تاستاتىپ، ورىس ءقارپىن الدىرامىز دەيدى. سول ءۇشىن بالالار انا تىلىمەن وقىماي، ورىس تىلىمەن وقىسىن، انا تىلىمەن وقىسا دا ورىس قارپىمەن وقىسىن دەيدى. وكىمەتكە كەرەگى مەملەكەتتەگى جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر تىلدە، ءبىر دىندە، ءبىر جازۋدا بولۋى، ال حالىققا كەرەگى- ءوز ءدىنى،ءتىلى، جازۋىنىڭ ساقتالۋى» دەپ، ميسسيونەرلىك جولمەن ەنگىزگەلى وتىرعان ورىس جازۋلارىنان   باس تارتۋ قاجەتتىگىن اشىق جازدى.

1920  جىلدارى اراب ءقارپىن تاستاپ لاتىنعا كوشۋ قاجەت دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىنە قويىلدى. قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرسىپىراسى وسى پىكىردى قولدادى. قىزۋ پىكىرتالاستار، ايتىستار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر باسىنداعى ويلار باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالاندى. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، جۋرناليست ءابدىراحمان ءبايدىلدين “ءبىزدىڭ جوبامىز”  اتتى ماقالاسىڭدا ماسكەۋدە قىزمەتتە جانە وقۋدا جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ لاتىنشىلدار ۇيىمىن اشقانىن ايتادى. كۇن تارتىبىندە بۇل ماسەلەنىڭ نەگە قاتتى قويىلىپ وتىرعانىن ايتا كەلىپ، “ەلدى ساۋاتتاندىرۋ كەرەك. بۇل يگى ءىستى تەزدەتۋگە اراب ءارپى جارامسىز، تەز حات تانىتىپ، تەز جازدىرۋعا قولايسىز. ونىڭ باسپا ىسىنە دە كەدەرگىلەرى كوپ. سانى 24-28، ال باسۋعا، جازۋعا كەلگەڭدە 100-دەن اسادى. شىم-شىتىرىق نۇكتەلەر كوپ، جازۋ وڭنان سولعا قاراي، ال سيفرلار سولدان وڭعا قاراي وقىلادى، ءپان بەلگىلەرىنە جارارلىق تاڭبالار جوق” دەگەن ءۋاج ايتادى. ءا. ءبايدىلدين وسى ەسكى ارىپتەردى جاماپ-جاسقاپ كادەگە اسىرايىق دەگەندەردى العا قاراي دامۋدا جاۋىر ات پەن شيقىلداعان سىنىق اربانى تاستاعىسى كەلمەگەندەر، ارابشىلدار “ەسكىشىلدەر”، ال، لاتىن ءارپىن ءوزى جۇيرىك، ءوزى بەرىك وتارباعا تەڭەپ، مۇنى جاقتاۋشىلار “جاڭاشىلدار” دەپ باعا بەرەدى.

ماسكەۋدە، تاشكەنتتە لاتىنشىلدار ۇيىمدارى قۇرىلدى. 1924 جىلى ماۋسىم ايىندا ورىنبوردا  ءالىپبي  اۋىستىرۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋ ماقساتىندا قازاق-قىرعاز ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سيەزى ۇيىمداستىرىلدى.  اتالعان جيىندا  قوعام قايراتكەرى ءنازىر تورەقۇلوۆ:«ءبىز قازاققا لاتىن ءارپىن كۇشپەن الدىرعالى وتىرعانىمىز جوق. لاتىن ءارپى ۇيرەنۋ، جازۋعا تىم پايدالى، جەڭىل. تۇرىك (اراب) ءارپىنىڭ بىرەۋى ءتورت ءتۇرلى، لاتىندىكى ءبىر عانا ءتۇرلى» دەپ، لاتىن ءالىپبيى قىرعىز، وزبەك، تۇرىك  سىندى شىعىس ەلدەرىندە قولداۋ تاۋىپ وتىرعاندىعىن دا ايتتى.

