“مادەني مۇرا” باعدارلاماسى شەڭبەرىندە ەسىك قورىق-مۇرا­جا­يىن اشۋعا بايلانىستى بىلتىر كۇز­دە پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باس­شىسىنىڭ ورىنباسارى، “مادەني مۇرا” باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى قوعامدىق كەڭەس ءتور­اعا­سى ماۋلەن اشىمبايەۆتىڭ ار­نا­يى كەلىپ، التىن ادام تابىل­عان وڭىردە وتىرىس وتكىزىپ، جەر جاعدايىن ءوز كوزىمەن كورىپ قايت­قانىن ءبىلىپ، شىنىمدى ايتسام، اسا قاتتى قۋاندىم. بۇل ماسەلە، مەنىڭشە، الدەقاشان كوتەرىلۋى كەرەك ەدى. “مادەني مۇرا” باع­دار­لاماسىنا بايلانىستى پرە­زيدەنت ن.ءا.نازاربايەۆ: “تاريحي ەسكەرت­كىش­تەردى جاڭعىرتۋ جۇ­مىسى ەرەك­شە ىجداھاتتىلىقتى تالاپ ەتەدى. بۇل – قۇرىلىس ەمەس، عىلىمي جۇمىس... ول جۇمىستار­دىڭ ءبىت­كەن­­نەن كەيىنگى تاعدىرى قانداي بول­ماق؟ وتىرار سياقتى اشىق اسپان استىندا اشىق-شا­شىق تاس­تاپ كەتەمىز بە؟”، – دەپ، قىن­جىلا ەسكەرتكەن بولاتىن.

پرەزيدەنتتىڭ بۇل سوزىنەن، جاسىراتىنى جوق، بۇعان دەيىن ءجۇر­گىزىلگەن ارحەولوگيالىق جۇ­مىس­­تارعا كوڭىلى تولمايتىنى اي­قىن اڭعارىلادى. الايدا ەلبا­سى­نىڭ سول ەسكەرتپەسىن قاتاڭ باس­شى­لىققا العان-الماعانىمىز ءالى بەلگىسىز. اكادەميك دوسمۇحا­مەد كىشىبەكوۆ: “1969 جىلى ال­ماتى وبلىسىنىڭ ەسىك قالاسى­نا جا­قىن جەردەن بۇدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن “ال­تىن ادام” تابىلدى. بۇل، الەم عالىمدارىنىڭ پىكىرىنشە، ەگي­پەت­تەگى تۋتانحاموننان كەيىن­گى ەكىنشى ۇلكەن عىلىمي جەتىستىككە جاتاتىن جاڭالىق ەدى”، – دەيدى (“ەق”. 31.10.07). ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن سول “ەكىن­ءشى ۇلكەن عىلىمي جاڭالىق­قا” لايىق ۇلتتىق شارا جاساي ال­عان جوق ەدىك. ەندى، مىنە، “ءما­دەني مۇرانىڭ” شاراپاتى بۇعان دا ءتيىپ، ول شارا ەكى جىل كولە­مىندە جۇزەگە اساتىن بولىپ جاتسا جانە گازەت: “بۇل ىستە ءاربىر ۇساق-تۇيەككە دەيىن ءمان بەرىلۋى ءتيىس”، – دەپ، قامقور بولىپ جاتسا، قالاي قۋانباسسىڭ! ءبىراق، سونىڭ جاقسى ءبىتۋىن دە وسى باستان جان-جاقتى ويلاس­تىر­عان ءجون. ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى، مە­نىڭشە، پرەزيدەنت ايتقانداي، مۇ­نىڭ “قۇرىلىس ەمەس، عىلىمي جۇ­مىس” ەكەنىن ەستە ۇستاۋ قاجەت. سون­دىقتان، قورىق-مۇراجايدى سا­لۋ جۇمىسىمەن قابات ونىڭ عى­لى­مي-زەرتتەۋ جاعىن دا تەرەڭدە­تۋگە ءتيىسپىز. سوندا عانا الەمدىك ءمانى بار تاريحي مۇراجايىمىزدى وزگەلەرگە لايىقتى دارەجەدە تانى­تىپ، ءوز دەڭگەيىندە