– ءجۇرسىن اعا، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قولداۋىمەن استانادا تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا ەكى كۇن بويى ءدۇبىرلى ايتىس ءوتتى. بۇل ايتىستىڭ بيىلعى جاڭالىعى نەدە؟
– ايتىس – ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن قاسيەتتى ونەر. وزدەرىڭىز دە بايقاعان بولارسىزدار، كەشەگى ايتىسقا قانشاما كورەرمەن جيىلدى. كونگرەسس-حوللدا ينە شانشار ورىن بولعان جوق. ەكى كۇن بويى ەلوردا تورىندە ۇلتتىق مەرەكە جاسادى دەسەك تە، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ايتىس – ەلءدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىن، تىزەسىن بۇكتىرمەيتىن كيەلى ونەر. ايتىس ءوزىنىڭ وسى فۋنكسياسىن جاقسى اتقارىپ شىقتى دەپ ويلايمىن. سوڭعى بىرەر جىلدىڭ كولەمىندە ايتىستى «نۇر وتان» پارتياسى ءوزىنىڭ قاراماعىنا الدى. «نۇر وتان» پارتياسى – ەلىمىزدەگى جەتەكشى پارتيا. پارلامەنتتىڭ توقسان پايىزى «نۇر وتان» پارتياسى فراكسياسىنىڭ مۇشەلەرى. ايتىستىڭ ءسوزى ءوتىمدى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، پارتيا ءوزىنىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ وتىر. بۇل دۇرىس شەشىم دەپ ويلايمىن. اقىندار بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بۇگىنگى قوعامداعى قوردالانعان ماسەلەلەردى ورتاعا سالۋعا تىرىسادى. ايتىس – ماسەلەنى شەشىپ تاستاۋعا ءمىندەتتى ەمەس. ايتىستىڭ ماقساتى – ءماسەلەنى كوتەرۋ ارقىلى قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ.
– ايتىستا ءسوز بولعان ماسەلەلەر، اقىندار كوتەرگەن ۇسىنىستار قانشالىقتى شەءشىءمىن تابۋدا؟
– ايتىسپەن ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنىمە وتىز جىلدان اسىپ كەتتى. وسى جىلدار ىشىندە ايتىس ارقىلى شەشىمىن تاپقان دا ماسەلەلەر بولدى. ماسەلەن، الماتىدا «الماتى اقشامى» دەگەن گازەت شىعادى. كەزىندە الماتىدا «ۆەچەرنيي الماتى» دەگەن ورىسشا گازەت قانا بولعان. ايتىس ۇستىندە اقىندار «قازاقتىڭ استاناسىندا نەگە قازاقشا گازەت شىقپايدى؟» دەپ ماسەلە كوتەرگەن. سول كەزدەگى ورتالىق كوميتەت ءماسەلەنى وڭدى شەشىپ بەردى. ءقازىر «الماتى اقشامى» گازەتى ۇلكەن ۇلتتىق گازەتكە اينالدى. بولماسا، ءۇش جىل بۇرىن شىعىس قازاقستان وبلىسى، اباي اۋدانىندا ۇلكەن ايتىس وتكىزدىك. قاراۋىلدان سەمەيگە قاتىنايتىن جولدىڭ جاعدايى وتە ناشار ەكەن. «ابايدىڭ جولىن تۇزەۋ «اباي جولىن» جازۋدان دا قيىن بوپ تۇر» دەپ اقىندار ساحنادا ماسەلە كوتەردى. ايتىسقا قاتىسىپ وتىرعان وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپاربايەۆ ورنىنان كوتەرىلىپ، «وسى ماسەلەنى شەشەمىز» دەپ ۋادەسىن بەردى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اباي اۋدانى مەن سەمەيدىڭ اراسىنداعى جول ءجوندەلدى. مىنە، ناقتى ناتيجەلەر. ايتىستىڭ نەگىزگى مىندەتى – شارۋاشىلىق ءماسەلەلەرىن شەشۋ ەمەس. قوعامدىق پىكىر تۋعىزۋ، ماسەلەنى قويۋ. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ايتىس قىزمەتىن ادال اتقارىپ كەلەدى جانە اتقارا دا بەرەدى دەپ ويلايمىن. قايتالاپ ايتايىن، ءبىز ءالى جاس مەملەكەتپىز. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 23 جىلىن ەندى عانا اتاپ ءوتىپ وتىرمىز. بۇل تاريح ءۇشىن ازعانتاي عانا كەزەڭ. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك قۇندىلىعىمىز جاڭا عانا قالىپتاسىپ، ەكونوميكامىز ەندى عانا ساباسىنا ءتۇسىپ، حالىقتىڭ جاعدايى ەندى عانا جاقسارىپ كەلە جاتىر.