 الاش ارىستارىنىڭ  ءالىپبي ماسەلەسى جايلى پىكىرتالاسىن سول تۇستاعى «ەڭبەكشى قازاق»، «اق جول»، «جاڭا مەكتەپ» سىندى باسىلىمداردا كەڭىنەن جاريالادى. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ەرعالي الدوڭعاروۆ «ونەردىڭ باسى - ءالىپبي» تاقىرىپتى ماقالاسىندا «زامان تالابى، وركەنيەتكە جەتۋ جولى – لاتىن تاڭبالارىنا كوشۋ بولىپ وتىر. پارتيا جولىنان تايماي، بىرتە – بىرتە وسى ارىپكە كوشكەنىمىز  ءجون. كەرىتارتپالىققا  سالىنبالىق» دەپ جازدى. الاش ارىستارىنىڭ كوپشىلىگى اراب تاڭبالارىن تاستاپ، لاتىنعا كوشۋگە قارسى بولدى. قوشكە كەمەڭگەروۆ: «مۇنداي وزگەرىس جاساۋعا قازاقتىڭ قالتاسى تايىز، كۇشى كەلمەيدى»دەگەن پىكىردە بولسا، ەلدەس وماروۆ «قازاققا جاڭا ءارىپتىڭ كرەگى جوق، ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا بىتكەن ۇلت ءارپىمىز بار. وگەي ءارىپ قازاققا جاناسپايدى» دەگەن ۇستانىمدا بولدى.

1926 جىلى ناۋرىز ايىندا باكۋ قالاسىندا تاعى دا  تۇرىك ءبىلىمپازدارىنىڭ جيىنى ءوتتى. قازاقستاننان اتالعان سيەزگە احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءبىلال سۇلەي ۇلى، ەلدەس ومار ۇلى،ءازيز بايسەيىت ۇلى باردى. سيەزگە بارتولد، ولدەنبۋرگ، كرىمسكيي، مەنسەل سىندى عالىمدار دا قاتىستى.  

لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋگە بايلانىستى ايتىس-تارتىس 7-8 جىلعا سوزىلدى. ءابدىراحمان ءبايدىلدين “لاتىن ءارپىن الامىز دەۋ بۇرىنعى ميسسيونەرلەردىڭ جولى” دەگەن ارابشىلداردىڭ پىكىرىنە قارسى داۋ ايتادى. بۇل ءسوزدى 1923 جىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ايتسا، 1927 جىلدىڭ قىسىندا قىزىلوردا وتكەن ايتىستا ءىلياس احمەت ۇلى دالەل رەتىندە تىلگە تيەك ەتكەنىن ەسكە سالادى. ءىلياس احمەت ۇلى “لاتىن ءارپىن الۋ ماسەلەسى وكتيابر توڭكەرىسىنەن كەيىن تۋىپ وتىرعان جوق. وكتيابر توڭكەرىسىنەن بۇرىن پاتشا وتارشىلدىق ساياساتتى كۇشەيتكەن زاماندا تۋعاندىعى انىقتالادى. ورىس پاتشاسى تاتاردى جەڭىپ، ازيانى وزىنە قاراتىپ، ازياداعى ەلدەردى ۇيرەتە باستاعان زاماننان بەرى قاراي لاتىن ءارپىنىڭ ءبىر تاراۋىنا ورىس ءارپىن الدىرۋعا كۇش سالدى. ورىستىڭ ميسسيونەرلەرى ازعىرىپ، ءدىنىن، ءنىلىن بۇزۋ ءۇشىن، ورىس قىلۋ ءۇشىن، ولارعا ىلايىقتاپ دەربەس ءارىپ شىعاردى. لاتىن ءارپى ءتۇسىن بوياپ كەلگەن بۇرىنعى كۇنشىعىس ەلدەرىنە شىعارعان ورىس ءارپىنىڭ ءدال ءوزى” – دەگەن ەكەن. قالامگەر ءابدىراحمان ءبايدىلدين: “… بۇل ءسوزدىڭ دۇرىسى دا بار، بۇرىسى دا بار. دۇرىسى ورىس پاتشاسىنىڭ ۇساق ۇلتتارعا، شىعىس ەلدەرىنە وتارشىلدىق ساياسات جۇرگىزىپ، ءدىلىن جويۋعا كىرىسكەنى بار دەيدى دە، ءارى قاراي ۇڭىلمەيدى، تەرەڭدەمەيدى. ءىلياس بۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىر، بولماسا كوزدەگەن ماقساتى بار ما؟ بىزدىڭشە، سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ كەرى. لاتىنشىلدار – ميسسيونەرلەر، لاتىن ءارپىن الۋ – وتارشىلدىق دەگەنگە قازىرگى زاماندا كىم سەنەدى” – دەي كەلىپ اۆتور:  “بۇل  پىكىر دۇمشەلىك، وسىنداي دا دالەل بولا ما؟” – دەپ تاندانادى. الايدا، “تاريح – ساباق” دەمەكشى، سول تۇستاعى لاتىنشىلدار يلياس احمەت ۇلى سىندى قالامگەرلەردىڭ اقيقات پىكىرلەرىنە قۇلاق اسپاي، وتارلاۋشى بيلىكتىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايتاعىنا ءجۇرىپ،  لاتىن تاڭبالارىن ناسيحاتتاپ داۋرىعۋى، باسپا ءسوز ارقىلى بۇكىل جۇرتتى اداستىرعانى شىندىق. بۇگىندە "وركەنيەتشىل" لاتىنشىلدارىمىزدى ۇرانداتپاي، ناۋقانشىلدىققا سالىنباي، سابىرعا  كەلۋدى ۇندەيتىن جاريالانىمدار دا، اۆتورلار دا بارشىلىق. جوعارىداعى ءى. احمەت ۇلىنىڭ پىكىرىنە استارلاس “ءبىزدىڭ كاسىبي ءتىلتانۋشى ماماندارىمىز، عالىمدارىمىز، جالپى زيالى قاۋىمنىڭ وكىلدەرى XءىX عاسىردان بەرى دۇركىن-دۇركىن پىكىرتالاس، ايتىس تۋعىزىپ كەلگەن لاتىن مەن كيريل، كىشى گرەك ءالفاۆيتىنىڭ فينيكيي الفاۆيتىنەن شىققاندىعىن بىلەتىن مەزگىل جەتتى. تۇپكى جاراتىلىسى كىندىكتەس، وزىنە ءتان شامالى ەرەكشەلىگى عانا بار لاتىن مەن كيريلل ۇلگىسىندەگى قازاق جازۋىنىڭ قولدانىستاعى مۇمكىندىگى تەپە-تەڭ. دەمەك بۇل ەكى ءالفاۆيتتىڭ بىر-بىرىنەن ەلەۋلى گرافيكالىق ارتىقشىلىعى جوق”  دەگەن بەلگىلى عالىم  امانقوس مەكتەپ پىكىرى بۇگىنگى مەرزىمدى باسىلىمداردا ءجيى كورىنىپ جۇرگەنىن ايتقىمىز كەلەدى.