دارىپتەي الامىز. سول ىسكە ازدى-كوپتى كو­مەگى تيە مە دەگەن نيەتپەن بىرەر پىكىر ايتپاقپىز. پرەزيدەنت “مادەني مۇراعا” قاتىستى وتىراردى مىسالعا كەل­تىرسە، مەن بەسشاتىردى مىسالعا كەلتىرمەكپىن. التىن ادام ىلەنىڭ ءبىر جاعالاۋىنان تابىلسا، بەس­شاتىر كەلەسى جاعىندا جاتىر. قا­ءزىر عالىمدار ەكەۋىن دە ساق ءداۋى­ءرى­ءنىڭ ەسكەرتكىشى دەيدى. بەس­شا­تىردا عالىم ك.اقىشيەۆتىڭ اي­تۋىنشا، 26 شارشى كيلومەتر جەردى الىپ جاتقان 31 وبا بار. سونىڭ ون سەگىزىن 1957-1961 جىل ارا­لىعىندا عالىم كەمال اقى­شيەۆ قازىپ، زەرتتەگەن. “بەسشاتىر ءقابىرى ءوز زامانىندا اعاشتان سالىنعان كۇردەلى قۇرىلىستاردىڭ بىرىنەن سانالعان. ول ءۇش بولىمنەن تۇرا­دى: ءدالىز، اۋىزعى بولمە، قا­ءبىر”، – دەي كەلىپ ( “ەرتەدەگى ەس­كەرت­­كىشتەر ەلەسى”. الماتى، 1976. 31-بەت).، “بەسشاتىر ەسكەرتكىشى ىلە اڭعارىن مەكەندەگەن ساك-تيگ­را­حاۋدالار توبىنا جاتاتىن تاي­پا­لاردىڭ قاسيەتتى گەرروسى بول­عان­دىعىنا (پاتشالارى مەن كو­سەم­دەرىن جەرلەيتىن ارنايى ورىن – ب.ن.) ەشقانداي داۋ جوق”، – دەپ تۇجىرىمدايدى (سوندا، 38-بەت). الايدا، ول وبالاردا زەرت­تەيتىن ءقازىر ەشقانداي كەيىپ تە، زات تا جوق، تەك اشىق-شاشىق جات­قان تاستار مەن توپىراق قانا قالعان. ك.اقىشيەۆ ايتقان 6-وبا­نىڭ تۇبىندەگى “جالپى جيىنتىعى 55 مەتر” جەر استى جولىن ءقازىر ەش­كىم كورسەتە دە، تۇسىندىرە دە ال­مايدى، ويتكەنى ول ارادا وبانىڭ وڭكيگەن سىرتقى ۇيىندىسىنەن وزگە ەشتەڭە دە قالماعان. ال ستۋدەنت كەزىندە سول بەسشاتىر وبالارىن قازۋعا قاتىسقان، كەيىن ەسىك ما­ڭى­­نان التىن ادامدى تاپقان بە­كەن نۇرمۇحانبەتوۆتىڭ ديپلوم جۇ­مىسىندا سول 6-وبانىڭ ىشكى جا­عىن كورسەتەتىن فوتوسۋرەتتەر ساقتالعان. ال ەندى ءوزى كورمەگەن، بىلمە­گەن ادام وبانىڭ ىشكى قۇرىلىسىن ءدال وسىنداي ەتىپ ءقازىر قالپىنا كەلتىرە الا ما؟ كەلتىرگەن كۇندە دە، كونە بورەنەلەردى قايدان تابا­دى؟ ك.اقىشيەۆ بۇل وبالاردى ب.د.د.Vءىى-V عاسىردان ەرتەرەكتە سالىنعان دەپ ۇيعارادى (سوندا، 43-بەت). “ساقتاردىڭ تاستان، تو­پى­راقتان تۇرعىزىلعان كىشىگىرىم وبالارىنىڭ ىلە اڭعارىنداعى تولىپ جاتقان ۇيسىندەردىڭ وبا­لارىنان ايىرماشىلىعى جوق”، – دەپ تۇجىرىمدايدى. وسى تۇجىرىم ادامدى تەرەڭ ويعا قالدىرادى. بىرىنشىدەن، بۇل ەكى تايپانىڭ وبالارىندا نەگە ايىرماشىلىق بولمايدى؟ ونىڭ سەبەبى نە؟ ەكىنشىدەن، سوندا بۇل وبالاردىڭ قايسىسى ساقتىكى، قاي­سىسى ۇيسىندىكى ەكەنىن قالاي، قانداي عىلىمي جولمەن اجىراتامىز؟ بىرىنشىدەن، قىتايدىڭ “تاريحي جازبالارى” مەن “حاننامادا” ساق­تار از ايتىلادى دا، كۇندەر مەن ۇيسىندەر جايى ءبىراز باياندالادى. “حاننامانىڭ” سوڭعى اۋدارما­سىن­دا: “ءۇيسىن ەلى ۇلى كۇنبيدىڭ ورداسى چەكۇك ( بۇعان دەيىن “شىعۋ”، “چي­گۋ” دەپ وقيتىن – ب.ن.) قالا­سىن­دا... شىعىسى عۇنمەن، سولتۇستىك باتى­سى قاڭلى، باتىسى داد-ۋان (بۇعان دەيىن “داۆان”، “داۋان” دەپ وقيتىن، قازىرگى پەرعانا – ب.ن.)، وڭتۇستىگى قالا-مەملەكەتتەرمەن ىرگە­لەس. بۇل، تەگىندە، ساقتاردىڭ اتا قونىسى ەدى، كەيىن ۇلى نۇكىستەر (بۇرىن “ۇلى يۋەجى”، “ۇلى يوزى”، “ۇلى ءيۇزى” دەپ وقيتىن – ب.ن.) ساقتاردى تالقانداپ، ولاردىڭ حا­نىن قۋىپ جىبەردى. ساقتاردىڭ حانى وڭتۇستىككە كەتىپ، بولور تاۋلارىنان ءارى اسىپ كەتكەن سوڭ، بۇل جەرگە ۇلى نۇكىستەر ورىن تەۋىپ الدى. كەيىن كەزەك اينالىپ، ءۇيسىننىڭ كۇنبيى ۇلى نۇكىستەردى تالقاندادى. ۇلى نۇكىستەر باتىستاعى باكتريا ەلىنە قاراي جوسىپ، باكتريا حانىن باجا­عىنا اينالدىردى. سونىمەن، ءۇيسىن كۇنبيى ول جەرلەردى قايتا باسىپ قال­دى. ۇيسىندەردىڭ اراسىندا ساقتار مەن ۇلى نۇكىستەردىڭ ءناسىلى بولا­تىن­دىعىنىڭ سەبەبى، مىنە، وسى”، – دەلىنىپتى (“جۇڭگو جىلنامالارىن­داعى قازاق تاريحىنىڭ دەرەكتەرى”. “حانناما. باتىس ءوڭىر” (2) تاراۋى. “ونەر” باسپاسى، 2006. 158-بەت). وسىندا تاعى بىلاي دەلىنگەن: “ساقتار بىتىراڭقى قونىستاندى دا، بولشەكتەنىپ، بىرنەشە مەملەكەت بولىپ كەتتى” (سوندا، 152، 153-بەت). بۇل وقيعالاردىڭ ورىن الىپ وتىرعان ۋاقىتى – ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى زامان. دەمەك، ب.د.د. ەكىنشى عاسىردان بەرى بۇل ارانى ۇيسىندەر، ال وعان دەيىن ساقتار مەن يۇزىلەر، ياعني نۇكىستەر مەكەندەگەن. ەندى ودان ءارى تەرەڭدەپ كورەلىك. قازاقتىڭ التى ارىستان تۇراتىن حالىق ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى دە­سەك، قاتەلەسپەيمىز. تەك، وكىنىش­ءتىسى، سول ارىستىڭ نە قىلعان ارىس ەكە­ءنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. بىلگىسى كەلگەن كىسىگە ول سونشالىق قيىن دا ەمەس. سەبەبى، كەز كەلگەن شەجىرەشى شالدان سۇراساڭ، اقارىستان اناۋ، جانارىستان بالەنشە، بەكارىستان تۇگەنشە تارايدى دەپ زاۋلاتا جونە­لەدى. ال ونىڭ دۇرىسى اق ارىس، جان ارىس، بەك ارىس ەكەنىنە سونى اتا-باباسىنان بەرى ايتىپ كەلە جات­قان شالداردىڭ ءوزى دە، ونى ەستىگەن ءبىز دە ءمان بەرمەي قايتالاپ كەلەمىز. ويتكەنى، قازاقتا ەجەلگى تاريح تا، دەرەكتى تاريح تا جوق، ءبارى اڭىز دەپ، اۋزىمىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ ۇيرە­ءنىپ كەتكەمىز. جانە سولاي دەپ ءۇي­رەت­كەندەر دە مولشىلىق. ال ەندى ارىس جونىندە تاريحي دەرەكتەر نە دەيدى؟ تاريحي دەرەكتەر ارىستىڭ شىن مانىندە تاريحي تۇلعا ەكەنىن تولىق جانە ەش كۇمان قالدىرماي دالەل­دەيدى. تەك “ساق” دەگەندى ەۋروپالىق­تار­دىڭ “سكيف” دەيتىنىن، ال كەي عا­لىمنىڭ ساق پەن سكيفتى ەكى باسقا تاي­پا دەپ سانايتىنىن سانادا ۇستا­عان ءجون. تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇپكى تاري­حى جازىلىپ قالعان قىتايدان باسقا تاعى ءبىر ەل – گرەكيا. ولار نەگىزى­نەن ساق-سكيفتەر تۋرالى اسا مول تاري­حي دەرەك قالدىرعان. ونداعى الدىمەن جۇگىنەتىنىمىز – “تاريحتىڭ اتاسى” دەپ الەم تانىعان گەرودوت. ول بىلاي دەيدى: “سكيفتەر دە باسقا حالىقتار ءتارىزدى جاتجەرلىك ءسالت-داستۇردى قابىلداماۋعا تىرىسادى ءارى ولار وزگە حالىقتاردان گورى ەل­ليندەر داستۇرىنەن بارىنشا قاش­قاق­تايدى. بۇل اناحارسيس پەن سكيل تاعدىرىنان انىق بايقالادى. انا­حارسيس كوپتەگەن ەلدى ارالاپ، ءوزىنىڭ كەرەمەت اقىلدىلىعىمەن كوزگە ءتۇس­ءتى. قايتار جولدا ول گەللەسپونت ارقىلى ءجۇزىپ كەلە جاتىپ، كيزيككە توقتايدى. ناق وسى كۇنى كيزيكتىكتەر قۇداي-انانىڭ قۇرمەتىنە سالتانات­تى مەرەكە وتكىزىپ جاتقان بولاتىن. اناحارسيس ايەل قۇدايعا، ەگەر ول ۇيىنە امان-ەسەن جەتسە، ونىڭ قۇر­مە­تىنە كيزيكتىكتەردەن كورگەن ءدىني جورالاردىڭ ءبارىن جاساپ قۇرباندىق بەرەتىندىگىن جانە سالتاناتتى مەرە­كە وتكىزەتىندىگىن ايتىپ انت بەرەدى. سكيفياعا كەلگەن سوڭ اناحارسيس قۇپيا تۇردە گيلەياعا بارىپ (بۇل جەر احيللەس ات ويناتۋ الاڭىندا ورنالاسقان، ءارقيلى اعاش تۇرلەرىنە باي قالىڭ ورماندى مەكەن)، ءوزى كي­زيكتە كورگەن ءدىني جورا سالتاناتىن تۇگەل جاسايدى... مۇنى كورىپ قويعان ءبىر سكيف دەرەۋ ساۆليي پاتشاعا جەت­­كىزدى. وسى جەرگە كەلىپ، اناحار­سيس­ءتىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن كوزىمەن كورگەن پاتشا ونى ساداقپەن اتىپ ءولتىردى... اناحارسيس سكيف پاتشاسى ءيدانفيرستىڭ نەمەرە اعاسى، گنۋر­دىڭ ۇلى، ليكتىڭ نەمەرەسى، سپار­گاپيفتىڭ شوبەرەسى بولعان. ەگەردە اناحارسيس شىنىندا وسى پاتشانىڭ اۋلەتىنەن شىققان بولسا، ونى تۋعان اعاسىنىڭ ولتىرگەندىگىن ءبارى ءبىلىپ قويسىن. ويتكەنى، يدانفيرس ساۆ­ءلييدىڭ ۇلى، ال ءاناحارسيستى ساۆليي ولتىرگەن (“قازاق تاريحىنان”. گەرو­دوت. الماتى، 2004. 