– وتىز جىلدان استام ايتىستىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرسىز. وڭىر-وڭىرلەردى ارالاعاندا جارق ەتكەن دارىندى جاستار بولسا، سونى ايتىستىڭ ساحناسىنا شىعارۋعا تىرىساتىن ەدىڭىز. بۇل ءمىندەتتى بۇگىن قالاي ورىنداپ ءجۇرسىز؟
– مەن وسى مىندەتىمنەن ءالى دە اينىعان جوقپىن. ءقازىر ايتىس اقىندارى مەن جىرشى-تەرمەشىلەردىڭ حالىقارالىق وداعىنىڭ باسقارما ءتوراعاسىمىن. وسى مىندەتتى اتقارۋ بارىسىندا وبلىستاردى ءجيى ارالايمىن. دارىندى جاستاردى كورىپ جۇرەمىن. بىلتىرعى جىلى «قازاقتىڭ ايتىس اقىندارى» دەگەن ءبىر توم انىقتامالىق كىتاپ شىعاردىق. ءبىزدىڭ ەسەبىمىزدە 150-دەي اقىن بار. سولاردىڭ اراسىندا ساحناعا دايىن وتىرعان، ءپىسىپ قالعان جاستار دا بار. اسىرەسە، اقتوبە وبلىسىنان تورت-بەس اقىندى كەزدەستىرءدىم. ونىڭ ءبارىن ايتىسقا قاتىستىرا المادىق. مارات احمەتوۆ، ەرشات قايمولدينوۆ، قاينار الاكوزوۆ، ايان سەيىتوۆ سياقتى دارىندى اقىندار ءبىر عانا شالقار اۋدانىنان شىعىپ وتىر. ودان بولەك، شىمكەنت، قىزىلوردا، پاۆلوداردا قانشاما دارىندى جاستار بار. ەكىنشى ءبىر ۇلكەن ماسەلە، ايتىس اقىندارىن تاربيەلەۋىمىز كەرەك. قۇداي دارىن بەرگەنىمەن، سول تالانتتى ۇشتاۋ دەگەن دۇنيە بار. اقىنعا ءبىلىم كەرەك. ايتىس اقىندارى مەن جىرشى-تەرمەشىلەردىڭ حالىقارالىق وداعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن جىلى تارازدا عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا ءوتتى. كونفەرەنسياعا بىلىكتى ماماندار، عالىمدار قاتىسىپ، پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. ون ەكى مارتە شەبەرلىك سىنىپتارىن وتكىزدىك. اقىننىڭ كيىم كيىسىنەن باستاپ، ءسوز ساپتاۋىنا، ماقامىنا دەيىن تالقىلادىق. ۋاجگە ءۋاج قايتارۋ دەگەن نە؟ سونىڭ ءبارى شەبەرلىك سىنىپتارىندا ايتىلدى. ايتىس دەگەنىمىز – سۋىرىپسالمالىق ونەر. قايىمداسىپ ايتۋعا شەبەرلىگىن جەتىلدىرۋ. ول ءۇشىن اقىن ساياساتتان باستاپ، الەۋمەتتىك ومىرگە دەيىن بارلىعىنان حاباردار بولۋى كەرەك. 2013 جىلى مادەنيەت مينيسترلىگى ايتىسكەرلەر وداعىنا بەس ميلليون تەڭگەدەي قارجى ءبولدى. بيىلعى جىلى مينيسترلىكتىڭ مۇمكىندىگى كەلمەدى. الداعى 2015 جىلى دا جۇمىسىمىزدى جالعاستىرامىز دەپ وتىرمىز. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ فراكسياسىنداعى دەپۋتاتتار قولداۋ كورسەتىپ جاتىر. دەپۋتات الدان سمايىل «ونەرءدىڭ بارلىق تۇرلەرىنە مەملەكەت قامقورلىق كورسەتۋدە. ايتىستىڭ مارتەبەسىن كوتەءرىپ، نەگە مەملەكەتتىك قامقورلىق كورسەتپەسكە؟ ايتىس وتكىزۋ ءۇشىن جۇرتقا الاقان جايعىزباي، مەملەكەتتەن اقشا ءبولدىرتىپ وتىرۋعا جاعداي جاساۋىمىز قاجەت» دەدى. كەشەگى ايتىسقا قاتىسقان ۆيسە-پرەمەر بەردىبەك ساپاربايەۆتىڭ دا بۇل ماسەلەلەردى قۇلاعى شالدى. ۇكىمەتتىڭ «كومەكتەسەمىز» دەگەن نيەتىنە ريزا بولىپ وتىرمىز.
