قازاقستاندا ينكليۋزيۆتى قوعام قالىپتاستىرۋ – جىل سايىن كوتەرىلەتىن وزەكتى ماسەلە. ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە ولار ءۇشىن قوعامدا تەڭ مۇمكىندىكتەر جاساۋ – تەك الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ۇلتتىڭ مادەني، ادامگەرشىلىك جانە دەموكراتيالىق دامۋ دەڭگەيىنىڭ كورسەتكىشى. 2024 جىلعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەلىمىزدە 738،9 مىڭ مۇگەدەكتىگى بار ادام تىركەلگەن، بۇل — حالىقتىڭ شامامەن 3،6%. ولاردىڭ 419،9 مىڭى ەڭبەككە جارامدى جاستا بولعانىمەن، تەك 104،8 مىڭى عانا جۇمىس ىستەيدى. دەمەك، بۇل كورسەتكىش نەبارى 27،4% قۇرايدى. قالعاندارى ەڭبەك نارىعىنان تىس قالعان نەمەسە جۇمىسقا ورنالاسۋعا ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە تاپ بولىپ وتىر.
قازاقستان زاڭناماسى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتاردى جۇمىسپەن قامتۋعا ارنالعان ءبىرقاتار مۇمكىندىكتەردى ۇسىنادى. مىسالى، شتاتىندا 50-دەن استام قىزمەتكەرى بار جۇمىس بەرۋشىلەر ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار ادامدارعا ارناپ جۇمىس ورىندارىنىڭ 2–4% ارنايى رەزەرۆتەۋى ءتيىس. سونداي-اق مەملەكەت ولاردىڭ جۇمىس ورىندارىن جابدىقتاۋعا جۇمسالاتىن شىعىنداردى سۋبسيديالايدى. الايدا بۇل نورمالاردىڭ ءىس جۇزىندە ورىندالۋى اركەلكى. كەيبىر جۇمىس ورىندارى بۇل تالاپتاردى تەك قاعاز جۇزىندە عانا ورىنداپ وتىر. ال كوپتەگەن جۇمىس بەرۋشى ءالى دە مۇگەدەكتىگى بار ادامداردى جۇمىسقا قابىلداۋعا كەلگەندە الەۋمەتتىك ستەرەوتيپتەردەن ارىلا الماي كەلەدى.
قوعامداعى كوزقاراس تا تۇبەگەيلى وزگەردى دەۋ قيىن. كوپ جاعدايدا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتارعا تەك اياۋشىلىقپەن قاراپ، ولاردى كومەكتى قاجەت ەتەتىن جاندار رەتىندە قابىلداۋ باسىم. مۇنداي پاتەرناليستىك كوزقاراس ولاردىڭ الەۋەتىن تولىق ىسكە اسىرۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا دا جاعداي كۇردەلى. زاڭ بويىنشا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار بالالاردى قابىلداۋى ءتيىس بولعانىمەن، اتا-انالار بالاسىن مەكتەپكە ورنالاستىرۋ ءۇشىن ءالى دە مەديسينالىق-پەداگوگيكالىق كوميسسيانىڭ انىقتاماسىن الۋعا ءماجبۇر. Human Rights Watch حالىقارالىق ۇيىمى 2024 جىلى جاريالاعان ەسەبىندە قازاقستاندا ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى باياۋ دامىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى. بۇل جاعداي ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار بالالاردىڭ الەۋمەتتەنۋىنە جانە بولاشاق مۇمكىندىكتەرىنىڭ كەڭەيۋىنە كەرى اسەر ەتەدى.
دەگەنمەن، سوڭعى جىلدارى مەملەكەت پەن قوعام تاراپىنان بۇل باعىتتا ناقتى قادامدار جاسالىپ جاتىر. 2023 جىلى ق ر پارلامەنتى ماجىلىسىندە «ينكليۋزيۆتى پارلامەنت» دەپۋتاتتىق توبى قۇرىلسا، سەناتتا ينكليۋزيا ماسەلەلەرىنە ارنالعان تۇراقتى كەڭەس جۇمىس ىستەي باستادى. بۇل قۇرىلىمدار مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن زاڭ دەڭگەيىندە قورعاۋ مەن مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان ۇسىنىستار ازىرلەپ كەلەدى. سونىمەن قاتار ازاماتتىق قوعام مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ينكليۋزيۆتى ورتا جايلى وڭ مىسالداردى ءجيى جاريالاي باستادى. بۇل – وزگەرىستىڭ العاشقى قادامدارى دەسەك تە، ءالى دە جەتكىلىكسىز.
ينكليۋزيۆتى قوعام قۇرۋ ءۇشىن تەك زاڭدار مەن باعدارلامالار جەتكىلىكسىز. قوعامدىق كوزقاراستى، سانا مەن قارىم-قاتىناستى وزگەرتۋ – باستى مىندەت. ءاربىر ازامات ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار جاندارعا قۇرمەتپەن قاراپ، ولاردى قوعامنىڭ تەڭ مۇشەسى رەتىندە قابىلداۋى قاجەت. قوعامدا ينكليۋزياعا قاتىستى كوزقاراس كوبىنە قايىرىمدىلىق نەمەسە الەۋمەتتىك كومەك شەڭبەرىنەن اسپاي جاتادى. الايدا ينكليۋزيا – بۇل ەڭ الدىمەن قۇقىق پەن تەڭدىك ماسەلەسى. ول ادامنىڭ قوعامداعى ورنىن، الەۋەتىن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگىن انىقتايتىن نەگىزگى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى سانالادى. سوندىقتان ينكليۋزيۆتى قوعام قۇرۋ ءۇشىن تەك زاڭنامالىق وزگەرىستەر مەن مەملەكەتتىك باعدارلامالار جەتكىلىكسىز. بۇل باعىتتا قوعامدىق سانا، الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناس مادەنيەتى دە وزگەرۋى ءتيىس. شىنايى ينكليۋزيۆتى ورتا — تەك ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار ازاماتتارعا عانا ەمەس، بۇكىل قوعامعا ءقاۋىپسىز، ادىلەتتى جانە تەڭ مۇمكىندىكتەر ۇسىناتىن ورتا بولۋعا ءتيىس.
قاراقات دۇيسەن