108-بەت). “سكيف نەمەسە جات جەردەگى دوس” اتتى شىعارماسىندا لۋكيان بىلاي دەيدى: “سكيفيادان افينىعا ەللين مادەنيەتىن اڭساپ كەلگەن العاشقى ادام اناحارسيس ەمەس، ودان بۇرىن كەلگەن توكساريد اقىلدى ءارى ادەمى­لىكتى ۇناتاتىن، ەڭ جاقسى مىنەز-قۇ­لىق پەن ادەپ-عۇرىپتى ۇيرەنۋگە قۇشتار جان بولاتىن. ءوز وتانىندا توكساريد كيىز قالپاقتى “مۇراق­تىلار” اتتى پاتشا رۋىنان ەمەس، قاراپايىم حالىقتان، ياعني ەكى وگىزى مەن كيىز ءۇيى عانا بار ادامدار قاتارىنان شىققان. بۇل توكساريد اياعىندا سكيفياعا قايتىپ ورالا الماي، افينىدا ءولدى” (“قازاق تاريحىنان”. لۋكيان “تاڭدامالى” كىتابىنان. الماتى، 2004. 133-بەت). لۋكيان ودان ارى بىلاي دەيدى: “جات جەرگە كەلگەن ءارى ءوزى ۆارۆار اناحار­سيس، ارينە، العاشقى كەزدە ەشتەڭەگە تۇسىنبەگەندىكتەن،.. نە ىستەرىن بىلمە­ءدى: ...ءوز ءتىلىن تۇسىنەتىن ەشكىمدى كەز­دەستىرە الماي، ەندى تەك افينىنى ءبىر كورىپ شىعىپ، كەمەگە قايتا ءمى­ءنىپ، بوسپورعا كەرى ءجۇزىپ كەتۋگە، ودان ءارى ونشا الىس ەمەس سكيفيا­سىنا، ۇيىنە ورالۋعا نىق شەشىم قابىلداعان بولاتىن. وسىنداي جاع­دايدا جۇرگەن اناحارسيس كەنەت قالا­نىڭ “قۇمىراشىلار” بولىگىندە، ناق ءبىر قولتىعىنان دەمەۋگە كەلگەن قۇ­دايداي، وسى توكساريدكە تاپ كەلەدى. توكساريدتى ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ وتان­دىق پىشىمىندەگى كيىم ەلەڭ ەتكىزدى؛ سودان كەيىن ارينە، ول ءاناحارسيستىڭ ءوزىن تانىدى، ويتكەنى ول تەكتى اۋلەت­تەن شىققان جانە اتاعى جەر جارعان سكيف بولاتىن” (سوندا، 134-بەت). “توكساريد اناحارسيسكە سكيفشە بىلاي دەپ ءتىل قاتتى: – جاڭىلماسام، سەن داۋكەت ۇلى اناحارسيس بولارسىڭ؟.. – ال سەن، بەيتانىس جان، مەنى قايدان بىلەسىڭ؟ – مەن دە سول وڭىردەن شىققان­مىن، – دەپ جاۋاپ بەردى ول، – مە­ءنىڭ اتىم توكساريد. الايدا سەن تا­نيتىنداي تەكتى تۇقىمنان ەمەسپىن. – نەگە بىلمەيمىن، مەن توكسا­ريد تۋرالى ەستىگەنمىن، – دەدى انا­حار­سيس... – ەندەشە، ءبىلىپ قوي، – دەدى اناحارسيس، – مەن سەنى ۇستاز تۇ­تىپ، سەنىڭ گرەكياعا دەگەن قۇش­تار­لىعىڭنان وت الىپ، ونى كورۋگە قۇمارتتىم” (سوندا، 135-بەت). ال ديوگەن لاەرتسكيي “اتاقتى فيلوسوفتاردىڭ ءومىرى، ىلىمدەرى مەن ناقىل سوزدەرى تۋرالى” كىتابىنىڭ “اناحارسيس” دەگەن تاراۋىندا بىلاي دەپتى: “اناحارسيس – سكيف، گنۋردىڭ ۇلى جانە سكيف پاتشاسى كادۋيدىڭ باۋىرى، اناسى جاعىنان ەللين، سون­دىقتان ەكى ءتىلدى بىلەدى. ول سكيف­تەر مەن ەلليندەردىڭ قاراپايىم تۇرمىستاعى جانە سوعىس كەزىندەگى سالتى تۋرالى 800 جول ولەڭ جازعان. جات جەردى كەزگەن اناحارسيس