– «ەلىمىزدە 150-دەي ايتىس اقىنى بار» دەيسىز. كەيبىر دەرەكتەردە 250 اقىن دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. مۇنىڭ قايسىسى شىندىققا جاناسادى؟
– ولاي بولۋى دا مۇمكىن. مەن تەك وداققا مۇشەلەردى عانا ايتىپ وتىرمىن. جالپى، تالاپكەرلەر كوپ. ەل بولعان سوڭ تالانتتار شىقپاي تۇرمايدى. جاقىندا عانا «نۇر وتان» پارتياسى وسكەمەندە ايتىس وتكىزدى. سوندا سەرىك قۋانعانوۆ دەگەن اقىن قاتىستى. ستۋدەنت بالا ەكەن. ءتورت ءسوزى تۇگەل، جارقىلداپ تۇر. ولار قاءزىر مۇشە بولماعانىمەن، ەرتەڭ ايتىستىڭ بەتكەۇستار قايماقتارى بولادى دەپ ويلايمىن.
– بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ايتىس اقىنى ساحنادان كەتۋى كەرەك پە؟
– بۇل ماسەلە ءجيى قوزعالادى. ءبىزدىڭ ءبىراز ساقايىپ قالعان سەرىك قۇسانبايەۆ، بايانعالي ءالىمجانوۆ، امانجول التايەۆ سياقتى اقىندارىمىز ايتىستان قول ءۇزىپ قالدى. بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا نەمەسە بەلگىلى ءبىر جاسقا جەتكەندە اقىننىڭ ساحنادان كەتۋى قاجەت دەپ ەسەپتەمەيمىن. جامبىل، ءسۇيىنباي اقىندار ولە-ولگەنشە قولىنان دومبىراسىن تاستاعان جوق. اقىن نەگە ايتىستان كەتۋى كەرەك؟ ماسەلەن، ايتىسپەن قوشتاسىپ كەتكەن امانجول التايەۆ وسى جىلدىڭ اياعىندا قاراعاندىدا «جەكپە-جەك» ايتىس وتكىزگەلى وتىر. ساحناعا قايتىپ ورالدى. مەنىڭشە، اقىننىڭ كەتۋىنە ءبىر عانا سەبەپ بار. ايتىستىڭ جاسارۋىنا بايلانىستى ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيى دە ءوسىپ كەتتى. ايتىس ونەرىنىڭ دەڭگەيى جازبا پوەزيامەن جىمداسىپ كەتتى. سونىڭ كوشىنە ىلەسە الماعان اقىندار عانا ەپتەپ شەكتەتىلىپ جاتىر. شىعارماشىلىق پوتەنسيالى جوعارى اقىندار ايتىسقا قايتا ورالۋدا. شىن اقىن، تالانتتى اقىن ءوزىنىڭ دارىنىن حالىققا قىزمەت ەتۋگە نەگە جۇمساماسقا؟! سوندىقتان ەشكىمدى شەتقاقپايلاپ، شەتتەتىپ جاتقانىمىز جوق. ءوزى شەت قالىپ جاتسا، ول اقىنعا شاراسىزبىز. امالىمىز جوق. ايتپەسە، اقىندىق دەگەن قانمەن كىرىپ، سۇيەكپەن كەتەتىن دۇنيە.