الاش ارىستارىنان لاتىن الىپبيىنە قاتىستى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ: “جۇرت تۇسىنبەيدى. مولدالار قارسى بولادى. لاتىن ءارپىن الۋدىڭ ساياسي جاعىنان قورقىنىشى بار. العانداردىڭ دا جۇمىسى جۇرمەي جاتىر”دەگەن   پىكىرى ارقىلى  ماسەلەگە ساقتىقپەن، سەرگەك قاراۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتسە، قوشكە كەمەڭگەروۆ: “لەنين اقساقال ون جىلدىڭ ىشىندە ساۋاتسىزدار ساۋاتتى بولسىن دەگەن ەدى. مۇنداي جاڭالىقتارعا جەلىگىپ كەتسەك، مادەنيەت ىستەرىمىزگە بوگەت بولادى” دەگەن كوزقاراسىن ايتىستاردا ءبىلدىردى. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ تا “لاتىن ارىپتەرى مەيلى وزگەرسىن، مەيلى وزگەرمەسىن، ءبىزدىڭ قازاقشا حات تانيتىندارىمىزعا شەتىنەن جات”  دەگەن  كوزقاراستا بولدى.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ “جازۋ ماسەلەسى تۋرالى سوڭعى ءسوز” دەگەن ماقالاسىندا  “جۇزدەن ءتورت-اق حات تانيتىن قازاقتىڭ كوزىن اشامىز دەپ جۇرگەندە، ءبىر جولا جاڭا قارىپكە ءتۇسىپ كەتسەك، سول تورتەۋىن سوقىر قىلىپ الۋ ءقاۋپى بار” دەگەن ۇستانىمدا بولدى. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ “قازاق جۇرتى ونەرلى، مادەنيەتتى بولعانىنا ءبىز قارسى ەمەسپىز. ءبىراق، وزگەرىستىڭ دە وزگەرىسى بار. كۇندەردىڭ كۇنىندە لاتىن ءارپىن قولداناتىن دا بولارمىز. لاتىن تۇگىل، جۇرت بىتكەننىڭ ءبارى شاپشاڭ جازۋعا (ستەنوگرامگا) تۇسۋىنە دە سەنەمىز. ءبىراق ءبىزدىڭ ايتاتىنىمىز – لاتىندى شابىلىپ، شىعىندانىپ الا قويارلىقتاي پايداسى كورىنىپ تۇرعان جوق، قايتا زيانى بار دەيمىز”، – دەگەن پىكىرىن مەرزىمدى باسىلىمداردا ءبىلدىردى.

