قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى قۇقىقتىق مەملەكەت قاعيداسىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا ءبىرقاتار ماڭىزدى رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. دەگەنمەن، "قۇقىقتىق مەملەكەت" دەگەن ۇعىم – تەك زاڭنىڭ بولۋى ەمەس، سول زاڭنىڭ بارلىق ازاماتقا ءادىل ءارى تەڭ دارەجەدە جۇمىس ىستەۋىندە. بۇل – قاعاز بەتىندەگى ۇران ەمەس، كۇندەلىكتى ءومىردىڭ شىندىعىنا اينالۋى ءتيىس قاعيدا.

2023 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قابىلدانعان قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىەلدىڭ زاڭ جۇيەسىن جەتىلدىرۋدى، سوت تاۋەلسىزدىگىن كۇشەيتۋدى، اكىمشىلىك ادىلەتتى قالىپتاستىرۋدى جانە ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدى باستى ماقسات ەتتى. تۇجىرىمداما اياسىندا 300-دەن استام نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر قايتا قارالدى. الايدا، مۇنداي رەفورمالاردىڭ حالىققا ءتيىمدى اسەر ەتۋى – ولاردىڭ ناقتى ورىندالۋىنا جانە قوعامنىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىنىڭ ارتۋىنا تىكەلەي بايلانىستى.

Adilet اقپاراتتىق-قۇقىقتىق جۇيەسىنىڭدەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 2024 جىلى قازاقستاندا 13 مىڭنان استام زاڭ مەن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكت زاڭدى كۇشىندە. الايدا ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى ءوز قۇقىعىن بىلە بەرمەيدى. 2023 جىلى جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك ساۋالناما ناتيجەسىندە حالىقتىڭ تەك 38%-ى ءوز قۇقىعىن قورعاۋ تەتىكتەرىن ناقتى بىلەتىنىن كورسەتكەن. بۇل – قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋدا شەشىلمەگەن ماسەلە ءالى دە كوپ ەكەنىن بىلدىرەدى.

قازاقستانداعى قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ تومەندىگىكوبىنە زاڭدارعا دەگەن سەنىمسىزدىكپەن بايلانىستى. مىسالى، Transparency International ۇيىمىنىڭ 2023 جىلعى سىبايلاس جەمقورلىقتى قابىلداۋ يندەكسىندە قازاقستان 180 ەلدىڭ ىشىندە 93-ورىنداتۇر. بۇل – قوعامداعى زاڭنىڭ ادىلدىگىنە، شەشىمدەردىڭ اشىقتىعىنا دەگەن سەنىمنىڭ ءالسىز ەكەنىن كورسەتەدى. جۇيەلى شەشىمدەردىڭ كولەڭكەسىندە قابىلدانۋى، مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ بيۋروكراتياعا ۇرىنۋى ازاماتتاردىڭ زاڭعا دەگەن سەنىمىن تومەندەتىپ كەلەدى.

باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمەتىنشە، 2022–2023 جىلدارى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ باعىتىندا 700 مىڭنان استام زاڭ بۇزۋشىلىق انىقتالعان، ولاردىڭ باسىم بولىگى – ەڭبەك، الەۋمەتتىك، قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك سالالاردا. بۇل – قۇقىقتىق مەملەكەتكە ۇمتىلعان ەل ءۇشىن الاڭداتارلىق دەرەك.

سوت جۇيەسى دە رەفورمانىڭ باستى باعىتىنا اينالدى. 2023 جىلى قازاقستاندا 3 124 سۋدياقىزمەت ەتكەن. الايدا سۋديالارعا قاتىستى الەۋمەتتىك قىسىم مەن سەنىمسىزدىك دەڭگەيى ءالى دە جوعارى. Freedom House ۇيىمىنىڭ “Nations in Transit” بايانداماسىندا قازاقستاننىڭ سوت تاۋەلسىزدىگى «جارتىلاي ەركىن ەمەس» دەڭگەيدە باعالانعان. ياعني، سوت رەفورمالارى جالعاسىپ جاتقانىمەن، ناقتى ىستەردە ونىڭ بەيتاراپتىعىنا قاتىستى كۇمان ءالى بار.

