ريزا ىسقاق

1991 جىلدان باستاپ 2019 جىلعا دەيىن قازاق ءتىلى وقۋلىعىنىڭ ەلۋدەن استام رەسمي جانە بەيرەسمي ءتۇرلى نۇسقالارى شىققان ەدى. دەگەنمەن، ءتىل ماسەلەسى ءالى دە بولسا وزەكتى، سوزىلمالى باس اۋرۋى “ميگرەن” بولۋىن توقتاتار ەمەس. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا (رەسمي جانە بەيرەسمي) كوبىسىندە ءتىپتى قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جوق دەگەن الىپ-قاشپا پىكىرلەر كەزدەسەدى جانە كۇننەن-كۇنگە ولاردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى.

بۇل پۋبليسيستيكالىق ەڭبەكتىڭ ماقساتى حالىقتى تاعى دا ءبىر رەت شوشىتۋ ەمەس. 2030 جىلعا دەيىن قازاق ءتىلى ساقتالا ما، ساقتالماي ما دەگەن سۇراققا وسى قىسقا ساراپتامامدا جان-جاقتى جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ كورەيىك.

حالىقارالىق لينگۆيستيكا عىلىمىندا بارلىق تىلدەر ءۇش توپقا بولىنەدى: جاھاندىق ماڭىزى بار تىلدەر (مىسالى، اعىلشىن جانە جۇڭگو ت.ب.)، ورتاشا ساناتتاعى تىلدەر (مىسالى، ورىس جانە نەمىس ءتىلى ت.ب.) جانە جوعالۋ ءقاۋىپى بار تىلدەر (چۋكچا ءتىلى، الەۋت-ەسكيموس ءتىلى ت.ب.). ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى وسى ءۇش ساناتتىڭ قايسىسىنا جاتاتىنىنا ءالى ەشبىر عالىم بىركەلكى جاۋاپ بەرە المايدى. وپتيميستىك پيعىلداعى ساراپشىلار جانە پەسسيميستىك پيعىلداعى ساراپشىلار ءوزارا تالاستى جالعاستىرىپ كەلەدى.

ءبىز ارتىق بايبالامسىز سالقىنقاندى پىكىر تۋدىرىپ كورەيىك. بىرىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىق سانى شامامەن 20 ملن ادامدى قۇرايدى. بۇل اسا كىشكەنتاي سان ەمەس. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك اتا زاڭ بويىنشا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىلىمىز بولىپ بەكىتىلگەن، 1989 جىلدان باستاپ زاڭمەن قورعالعان. ۇشىنشىدەن، كەيىنگى كەزدە قازاق ءتىلدى بىلەتىن جاساندى ينتەللەكتى جوباسى قولعا الىنا باستادى.

دەگەنمەن، ءۇش ۇلكەن قاۋىپ-قاتەر بارشىلىق. بىرىنشىدەن، ورىس ءتىلى، اعىلشىن ءتىلى، جۇڭگو ءتىلى جانە تۇرىك ءتىلى، اراب ءتىلى اياسى جىلدان-جىلعا كەڭەيىپ كەلەدى. بۇل وسكەلەڭ ۇرپاققا اسەر ەتپەۋى مۇمكىن ەمەس ءۇردىس. ەكىنشىدەن، ەكونوميكالۆق ماسەلەلەر جانە داعدارىستار قازاق ءتىلىنىڭ يميدجىنە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە نۇقسان كەلتىرۋىن جالعاستىرىپ جاتىر. ۇشىنشىدەن، قازىرگى تاڭدا قازاق ادەبيەتىندەگى، قازاق كينو سالاسىنداعى، باق-تاعى، عالامتورداعى ءارى قازاق عىلىمىنداعى جەتىستىكتەر سانى ونشا كوپ ەمەس. بۇل قانداي ۇلكەن الەۋمەتتىك قاۋىپ-قاتەر ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

قانداي قورىتىندى جاساساق بولادى؟ 2030 جىلعا دەيىن 5 جىل عانا قالدى. البەتتە، وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە قازاق ءتىلى جويىلىپ كەتىپ ۇلگەرمەيدى. ال ەگەر جوعارىدا اتالىپ وتكەن ماسەلەلەر جانە باسقا دا ماسەلەلەر الداعى ۋاقىتتاردا شەشىلە باستاسا، وندا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى جانە قولدانىلۋ اياسى ءالى ۇزاق ۋاقىت بويى ءقاۋىپسىز دامۋ دەڭگەيىندە ساقتالىنا الادى. ارتىق بايبالامشىل پانيكەرلەرگە ايتارىمىز: سىزدەرگە داڭق كەرەك پە، وتان كەرەك پە؟!

دامۋ ول ماسەلەلەردىڭ ىرگەتاسىن تاۋىپ، سول دەڭگەيدە جۇمىس جاساۋ. ياعني، بۇل تۇستا ءبىلىم بەرۋ سالاسىن، ونەر جانە ادەبيەت سالاسىن، عىلىم جانە تەحنولوگيا سالاسىن دامۋعا كەدەرگى بولىپ وتىرعان ماسەلەلەردى، سوڭعى 34 جىل بويى ميگرەن بولىپ كەلە جاتقان سۇراقتاردى جەكە تاراپتان بولسىن، ۇكىمەتتىڭ تاراپىنان بولسىن شەشە باستاۋ كەرەك. ول ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟ بۇل اشىق سۇراق.