سكيف­تەرگە ورالدى، تۋعاندارىن ەللينشە ءومىر سۇرۋگە ۇيرەتپەك بوپ،.. الايدا دەگەنىنە جەتە الماي، قاۋىرسىن جە­بەدەن اجال تاۋىپ، ءوزى ولسە دە، ءسوزى قالدى ماڭگىلىك” (سوندا،168-بەت). “كەمە تابانىنداعى تاقتاي قالىڭ­دىعى ءتورت-اق ەلى ەكەنىن ەستىگەندە، ول: “كەمەدەگىلەر مەن ءولىمنىڭ اراسى ءتورت-اق ەلى”، – دەپتى... تىرىلەر مەن ولىلەردىڭ قايسىسى كوپ دەگەن سۇراق­قا ول: “تەڭىزدە ءجۇزىپ جۇرگەندەردى قاي جاعىنا قوسامىز؟” – دەپ، قارسى سۇراقپەن جاۋاپ قايتارىپتى” (سوندا، 169-بەت). گەرودوت ب.د.د. 484 جىلى، ياعني اناحارسيستەن كەيىن ءبىر جارىم عا­سىردان سوڭ دۇنيەگە كەلگەن، ال لۋ­كيان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ءىى عاسى­رىندا، ديوگەن عىلىمعا Vءىى عاسىردا عانا بەلگىلى بولعان ادام، سوندىقتان ولاردىڭ دا جازۋىندا ازدى-كوپتى اۋىتقۋلار بولۋى زاڭدى. ماسەلەن، گەرودوت پەن ديوگەن ءاناحارسيستى گنۋر­دىڭ ۇلى دەسە، لۋكيان داۋكەت ۇلى دەيدى. الايدا، گرەكتەردىڭ انا­حار­ءسيستى سونشاما زامان بويى ءبىرى­نەن كەيىن ءبىرى جازىپ، ايتىپ، ۇلگى ەتىپ قۇرمەتتەپ كەلگەنىنە تاڭ قالا­سىڭ. گەرودوت ايتىپ وتىرعان گەل­لەس­پونت قازىرگى داردانەل بۇعازى، كي­زيك سول تەڭىز جاعاسىنداعى قالا، ال گيلەيا دەگەنى قازىرگى پولەسيە، دنە­ستر­­ءدىڭ بويى بولسا، وندا گەرو­دوت ءومىر سۇرگەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى V عاسىردا سكيفتەر قارا تەڭىز بويىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بولىپ شىعادى. ولاي بولسا، ولار بۇل اراعا ودان دا ەرتەرەكتە، ب.د.د. V عاسىردان بۇرىنىراق كەلۋى دە مۇمكىن.سوندا ساقتار ب.د.د. V عاسىر­دان بۇرىن قارا تەڭىز بويىن دا، جەتىسۋدى دا بىردەي مەكەندەپ كەل­گەن بە؟ جۇڭگو جىلنامالارى ساق­تار­دىڭ ءبىر كەزدە شىعىستان باتىسقا جانە وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي جىل­جىعانىن جازادى دا، سول جىلجۋدىڭ ءدال قاي كەزدەن قاي كەزگە دەيىن جۇزەگە اسقانىن انىقتاپ ايتپايدى. ال مىنا گرەك وقىمىستىلارىنىڭ جازعانى سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ تۇر عوي. ەندەشە، جەتىسۋ­داعى ب.د.د. V عاسىرعا جاتاتىن وبا­نى ساق كوسەمىنىڭ وباسى دەۋ كۇماندى ەمەس پە؟ ەندى وسى ساقتار مەن اناحارسيس تۋرالى ءوزىمىزدىڭ قازاق شەجىرەسىنەن دە پىكىر قاۋزاپ كورەلىك. الدىمەن قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلىنىڭ اتاسى ماتاي جازىپ كەتكەن اتا شەجىرەگە جۇگىنەيىك. “ارىستىڭ ءوز اتى انارىس بول­عان دەسەدى. شەشەسى ەركەلەتىپ ارىس اتاپ كەتىپتى. ول ءىلىمدى ەۋروپا ەلدە­رىندە الىپ، كوپ عۇمىرىن وتكىزىپ، ءوز ەلىنە كەلگەندە، ون ەكى-اق جىل تۇ­رىپ­تى. ول ارتىنا ءپالسافا قالدىر­عان. جازبا مايقى زامانىنا دەيىن كەلگەن ەكەن. سول زامانداعى ءبىر جەر سىلكىنىستە ول توپىراق استىندا قال­عان. ارىس اقىن دا، احۋن دا ادام بول­عان. ەۋروپادا كورگەن ونەگەسىنىڭ جاقسى جاقتارىن وزدەرىنىڭ پاتشا­لىعىنا كىرگىزۋگە ۇمتىلعان. ول ءوزى­ءنىڭ تۋعان اعاسىمەن وسى جونىندە كەلىسە الماي مەرت بولعان... ونىڭ كوپ ولەڭى ساقتالعان ەكەن، ول دا جەر سىلكىنگەندە قۇرىعان. ارىس ەۋرو­پانى ءوز تۋىسقانى توقسارى ديۋانا­مەن بىرگە ارالاعان. پاتشانىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگىن ايتامىن دەپ، تۋىسقانىنا جاقپاعان” ( “ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن”. الماتى، 1993. 36-بەت). وسى سالىستىرۋلاردىڭ وزىنەن دە گرەكتەردىڭ اناحارسيس دەپ وتىرعانى ءبىزدىڭ ارىس بابامىز ەكەنى اڭعا­رىلادى. دەگەنمەن، انىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن تاعى ءبىر قوسىمشا دەرەك كەل­ءتىر­گەننىڭ ارتىقتىعى بولماس. 2004 جىلى “ارۋنا” باسپاسى ءبىر توپ اۆتور جازعان “دريەۆنيي كازاحستان” اتتى كىتاپ شىعاردى، ونىڭ ساراپ­تاماشىسى – تاريحشى، اكادەميك بولات كومەكوۆ. سوندا: “ساقتار – قازاق حالقىنىڭ باباسى”، – دەپ جانە ءاناحارسيستىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى ب.د.د. 620-555 جىل دەپ كور­سەتكەن (30-31-بەت). “اناحارسيس (انارىس)” دەگەن تاراۋدا: “اناحار­سيس، انارىس-ساكسكيي ۋچەنىي. جيل ۆ V11-1V ۆۆ.ن.ە. ۆ يستوريي يزۆەستەن كاك “سكيف اناحارسيس”، – دەپ كورسەتكەن (سوندا، 46-47-بەت). وسى­دان كەيىن گەرودوت جازىپ كەتكەن ءاناحارسيستىڭ قازىبەك بەك ايتىپ وتىرعان ارىس-انارىس بابامىز ەكە­نىنە ءقايتىپ كۇماندانۋعا بولادى؟ ال بۇدان كەيىن ساقتاردىڭ قازاققا بابا تايپا ەكەنىن قالاي مويىن­دا­ماسسىڭ؟ تاريح دەگەننىڭ ءوزى وسىن­داي-وسىنداي دالەلدەردىڭ باسىن بىرىكتىرگەننەن بارىپ قۇرالماي ما؟ اتا شەجىرە بويىنشا جۇماننان ارىس، ارىستان اق، پان، جان، بول، بەك، بال دەگەن التى ۇل تۋىپ، سودان التى ارىس قازاق تاراعان. “العاش اتالعان ەكى ۇل جىلقى كەزەگىنە كە­ءتىپ، ءتاڭىر تاۋىنىڭ تۇبىندە مۇزداپ دۇنيە سالىپتى. اق التاۋدىڭ ۇلكەنى ەكەن. ودان بالا قالىپتى. پان ءۇي­لەنبەگەن، ودان تۇياق بولماپتى. جە­ءتىسۋدا قاڭتاردان كەيىنگى ايدى قا­زاق­تار اقپان نەمەسە ەكى اعايىندى دەيدى. اعايىندى اق پەن پان ولگەن اي، ايتپەسە، اعايىندى ەكى جىگىت ولگەن اي ەكى اعايىندى اتانعان”، – دەيدى (“ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن”. الماتى، 1993. 