ءابدىراحمان ءبايدىلدين بۇعان “… ارابشىلداردىڭ  مەكتەپ، كووپەراتيۆ، كىتاپ كەرەك  دەگەندەرى دۇرىس. ىراسىندا، بىزگە سونىڭ ءبارى كەرەك قازىرگى قالپىنان گورى، ساپاسىنىڭ جوندەلگەنى ءجون. بۇعان ءبىز دە قوسىلامىز"، – دەي كەلىپ، – “اقاڭ دا، سەيىت باتتال دا شىن كوڭىلدەرىمەن ايتپايتىن سىقىلدى، نەمەسە لاتىن ءارپىن كەرەكسىز قىلىپ كورسەتۋ عانا” دەپ بولجام جاسايدى. بۇنىڭ سەبەبىن اۆتور “… كەرەكتەردىڭ قاي-قايسىسىن بولسىن ءارىپسىز جۇزەگە اسىرۋعا بولا ما؟ كىتاپ شىعارۋ، ءبىلىم بەرۋ جۇمىسىن العا باستىرۋ ءۇشىن، كوڭىلدەگىدەي كوركەيتۋ ءۇشىن، جارامدى، جاقسى ءارىپ كەرەك” دەپ تۇسىندىرەدى.

حح عاسىر باسىنداعى «ارابشىلدار» مەن «لاتىنشىلدار» پىكىرتالاسى 7-8 جىلعا سوزىلدى. 1927 جىلى 19-قاراشادا حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن جاڭا قازاق ءالىپبيىنىڭ ورتالىق كوميتەتى قۇرىلدى. اتالعان شەشىم نەگىزىندە كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى - نۇرماقوۆ نىعمەت بولسا، مۇشەلىككە توقتابايەۆ كارىم، جاندوسوۆ وراز، ءبايدىلدين ءابدىراحمان، ەرمەكوۆ ءالىمحان، توعجانوۆ عابباس، شونانوۆ تەلجان سىندى قايراتكەرلەر تاعايىندالدى .     

1929 جىلى 24-قاڭتاردا قازاقستان ورتالىق كەڭەس كوميتەتى ءىV-cەسسياسىندا “لاتىن ءارپى نەگىزىندە قۇرىلعان جاڭا قازاق ءالىپبيى قازاقستاندا مەملەكەت ءالىپبيى دەپ سانالسىن” دەگەن قاۋلى قابىلدادى. وسى قاۋلىدان كەيىن 1931 جىلدىڭ 1-قازانىنان ءارى قاراي بارلىق مەكەمەلەر، كووپەراتيۆتەر، ءتۇرلى كاسىپورىندار مەن ۇيىمدار ىستەرىن جاڭا الىپبيگە كوشىرۋگە ءتيىس دەپ تابىلدى. جاڭا الىپبيگە كوشۋگە ازىرلىك جۇرگىزىلدى. 1930 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ گازەت، جۋرنال، كىتاپتار تەك جاڭا الىپبيمەن باسىلۋى ءتيىس بولدى. قازاقستان وقۋ كوميسسارياتىنا 1931-32 جىلعى وقۋ جىلدارى بارلىق مەكتەپتەر تەك جاڭا الىپبيمەن وقىتىلاتىن بولسىن دەپ نۇسقاۋ بەردى. سەسسيا حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنە، وقۋ كوميسسارياتىنا، ورتالىق شارۋاشىلىق كەڭەسىنە، باسپا ورىندارىنا تاپسىرما بەردى.