– كەيدە كوپشىلىكتىڭ اراسىندا «ءپالەن ايتىسكەردى ايتىسقا شىعارماي قويىپتى» نەمەسە «تۇگەنشەنى ادەيى قاتىستىرماي قويىپتى» دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلىپ قالادى. بۇعان قالاي قارايسىز؟
– كەشەگى ايتىس – تاۋەلسىزدىك كۇنىنە ارنالعان قابىرعالى ايتىس بولعاننان كەيىن، بۇعان ەلدىك ءسوزدى ايتاتىن اقىنداردى كۇتتىك. ءبىزدىڭ كەيبىر اقىندارىمىز «جۇلدىز» اۋرۋىمەن اۋىرادى. سودان كەيىن كەيبىر اقىندار كوبىنە-كوپ ەلدى شۋلاتاتىن ارزان داۋلارعا بارادى. اسۇيدە ايتىلاتىن سوزدەردى ساحنادا ايتىپ، ابىروي جينايمىن دەپ ويلايدى. ولاي ابىروي جيناي المايدى. ول ايتىستىڭ اجارىن دا كىرگىزبەيدى. كەيبىر اقىنداردىڭ ساحناعا شىعا الماي قالۋىنىڭ سەبەبى سوندىقتان. ونىڭ نەسىن جاسىرامىز؟ ساحنادا ەستى ءسوز ايتۋى قاجەت. ايتىس – ەلدى اجىراتاتىن ەمەس، بىرىكتىرەتىن ونەر. وسى تالاپقا ساي كەلمەگەن اقىن شەتتەتىلىپ قالاتىنى راس.
– عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيالار، شەبەرلىك سىنىپتارى وتكىءزىلگەنى دۇرىس تا شىعار. ايتىسكەر مامانداردى تاربيەلەيءتىن مەكتەپ اشۋ، ينستيتۋتتاردا ارنايى فاكۋلتەتتەر اشۋ قاجەت دەپ ويلامايسىز با؟
– كەزىندە مىرزاتاي جولداسبەكوۆ گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە رەكتور بولىپ وتىرعان تۇستا ارنايى ءبولىم اشتى. تورت-بەس اقىن سول ءبولىمدى ءبىتىرىپ شىقتى. كەيىنىرەك ول ءبوءلىم جابىلىپ قالدى. بيىل ايمان مۇساحودجايەۆا باسقاراتىن ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىندا «ايتىس» دەگەن ءبولىم اشىلدى. وعان ءتورت بالا گرانتقا ءتۇسىپ وقىپ ءجۇر. بۇل مەملەكەتتىڭ جاساپ وتىرعان ۇلكەن قامقورلىعى. الداعى ۋاقىتتا مۇنىڭ اياسى كەڭەيەدى دەپ ويلايمىن. بولەك وقۋ ورىندارى اشىلماعانىمەن، جاڭاعىداي بولىمدەردىڭ جۇمىس ىستەپ وتىرعانى قۋانتادى. ايتىس، قالاي دەسەك تە، قوعامدا بار قۇبىلىس. وعان ەشكىم كوز جۇمىپ قاراي المايدى. سوندىقتان مەملەكەت ءمان بەرىپ، اقىنداردى وقىتىپ، تاربيەلەپ جاتسا، ونىڭ نەسى ارتىق؟ ءتىپتى ايتىس اكادەمياسىن ۇيىمداستىرۋ دەگەن دە يدەيالار ويىمىزدا ءجۇر. بۇل – بولاشاقتىڭ شارۋاسى.