دەگەنمەن، وڭ وزگەرىستەر جوق ەمەس. 2023 جىلى «اشىق نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر» پورتالىارقىلى 2 000-نان استام قۇجات قوعامدىق تالقىلاۋعا شىعارىلىپ، ولاردىڭ 15%-ىنا ناقتى ەسكەرتۋلەر مەن ۇسىنىستار ەنگىزىلگەن. بۇل – قوعامنىڭ زاڭ شىعارۋ پروسەسىنە بىرتىندەپ ارالاسا باستاعانىن بىلدىرەدى.

قۇقىقتىق ساياساتتىڭ ءبىر تارماعى – مەملەكەتتىك اپپاراتتى بيۋروكراتيادان ارىلتۋ. بۇل باعىتتا «سيفرلىق ۇكىمەت» جوبالارى اياسىندا eGov.kz، eOtinish سەكىلدى پلاتفورمالار ارقىلى قىزمەت كورسەتۋ جەڭىلدەپ، 2024 جىلى 25 ملن-نان استام قىزمەت ونلاين كورسەتىلگەن. بۇل ازامات پەن مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى بايلانىستى جەڭىلدەتىپ، زاڭعا جۇگىنۋدى وڭتايلاندىرادى.

ءبىراق قۇقىقتى قورعاۋ تەك تەحنيكالىق سيفرلانۋمەن شەكتەلمەيدى. زاڭ مادەنيەتى – بۇل ادامنىڭ ءوزى مەن وزگەنىڭ قۇقىعىنا دەگەن قۇرمەتى. بۇل – كوشەدە جول ەرەجەسىن بۇزباۋدان باستالىپ، قوعام الدىندا ءادىل شەشىم قابىلدايتىن بيلىككە دەيىنگى ارالىقتاعى تۇتاس جۇيە.

حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن ارتتىرۋدا مەكتەپتەن باستاپ جۇيەلى قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋ، باق-تا ساپالى قۇقىقتىق كونتەنت تاراتۋ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن كۇشەيتۋ ماڭىزدى. 2024 جىلى ادىلەت مينيسترلىگى ۇيىمداستىرعان "قۇقىقتىق اعارتۋ اپتالىعى" اياسىندا 1،5 ميلليونعا جۋىق ادام ءاقپاراتتىق-تۇسىندىرۋ شارالارىمەن قامتىلدى. ءبىراق بۇل ءالى دە جەتكىلىكسىز. قۇقىقتىق سانا تەك شارامەن ەمەس، كۇندەلىكتى ءومىر تاجىريبەسىمەن قالىپتاسادى.

قۇقىق ۇستەمدىگى – ساياسي ۇران نەمەسە قاعازداعى جوسپار ەمەس. بۇل – ءار ازاماتتىڭ شىن مانىندە ءوز قۇقىعىن قورعاپ، زاڭعا سەنەتىن قوعام قالىپتاستىرۋ دەگەن ءسوز. ەگەر زاڭ تەك السىزدەرگە قاتىگەز، ال كۇشتىلەرگە قىزمەت ەتسە، ونداي قوعامدا ادىلەت ورنامايدى. سوندىقتان قازاقستان ءۇشىن قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ دەگەن – بولاشاققا بارار جولدىڭ باستى شارتى. جاڭا زاڭدار قابىلدانعان سايىن، جاڭا رەفورمالار ىسكە قوسىلعان سايىن ولار تەك رەسمي شەشىم ەمەس، حالىق سەنىمىنە يە بولاتىن شىنايى قۇندىلىققا اينالۋى ءتيىس. سوندا عانا زاڭ ۇستەمدىگى ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىزعا اينالادى.

قاراقات دۇيسەن