قازاقستانداعى از ۇلتتاردىڭ (وزبەك، دۇنگەن، تاتار ت.ب.) جاڭا الىپبيگە كوشۋىنە ءتيىستى قولقابىس كورسەتۋ ورتالىق جاڭا ءالىپبي كوميتەتى مەن وقۋ كوميسسارياتىنا تاپسىرىلدى. وسى ەكى مەكەمەگە قاراقالپاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ جاڭا الىپبيگە كوشۋىنە نازار سالىپ، وقۋ قۇرالدارىن باستىرۋ شاراسىن ءجىتى قاداعالاۋدى ەسكەرتتى. جاڭا ءالىپبيدى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا جاڭا ءالىپبي ورتالىق كوميتەتىنە مەملەكەتتىك باسقارۋ ورىڭدارىنداي تولىق قۇقىق بەرىلدى. ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلدى. جاڭا ءالىپبيدى الۋ جونىندە ۇگىت-ناسيحاتتى كۇشەيتۋ، الىپبيشىلەردىڭ ەرىكتى قوعامدارىن، ۇيىمدارىن، ۇيىرمەلەرىن كوبەيتۋ، ولاردىڭ ىستەرىن جانداندىرۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ جۇكتەلدى.  وسىلاي لاتىن تاڭبالارى قازاق ەلىندە 10 جىلدان استام ۋاقىت قولدانىستا بولىپ، 1940 جىلدارعا قاراي ەشقانداي تالقىعا سالىنباستان، ۇكىمەت قاۋلىسىمەن كيريلليساعا اۋىستىرىلدى.  ءبىر عاسىرعا جۋىق كۋاقىتتى ارتقا تاستاپ، لاتىن تاڭبالارى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ەسىگىن تاعى قاقتى.  1991 جىلى تۇركيا مەملەكەتى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن انكارا قالاسىندا ەگەمەندىك الىپ، تاۋەلسىز ەل بولعان تمد ەلدەرىنەن ازەربايجان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، قىرعىزستان جانە قازاقستاننان ارنايى شاقىرىلعان ءبىر توپ عالىمداردىڭ (ءا. قايدار، ە. قاجىبەك، س. باتىرشا ۇلى) جينالىسى وتكىزىلىپ، وندا لاتىن جازۋىنا ءوتۋ ماسەلەسى جانە وسىعان وراي تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس، لاتىن تاڭبالارىنا كوشۋ ماسەلەسى قاراستىرىلدى. قازاقستاننان بارعان عالىمدار  قازاق ءتىلى ءۇشىن لاتىننىڭ وتىز ءتورت تاڭباسى جارامدى دەپ تاۋىپتى. وسىدان كەيىن 1994 جىلى انتاليا قالاسىندا دۇنيەجۇزىلىك تۇركىتانۋ قۇرىلتايىن ءوتتى. قازاقستان دەلەگاسياسىن باستاپ بارعان اكادەميك ءابدۋالي قايدار لاتىن ماسەلەسى جايلى „ ەگەمەن قازاقستان” گازەتىندەگى ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: „تۇركى حالىقتارىنىڭ جەر جۇزىلىك قۇرىلتايىندا لاتىن جازۋىنا كوشۋ ارنايى ءسوز بولىپ  „لاتىنعا وتەمىز” دەپ تۇركيانىڭ كونە ادەتى بويىنشا „ءىس بىرلىگى، ءتىل بىرلىگى، ءدىن بىرلىگى” دەگەن ديەۆيزبەن، تەمىر ءتوستىڭ ۇستىنە قويىلعان، قىزدىرىلعان ات تاعاسىن ءار دەلەگاسيا اتىنان ءبىر-بىر ادام بالعامەن ءۇش رەت سوعىپ „بەرگەن سەرتكە بەرىك بولۋ” سالتىن  ورىنداپ تاراسقان ەدىك. مىنە،  وسى بەرگەن سەرتكە بەرىك بولۋدىڭ جولى دەپ، مەن الماتىعا كەلگەننەن سوڭ  ەلباسىنا اشىق حات جازىپ، وسى يدەيانى قولداپ، ونى گازەتكە جاريالادىم” . عالىمنىڭ ەلباسىنا جازعان اشىق حاتىنان كەيىن ەگەمەندىگىن العان قازاق ەلىندە ءالىپبي ماسەلەسى تاعى كوتەرىلدى.

2006 جىلدىڭ 24 قازانىندا وتكەن قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىى سەسسياسىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ جونىندەگى ماسەلەگە قايتا ورالۋ كەرەك. ءبىر كەزدەرى ءبىز ونى كەيىنگە قالدىرعان ەدىك. ايتسە دە لاتىن ءقارپى كوممۋنيكاسيالىق كەڭىستىكتە باسىمدىققا يە جانە كوپتەگەن ەلدەر، سونىڭ ىشىندە پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ماماندار جارتى جىلدىڭ ىشىندە ماسەلەنى زەرتتەپ، ناقتى ۇسىنىستارمەن شىعۋى ءتيىس. البەتتە، ءبىز بۇل جەردە اسىعىستىققا بوي الدىرماي، ونىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن زەردەلەپ الۋىمىز كەرەك»، – دەگەن بولاتىن. لاتىن الىپبيىنە كوشىرىلگەن كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن نازاردان تىس قالدىرماۋدى دا وسى جيىندا تاپسىرعان ەدى.