– كەزىندە تەلەايتىس ۇيىمداستىرىلىپ وتىردى. ودان بولەك، جەكپە-جەك ايتىستار دا ءجيى وتكىزىلدى. ءقازىر ءداسءتۇرءلى ايتىستىڭ تۇرلەرى ازايىپ، اۋقىمى تارىلىپ قالعان سەكىلدى. نە سەبەپتى؟
– ءبىز العاش ايتىستى باستاعان كەزدە اقىندار ايتىسىنىڭ ءىزى سۋىپ قالعان كەز بولاتىن. سۋىرىپسالما ونەردىڭ بار ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن ايتىستىڭ شاعىن فورمالارىن قولداندىق. قايىمداسىپ ايتىسۋ، وتىرىك ولەڭ ايتىسى، جۇمباق ايتىس بولدى. كەيىن ىرىكتەلە كەلە، ۋاقىتتىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرەتىن ايتىستىڭ ءۇش-اق ءتۇرى ساقتالىپ قالدى. بۇل – قىز بەن جىگىتءتىڭ ايتىسى، تۇرە ايتىس جانە سۇرە ايتىس. ۇساق-تۇيەك جانرلار ۋاقىتتىڭ جۇگىن كوتەرە الماي قالدى. ايتىسكەرلەر وداعىندا «بۇرىنعىداي وبلىسارالىق ايتىستاردى باستاساق» دەگەن يدەيا ايتىلىپ ءجۇر. ءار وبلىستان تورت-بەس اقىن شىعارىپ، وبلىس پەن وبلىستى ايتىستىرۋ. ول ايتىسقا اقىنداردان بولەك، جىرشى-تەرمەشىلەر قاتىسىپ جاتسا، قۇبا-قۇپ! ءارى ءار وبلىس ءوزىنىڭ نامىسىن قورعاپ، قامقورلىق جاسار ەدى. ونىڭ ءبارى قارجىعا تىرەلەدى. ناۋرىز ايىندا ناۋرىز ايتىستى سپورت تاقىرىبىنا ارناساق دەگەن ويىمىز بار. ءار اقىندى ءبىر سپورت فەدەراسياسى قامقورلىعىنا الىپ، سولاردىڭ كيىمىن كيگىزىپ، ءارقايسىسى سول اقىنعا دەمەۋشىلىك كورسەتىپ، ورتاعا شىعارىپ، سپورت تاقىرىبىنا ايتىس جاساسا، قانداي كۇشتى بولار ەدى! ءارى سپورتشىلارىمىز دا ناسيحاتتالار ەدى. كۇنى كەشە الماتىدا اۋىر اتلەتيكادان وتكەن الەم چەمپيوناتىندا قازاقتىڭ قارشاداي بالاسى جاسۇلان قىدىربايەۆ الەم چەمپيونى اتاندى. ۇلتتىڭ رۋحى قالاي كوتەرىلىپ قالدى؟! جازيرا جاپپارقۇل كۇمىس ءجۇلدەگەر اتانعاندا، قالاي قۋاندىق؟! بۇل ايتىس جاس ۇرپاققا ونەگە بولار ەدى ءارى سپورتشىلارىمىز دا دارىپتەلەر ەدى. مۇنداي ايتىستىڭ نەسى جامان؟!
– «التىن دومبىرا» ءداستۇرلى ايتىس مەرەكەسىنە اينالا ما؟
– «التىن دومبىرا» بيىل ءۇشىنشى رەت وتكىزىلىپ وتىر. بۇل ءبىر جىلدا وتكىءزىلگەن ايتىستاردىڭ قورىتىندىسى. «التىن دومبىرا» ەرەجەسى بويىنشا، ءۇش رەت جەڭىمپاز بولعان اقىنعا «التىن دومبىرا» ماڭگىلىككە بەرىلەدى.
– «ماڭگىلىك ەل – مۇراتىم» اتتى كەشەگى ايتىستى «قازايتىس» سايتى تىكەلەي تاراتىپ وتىردى. ايتىستى كورە الماعاندار سايتتان تىڭداپ، قۇلاق قۇرىشىن قاندىردى. ايتىسكەرلەر وداعىنىڭ جەكە سايتى بار ما؟
– ايتىس اقىندارى مەن جىرشى-تەرمەشىلەر وداعىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ارنايى سايتى بار. «ايتىسكەركوم» دەپ اتالادى. ءبىراق قارجى ازداۋ بولعاندىقتان، مۇنىڭ جۇمىسىن دۇرىس جولعا قويا الماي وتىرمىز. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 1984 جىلدان بەرى وتكىزىلگەن تاريحي ايتىستاردىڭ بارلىعىن دەرلىك وسى سايتىمىزعا سالدىق. سايتتىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋ، جۇمىسىن جەدەلدەتۋ ماسەلەسى قارجىعا تىرەلەدى.
– «التىن قوردا» العاشقى ايتىستاردىڭ تولىق نۇسقاسى ساقتالىپ قالعان با؟
– نەگىزگى ايتىستاردىڭ كوبى ساقتالعان. اراسىندا بىرەن-ساران ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن جويىلىپ كەتكەن ايتىستار بولماسا، نەگىزىنەن ايتىستاردىڭ دەنى «التىن قورىمىزدا» بار.