1997 جىلى ەسكى قازاقستان “قازاقستان-2030” باعدارلاماسى قابىلداعان ەدى. ءبىراق، ول باعدارلامانىڭ ورىندالۋىن سوڭىنا دەيىن جەتكىزبەي جاتىپ، 2010 جىلى “قازاقستان-2050” جانە “ماڭگىلىك ەل” ستراتەگيالارى، ودان كەيىن “رۋحاني جاڭعىرۋ” ۇلتتىق جوباسى ۇسىنىلعان ەدى. ناتيجەسى قانداي؟

جاۋابى-2022 جىلعى قاڭتار وقيعاسى! بۇنداي تاريحي ولقىلىقتار قايتالانباۋى ءۇشىن ءبىز “قازاقستان-2100” ىسپەتتەس ۋتوپيالىق جوبالاردى ەمەس، تاكتيكالىق ءۇش جىلدىق نەمەسە بەس جىلدىق جوسپارلاۋ مودەلىنە جارتىلاي ەمەس، تولىققاندى ءبىراتۇلا كوشكەنىمىز دۇرىس بولار. مىسالى، قازاق ءتىلىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ءۇشىن قازاق ءتىلى مەكتەپ وقۋلىقتارىن شەتەلگە ەكسپورتتاۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ول زياتكەرلىك ءونىم وتاندىق نارىقتى تولىق قامتىسا بولدى جانە بۇل ماسەلەنى 2028 جىلعا دەيىن شەشىپ ۇلگەرۋى دە عاجاپ ەمەس. ول ءۇشىن جاي عانا پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي باقىلاۋىندا بولاتىن “قازاق ءتىلى جاڭارۋعا لايىق” (2025-2028) دەپ اتالاتىن جوسپارىن قابىلداۋ كەرەك. جانە ورىندالۋ ءۇردىسىن سالىق ينسپەكتورلارى ۇزدىكسىز باقىلاپ وتىرۋى كەرەك. بۇنداي قىسقا مەرزىمدى جوسپارعا تاعى دا ماماندار جەتىسپەي قالاتىنىنا سەنبەيمىن.

حالىقارالىق جانە ىشكى ەكونوميكالىق ماسەلەلەردىڭ جۇگىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن “2028-2031 قازاق ءتىلى دەفولتقا لايىقتى ەمەس” دەپ اتالاتىن جوسپارىن قابىلداۋ كەرەك. بۇل جوسپاردىڭ ورىندالۋىن تەك سالىق ينسپەكسياسى عانا ەمەس، بارلىق كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ ۇزدىكسىز، ءجىتى نازارىندا تۇرۋى كەرەك. سەبەبى، بۇل ۇلت بولاشاعى قاۋىپسىزدىگىنىڭ تىكەلەي ماسەلەسى. 2031-2034 ارالىعىنداعى جۇزەگە اساتىن “قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق ءيميدجى جوق ەمەس” دەپ اتالاتىن جوسپارىن دا اتالمىش ماقالادا العاش رەت ۇسىنعانىمىز ءجون بولار. ول جوسپار بويىنشا شەتەلدەگى قازاق ەلشىلىكتەرىندە جالعىز عانا ناۋرىز تويىن ءبىر جىلدا ءبىر رەت قانا بولمە ىشىنە بەكىنىپ، نامىستانىپ، قىسىلا-قىسىلا ۇيالىپ تويلاپ قويماي، قازاق مادەنيەتىن، ءتىلىن، ءداستۇرىن، تاريحىن جانە تۋريستىك نىساندارىن بارىنشا ناسيحاتتاۋعا كوشۋ كەرەك. ماسەلەن، جاستاردى، تۋريستەردى ونىڭ ىشىندە شەتەلدە تۇراتىن قازاقتاردى، ينۆەستورلاردى كەلەسى شاعىن-شاعىن ءبىراق، قىزىقتى جوبالارمەن تارتۋ كەرەك. مىسالى، “بارساكەلمەس – قازاقستاننىڭ بەرمۋد ۇشبۇرىشى”، “تاراز قالاسى - قازاقستاننىڭ استانا-ەمەس-ستاتۋستى ءريمى جانە ءافينىسى”، “قاراعاندى قالاسى – قازاقستاننىڭ ونەركاسىپتى ليۆەرپۋلى”، “ماڭعىستاۋ-قازاقستاننىڭ اۋليە سيناي تۇبەگى”، “Cەمەي-قازاقستاننىڭ قۇرلىقتاعى ۆەنەسياسى”، “پەتروپاۆل، پاۆلودار-قازاقستاننىڭ كانادا ورماندارى” جانە تاعى باسقا. قازاقستان ۇكىمەتى بۇل ۇسىنىستارعا نازار اۋداراتىنىنا سەنەمىز.

 ناۋرىز، 2025 جىل،

استانا.