         بۇگىنگى كۇنى دە قازاق  مەرزىمدى جانە ەلەكتروندى باسىلىمدارى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىن كوپشىلىك تالقىسىنا سالۋدا. قازىرگى كەزدە لاتىنعا كوشۋدى قولدايتىندار جانە قولدامايتىندار بولىپ قىزۋ پىكىرتالاس ءجۇرىپ جاتىر. 
    ەلباسىنىڭ "قازاقستان-2050" ستراتەگياسى - قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى" اتتى جولداۋىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ 2025 جىلى جۇزەگە اساتىندىعى ايتىلدى.  قازاقتىڭ ءبىر توپ بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى ەلباسى ن.نازاربايەۆقا، پرەمەر-مينيستر س.احمەتوۆكە، پارلامەنت دەپۋتاتتارى مەن قازاق حالقىنا اشىق حات جولدادى.  اقىن مۇحتار شاحانوۆ باستاعان ۇلت زيالىلارى اشىق حاتتا: «لاتىن الىپبيىنە كوشكەن جاس بۇلدىرشىندەرىمىز كيريلليسادا باسىلعان بابا تاريحىمىزدان، رۋحاني پاراساتىمىزدان قول ءۇزىپ قالاتىنى ايدان انىق. لاتىنشاعا اۋىسقان وزبەكستان مەن ءازىربايجان رەسپۋبليكالارىنىڭ قانشاما عىلىم، ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرى بىزگە وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ءوز وكىنىشتەرىن بىلدىرگەنى جادىمىزدا. ماسەلەن، وزبەكستاندا، كيريلليسا داۋىرىندە جارتى ميلليون دانامەن، نەمەسە 300، 200، 100 مىڭمەن شىعىپ تۇرعان گازەتتەر 5 مىڭ، 3 مىڭ،  ءتىپتى مىڭ داناعا دەيىن قۇلدىراعان. بۇل عاسىر كومپيۋتەر عاسىرى بولعانىمەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جارىق كورگەن كىتاپتاردىڭ 20، ءتىپتى 10 پايىزىن لاتىن الىپبيىنە اۋدارۋعا ميللياردتاعان قارجى قاجەت. باسقا شارالاردى جيىپ قويعاننىڭ وزىندە، ۇكىمەت سوڭعى جىلدارى مەكتەپ وقۋلىقتارىن جەتكىلىكتى تۇردە باسۋعا قارجى تاپپاي جاتقاندا، قارىن مۇددەسى عانا العا شىعىپ، ونسىز دا قاۋقارسىزدانعان رۋحاني پاراساتىمىزدى مۇلدە تۇقىرتىپ الاتىنىمىز ەشكىمگە قۇپيا سىر ەمەس» دەگەن ويلارىن ورتاعا سالدى. الايدا، زيالى قاۋىمنىڭ باسىم كوپشىلىگى لاتىن الىپبيىنىە كوشۋى  ءجون ساناپ، قولداپ وتىر.  ماسەلەن، مادەنيەتتانۋشى عالىم  مۇرات اۋەزوۆ: «ءوز باسىم قازاق قوعامىنىڭ لاتىن گرا­­في­كاسىنا كوشۋ كەرەكتىگىن جاقتاۋشى­لار­دىڭ ءبى­­ءرىمىن. وسى ماسەلەگە قاتىستى وي-پىكىر­لە­ءرىمدى بۇ­رىننان بەرى ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەمىن. جال­پى، بۇل يدەيادان ءبىز باسى­مىز­دى الىپ قاش­پاۋىمىز كەرەك. كەزىندەگى كەڭەس ۇكى­مەتى تۇ­سىن­دا بىزبەن باۋىرلاس كەيبىر حا­لىق­تار لا­تىنعا كوشكەندە، ارا­مىز­داعى رۋحاني باي­­لا­نىستار ءۇزىلىپ، ءبىر-بى­ءرىمىزدىڭ جا­زۋى­مىزدى ءتۇ­سىنە المايتىن دەڭ­گەيگە ءتۇسىپ كەتتىك. ءبىز بۇعان دەيىن وتار­شىلدىق ساياساتتىڭ قۇر­با­نى بولىپ كەلدىك. ال لاتىن گرافيكاسىن قا­بىلداۋ ار­قى­لى ءبىز رۋحاني، ساياسي دەر­بەس­ءتى­گىمىزدى دە نى­عايتا ءتۇ­سەر ەدىك. ولاي بولسا، لا­تىن گرافيكاسى جال­پى تۇركى حالىق­تا­رىنىڭ ورتاق تۇسىنىسەتىن جا­زۋى بولارى ءسوزسىز. قا­زىرگى ۋاقىتتا لاتىن ءار­ءپىن قولدانۋ، ەڭ ءبى­ءرىن­شىدەن، زامان تالابى بو­لىپ وتىر. سون­دىقتان دا زاماناۋي تەح­نو­لو­­گيا­لارعا تاۋەلدى ەكە­ءنىمىزدى مويىنداپ، كەز كەلگەن جاڭا ءدۇ­نيەلەرمەن ساناسۋىمىز كەرەك» دەسە،  فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىش ۇلى: «لاتىنعا كوشۋ كەرەك. ءبىز قاتارىمىزدان كەشىگۋدەمىز. ءازىربايجاندار بىردەن كوشىپ، تەحنيكا تىلىنە ۇيرەنىپ قالدى. ال قاسىمىزداعى وزبەكستان وسىدان ون جىل بۇرىن مەك­تەپ­تەرىن لاتىنشاعا كوشىر­گەن. بالالاردىڭ وقۋىن لاتىنشاعا كوشىرۋ ارقىلى ولاردىڭ اتا-انالارىنىڭ دا ساۋاتىن اشىپ الدى. ولارعا ەندى ونشا قيىندىق كەلمەيدى. ال قىرعىز باۋىرلارىمىز ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالاپ، كورىپ جاتقان كۇندەرى مىناۋ. ال ءبىزدىڭ قازاقستان ورىس ءتىلىن رەسمي تىلگە اينالدىرىپ الدى دا، انا ءتىلىن داۋ-دامايدىڭ وبەك­­تىسىنە اينالدىرىپ ءجى­بەردى. قازاق قازاقپەن قازاق­شا سويلەسە الماي الەكتەنۋ­دەمىز، ءتىپتى ءتۇسىنۋ جاعىندا دا قيىندىق كوپ. وسىنداي شىن­­دىقا كوڭىل اۋدارعان پرە­زيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش­ۇلى قازاقستان حالىقتارى اسسام­بلەياسىنىڭ ءحىى سەسسيا­سىندا قازاق تىلىندە ءىس جۇرگ­ءىزۋدى مەملەكەتتىك قىزمەتكەر­لەرگە مىقتاپ ەسكەرتىپ، لاتىن الىپپەسىنە كوشۋ مىندەتىن العا قويعان بولاتىن. اعايىندار، بۇكىل ادامزات­تىڭ 60-70 پايىزدايى لاتىن الىپپەسىن قولدانادى. دۇنيەجۇزىندەگى تەحنيكالىق قۇرال-اسپاپتار لاتىن ارىپىنە نەگىز­دەلگەن. وركەندەۋ زاڭى جا­سالعاندى ساقتاپ، باۋىرىڭا باسىپ جاتا بەر دەمەيدى. شا­ماڭ باردا باسقالاردىڭ پاي­دا­لى دا ۇتىمدى ىس-ارەكەتىن قولدانۋعا تالاپتان دەيدى. سلاۆياندارمەن وكپە-باۋىرى­مىز جابىسا تۋماعان بولار. ءبىز لاتىنعا كوشسەك، ولار ون­شا قينالا دا قويماس. سون­دىقتان لاتىنشاعا كوشكەن ءجون. ەندى تارتىنشاقتاي بەرسەك، كوش سوڭىندا قالىپ قويۋ وڭايدىڭ وڭايى. ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كىرەمىز دەسەك، لاتىن ءارپىنىڭ پايداسى تيمەسە، زيانى تيمەيدى»دەيدى.