– «التىن قوردا» ساقتالىپ قالعان ايتىستاردى تاسپاعا جاريالاۋ، كورەرمەنگە تاراتۋ ءىسى نەگە قولعا الىنباي وتىر؟
– بۇعان دەيىن مۇمكىندىگىم كەلگەن ۋاقىتتا ايتىستاردى 11 بەينە تاسپاعا ءتۇسىءرىپ شىعاردىم. ونىڭ ءارقايسىسىندا بىرنەشە ساعاتتىق ايتىستار جيناقتالعان. ءالى تاسپاعا تۇسە قويماعان ايتىستار جەتەرلىك. ولاردى تاسپاعا ءتۇسىرىپ، كوپءشىلىككە تاراتقىمىز كەلەدى. جۇڭگودا قانشاما قازاق ايتىستى تاماشالاي الماي وتىر؟ سول قانداس باۋىرلارىمىزعا ارناپ، ساپالى بەينەتاسپالار شىعارعىمىز كەلەدى.
– ءبىر كەزدەرى ايتىسقا امانگەلدى ەرمەگيايەۆتىڭ، ءومىرزاق سارسەنوۆتiڭ ءجيى دەمەۋشىلىك تانىتقانىن جاقسى بىلەمىز. سوڭعى كەزدەرى دەمەۋشىلىك جاساۋ ماسەلەسى قالاي قولعا الىنىپ ءجۇر؟
– شىندىعىن ايتقاندا، ءقازىر ايتىستى قولداپ، دەمەۋشىلىك تانىتىپ جۇرگەن ازاماتتار جوققا ءتان دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. كەشەگى ايتىستا ءبىر عانا دەمەۋشى بولدى. ول – داۋلەت تۇرلىحانوۆ. ءقازىر ەكونوميكامىز دامىپ كەتتى دەگەنىمىزبەن، ءبىزدىڭ ۇلتتىق ونەرگە جانى اشيتىن قازاقتاردىڭ قالتاسىندا اقشا ازداۋ ما دەپ ويلايمىن. اقشانىڭ كوبىسى ءورىستىلدىلەردىڭ قولىندا. ولار ءبىزدىڭ ۇلتتىق ونەرىمىزگە، ونىڭ ىشىندە ايتىسقا پىسقىرىپ تا قارامايدى. سوندىقتان ءبىزدى ءقازىر دەمەپ جاتقان بيلىك قانا. «نۇر وتان» پارتياسى جىل بويى ايتىسقا قولداۋ جاسادى. شىلدە ايىندا الماتى قالاسىندا «ءوز ەلىڭدە سۇلتان بول!» دەگەن ايتىس وتكىزدىم. ساحناعا شىعا الماي جۇرگەن جاستاردىڭ باسىن قوستىق. دەمەۋشى تابىلمادى. جالعىز حۇسايىن وماروۆ قانا جەكەلەي قولداۋ كورسەتتى. قالعان دەمەۋشىلەردىڭ كوبى ءقازىر ايتىستان سىرتتاپ كەتتى.
– ايتىس اقىندارى مەن جىرشى-تەرمەشىلەردىڭ حالىقارالىق وداعىنىڭ جەكە كەڭسەسى، باس قوساتىن ورنى بار ما؟
– ءبىر جىل بويى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنداعى «قازاق اۋەندەرى» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ ىشىندە وتىردىق. ءقازىر ول جەردەن كوشىپ كەتتىك. وداقتىڭ ارنايى كەڭسەسى دە جوق. ايتىسكەرلەردىڭ ورتاق باس قوساتىن ورنى جوق. تاياۋ كۇندەردە ۆيسە-پرەمەر بەردىبەك ساپاربايەۆ رەسپۋبليكاداعى شىعارماشىلىق وداقتارىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسۋ وتكىزبەك. سول كەزدەسۋگە ءبىزدى دە شاقىرىپ وتىر. سوندا وسى ماسەلەلەردى كوتەرەتىن بولامىز.
– ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءجۇرگەن، ايتىستان قول ءۇزىپ كەتكەن اقىندار ءالى دە سىزبەن بايلانىسىپ تۇرا ما؟
– ەلىمىزدەگى بارلىق اقىن مەنىمەن بايلانىسىپ وتىرادى. كەز كەلگەن اقىن ماعان حابارلاسىپ، ماسەلەلەرىن ايتىپ، توي-تومالاقتارىنا شاقىرىپ، مۇڭدارىن جەتكىزىپ وتىرادى. ايتىسكەرلەردىڭ حالىقارالىق وداعىنىڭ وبلىستاردا وكىلدىكتەرىن اشامىز با دەپ ويلاعانبىز. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى اسقار مىرزاحمەتوۆتىڭ قولداۋىمەن شىمكەنتتە وكىلدىگىمىز جۇمىس ىستەپ وتىر. نۇرلان نوعايەۆتىڭ قولداۋىمەن باتىس قازاقستاندا وكىلىمىز جۇمىس ىستەۋدە. شىعىستا دا وكىلدىكتەرىءمىز بار. بۇل اقىنداردىڭ باسىن قوسىپ، تاربيەلەپ، ساحناعا دايارلايتىن ۇيىم عوي. ول ۇيىم ەندى عانا اياعىنان تىك تۇرىپ كەلەدى. وداقتىڭ جۇمىسىن اقىنداردىڭ ءوزى قوعامدىق نەگىزدە اتقارىپ وتىر. سايتتىڭ جۇمىستارىمەن دە اقىندار اينالىسۋدا. ءىزباسارلارىم، ءشاكىرتتەرىم بار. امانجول التايەۆ، سەرىكزات دۇيسەنعازين، ەركەبۇلان قاينازاروۆ سياقتى جىگىتتەر وسى وداقتىڭ جۇمىسىن قوعامدىق نەگىزدە اتقارىپ ءجۇر.
– ايتىستىڭ كوشىن سۇيرەگەنىڭىزگە وتىز جىلدان اسىپتى. شارشاعان، شارشاتقان كەزەڭدەر بولدى ما؟
– ايتىسقا قول سىلتەگەن كەزدەرىم كوپ. ءبىراق بۇل ايتىس تا مەنىڭ تاعدىرىما اينالىپ كەتىپتى. جاراقاتىم جازىلعاننان كەيىن، قانىمدى جالاپ الامىن دا، قايتادان كىرىسىپ كەتەمىن. ويتكەنى مەن اتقارماسام، ەشكىم ەشتەڭە ىستەمەيدى. نەگە دەيءسىز عوي، 1992 جىلدان 1997 جىلعا دەيىن، بەس جىل بويى ايتىسپەن اينالىسقان جوقپىن. ءوزىم جۇمىسسىز ءجۇردىم. سول جىلدارى ەشكىم ايتىسقا قولىن سوزعان جوق. ۇمىتىلىپ قالىپ قويدى. قايتادان ايتىسقا كەلدىم. ايتىس كەمەلىنە كەلگەن كەزىندە تىزگىنىن ۇستاۋعا، وسىنىڭ راحاتىن كورۋگە تىراشتانۋشىلار بولدى. ءبىراق ەشكىم بەينەتىنە توزبەيدى. ايتىستىڭ قارا جۇمىسى كوپ. ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى جۇيكەدەن جۇيكە قويمايدى. ايتىس – حالىققا قاجەت ونەر. دوسىم نەسىپبەك ايت ۇلى: «مەن سەنى وسى ايتىستان قىزعانامىن» دەيدى. «نەگە؟» دەسەم، «سەن جازبا اقىنسىڭ. شىعارماشىلىق قۋاتىڭدى بىلەءمىز. قانشاما ۋاقىتىڭدى وسىعان تەككە وتكىزىپ جاتىرسىڭ» دەيدى. تاياۋ كۇندەرى ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ جانىنان «قازاق ونەرىنىڭ انتولوگياسى» دەگەن سەريامەن 25 تومدىق كىتاپ شىعايىن دەپ وتىر. سونىڭ جەتى تومى جارىققا شىقتى. سول جەتى تومدىق قازاقتىڭ ايتىس ونەرىنە ارنالدى. جۇڭگوداعى، وزبەكستانداعى باۋىرلارىمىزدىڭ ايتىستارى كىتاپقا جاريالاندى. 22 تامىزدا ەلباسىمىزدىڭ ۇلىتاۋدا سۇحبات بەرگەءنىن بىلەسىز. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە سۇحباتقا بايلانىستى ناسيحات ماتەريالدارى جاريالاندى. سول ماقالالار «ۇلت ۇياسىنداعى ۇلاعات» اتتى كىتاپ بولىپ جارىققا شىقتى. بۇل كىتاپقا ۇلىتاۋ اۋدانىنىڭ اكىمى دەمەۋشىلىك تانىتتى. ونىڭ اراسىندا مەءنىڭ دە ماقالالارىم بار. كەشەگى ايتىستا وسى كىتاپ اقىنداردىڭ كوبىنە اقپاراتتىق باعدار بولدى. اقىنداردىڭ كوبى كىتاپ وقىمايدى. گازەت-جۋرنالدار قاراي بەرمەيءدى. ءبىلىمىن كوتەرمەگەن اقىن كوشكە ىلەسە المايدى. بالعىنبەك يماشيەۆتى شوۋمەن دەپ كىنا ارتىپ ءجۇر عوي. ول كوپ ىزدەنەدى. ءبىلىمدى جىگىت. ايتىستىڭ كوركىن اشۋ ءۇشىن ءتۇرلى ءادىس-ايلاعا بارادى. بالعىنبەكتىڭ كەي قاتارلاستارى ايتىستان شىعىپ قالدى. كەشەگى ايتىستا بالعىنبەكپەن تەرەزەسى تەڭ ايتىسقان – ەركەبۇلان قاينازاروۆ. اقىن ۇنەمى ىزدەنىستە بولۋى شارت. ءبىلىءمىن جەتىلدىرىپ وتىرماسا، قارايىپ قالادى.
– نەسىپبەك اعا ايتقانداي، ءوز شىعارماشىلىعىڭىز تاسادا قالىپ قويعان جوق پا؟
– بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 17 كىتاپ شىعارىپپىن. ماسەلە كوپ جازۋدا ەمەس. سوڭعى كەزدەرى جاقسى دۇنيەلەرىم شىعىپ جاتىر دەپ ويلايمىن. ولەڭدەرىم تۋرالى، شىعارماشىلىعىم تۋرالى پىكىر جازباعان ءارىپتەءسىم جوق. باقىت ساربالا، تەمىرحان مەدەتبەك، جاركەن بودەش، ۇلىقبەك ەسداۋلەت مەنىڭ شىعارماشىلىعىم تۋرالى جاقسى پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. جاقسى پىكىرلەرگە ىشتەي قۋانىپ قالاسىڭ. الداعى تۇرعان ماقسات – 2015 جىلى ماسكەۋدەن ورىس تىلىندە كىتابىمدى شىعارسام دەگەن ويىم بار. تۇرىك تىلىندە دە شىعارعىم كەلەدى. ولەڭ دەگەن عايىپتان تۋاتىن نارسە عوي. ونىڭ ۇستىنە، پروزامەن دە اينالىسامىن. ءاسىرەسە، كوركەم پۋبليسيستيكا، وچەركتەر جازامىن. بىلتىرعى جىلى وچەركتەرىم «گوي-گوي» دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ شىقتى.
– مەملەكەت تاراپىنان ەڭبەگىڭىز باعالاندى ما؟
– «قۇرمەت» وردەنى بەرىلدى. «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» دەگەن اتاعىم بار. ەڭبەگىمنىڭ باعالانعانى تۋرالى ماقتانا ايتاتىن ءبىر دۇنيەم بار. رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ءمۇشايرالار وتكىزىلەدى. ءۇش ءمۇشايرانىڭ باس جۇلدەسىن جەڭىپ العان مەنەن باسقا اقىن جوق. 1994 جىلى ساكەن سەيفۋللينءنىڭ 100 جىلدىعىندا ماعان كولىك مىنگىزدى. 2011 جىلى مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ 80 جىلدىعىندا باس جۇلدەنى جەڭىپ، كولىك ءمىندىم. ەر ءجانىبەكتىڭ 300 جىلدىعىندا باس جۇلدەنى جەڭىپ الدىم. ولەڭىمدى باعالاپ، جۇلدەنى ماعان بەرىپ جاتقان بولار. ايتپەسە بىرەۋدى جاعالاپ، ولەڭىمدى وتكىزگەن كەزىم جوق.
اڭگىمەلەسكەن گۇلزينا بەكتاسوۆا
"ايقىن" گازەتى
اۋەلگى تاقىرىپ: ايتىس - ەلدى اجىراتاتىن ەمەس، بىرىكتىرەتىن ونەر