ارينە، پىكىرتالاس بولعان سوڭ، سان ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلادى.  ءبىر عالىمدارىمىز 2025 جىلدى كۇتپەي، ءارى كەتسە 2015 جىلى  لاتىنعا ءوتۋىمىز كەرەك دەسە،  ءبىرى  2017 جىلى بولاتىن  ەكسپو كورمەسىنە دەيىن لاتىنعا كوشىپ ۇلگەرۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ءقازىردىڭ وزىندە لاتىن الىپبيىنە قاتىستى 100-گە تارتا جوبانىڭ ۇلگىسى بار ەكەن.    ءقازىر «لاتىن ءالىپ­بيىنە وتەمىز بە، وتپەيمىز بە؟» دەگەن ماسەلە ەمەس، «قالاي وتەمىز؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەستىرە باستاعاندايمىز. عالىمدارىمىز لاتىنعا ساتىلاي كوشگۋ كەرەك، الدىمەن  قولدانىستاعى جازۋىمىزعا رەفورما جاساپ الۋىمىز كەرەكتىگىن تىلگە تيەك ەتەدى. بۇگىنگى جازۋدىڭ ەملە-ەرەجەسى – ورىس-قازاق الىپبيىنە كەلەدى. قازاقتىڭ ءسوزىنىڭ ءاربىر ۇندەس اۋەزىن ساقتايتىن جانە مورفەم قۇرامىن، بۋىن تۇرقىن، تاسىمال ەرەجەسىن بۇزبايتىن ءالىپبي جاساۋ قاجەتتىگىنە باسا نازار اۋدارتادى.  

ال، «لاتىنعا كوشسەك ەل ەكىگە بولىنەدى» دەگەن زيالىلارىمىزدىڭ  پىكىرى،  لاتىن تاڭبالارىنا تەك قازاقتار مەن قازاق تىلدىلەر عانا كوشەدى دەگەنگە سايادى.الايدا  قوعام قايراتكەرلەرى مەن عالىمدار دوڭگەلەك ۇستەلدە بۇل ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ ايتتى. ماسەلەن، ءا.باكىر ۇلى: « مەملەكەت ونسىز دا تىلدىك، دىندىك تۇرعىدان بولىنەدى. بۇل ءبولىنۋ ەمەس. ءسىز اعىلشىندى كيريلليسامەن جازبايسىز عوي. سول سياقتى ەمەس پە؟ ورىس ءتىلى قازاقتار ءۇشىن شەت ءتىلى بولىپ قالادى» دەسە، ءا.جۇنىسبەك: «قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ وقۋلىعى كيريلليسامەن جازىلادى. كيريلليسانى وزگەرتۋگە ءبىزدىڭ قۇقىمىز جوق. ونى تەك رەسەي وزگەرتەدى. ال ورىس مەكتەپتەرىندەگى بالالار ءوزىنىڭ تۋعان ءتىلىن ورىسشا، قازاق ءتىلىن لاتىنمەن وقيدى. وعان داۋ جوق» سىندى پىكىرىن اشىق ايتسا، عالىم ع.انەس: « كيريلليسا ازعانتاي ۋاقىت جۇرەدى. ءارقايسىمىزدىڭ ىشىمىزدە ءبىر ورىس بار. ءبىز سولاردىڭ قامىن ويلايمىز. ءبىز نەگە ءوز مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى دامىتپايمىز؟ بۇل – مەملەكەتتىڭ ماسەلەسى. مۇنى ساياساتتاندىرماۋ كەرەك. ويتكەنى، لاتىن ءالىپبيى – ءومىر تالابى. ەڭ الدىمەن، ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، لاتىن قارپىندەگى قازاق ءالىپبيىن كومپيۋتەرگە بەيىمدەۋ كەرەك» دەپ ماسەلەنى تۇيىندەگەندەي بولدى.

ەڭ باستىسى قانداي الىپبيگە كوشسەك تە قازاق  ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە نەگىزدەلىپ، جاڭا ءالىپبي قازاق جازبا ءتىلىنىڭ جۇيەلەنۋىنە، ونىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسارىنا سەنىمىمىز مول.
 جاڭا جازۋ تاڭبالارىن قابىلداۋ ءۇشىن عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەت جانە قازاق ءتىل ءبىلىمى فونەتيكا، فونولوگيا، گرامموتولوگيا سالالارى بويىنشا جۇيەلەنىپ، لينگۆيست مامانداردىڭ پىكىرى نەگىزگە الىنعانى ابزال.

ءماريا مايلىقۇتوۆا