36، 37-بەت). ال ءقازىر بۇكىل قازاق “ەكى اعايىندى” دەگەندى ۇمىتىپ، بۇل ايدى اقپان دەپ اتاپ جۇرگەمىز جوق پا؟ سوندا اناحارسيس دەپ جۇرگەنىمىز ءوزىمىزدىڭ ارىس بابامىز بولسا، ول ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا، ب.د.د. 612 جىلى ءتاڭىر تاۋدىڭ تۇبىندە تۋىپ، 547 جىلى دنەستردىڭ بويىندا ولگەن بولسا، وندا ساقتار ب.د.د. Vءىى عاسىرعا دەيىن جەتىسۋ جەرىن مەكەندەپ، ب.د.د. Vءى عاسىردا قارا تەڭىز بويىنا اۋعان بولىپ شىقپاي ما؟ ونىڭ ۇستىنە جەتىسۋدا تەك ساق وبالارى عانا ساقتالعانداي سويلەي­ءمىز، ال بۇل ارانى ون عاسىرعا جۋىق مەكەن ەتكەن ءۇيسىن مەملەكەتىنەن دە ءبىر بەلگىلەر قالۋى ءتيىس ەمەس پە؟ قا­راپ وتىرساق، عالىم ابدەش تولەۋ­بايەۆتان وزگە ءۇيسىن وباسىن ناقتى زەرتتەگەن ەشكىم جوق، بارلىق عالىم تەك ساق وبالارىن عانا زەرتتەپ كەل­گەن بولىپ شىعادى. سويتە تۇرا ساق پەن ءۇيسىننىڭ ادام جەرلەۋ ءادىسى ۇقساس دەگەن تۇجىرىم جاساي سالادى. ارينە، ءۇيسىن ساقتىڭ ۇرپاعى بولسا، ەكەۋىنىڭ ادەت-عۇرپى، ءسالت-داستۇرى نەگە ۇقساس بولماسىن؟! ءقازىر جاسى 80-نەن اسىپ وتىرعان قارت ۇستاز، بىرنەشە كىتاپ جازعان ساۋاتتى، كە­گەن وڭىرىندەگى جالاۋلى دەگەن جەردە تۋىپ-وسكەن ءادىلحان زىقايەۆ دەگەن اعامىز: “ءبىزدىڭ جاس كۇنىمىزدە وسى قورعان دەپ جۇرگەندەرىڭدى ۇلكەن كىسىلەر “ءۇيسىن وبا” نەمەسە “ءۇيسىن توبە” دەۋشى ەدى”، – دەيدى. وسىنداي اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان ءسوزدى ەلەمەي-ەسكەرمەي، “ءۇيسىن وبا­لاردىڭ ىشىندە جاتقاندار – ساقتار” دەۋىمىز قالاي بولادى؟ ءسوز ورايى كەلىپ تۇرعان سوڭ، ايتا كەتەيىك، ءبىزدىڭ كەيبىرىمىز: “عۇن دەگەندى قازاق تاريحشىلارى شىعا­رىپ الىپ ءجۇر، ونداي حالىق جوق، ونىڭ ءوز اتى سيۋڭنۋ”، – دەپ، ال ءار ەلدىڭ تاريحشىلارى ءبىرى “حۋن”، ەكىنشىسى “عۇن” نەمەسە “گۋن”، ءۇشىن­ءشىسى “ھۇن” دەپ ءارقايسىسى ءارتۇرلى اتاپ جۇرگەن حالىق تا ساقتىڭ ۇرپا­عى، ونىڭ دۇرىس اتى “قۇن” بولۋى مۇمكىن ەكەنىن دە وسى ارادا ەسكەرتە كەتكەنىمىز ءجون سياقتى. سەبەبى، بىرىنشىدەن، العاشقى دىبىسى “ع”-دان باستالاتىن ەجەلگى اتاۋ ءسوز قازاق تىلىندە جوق دەسە دە بولادى، ال “عاشىق”، “عايبات”، “عارىش”، “عا­لام” سەكىلدى سوزدەر اراب ءتىلىنىڭ ىقپالىمەن بەرتىندە پايدا بولعان، سوندىقتان بۇل تايپانىڭ ءوز اتى “عۇن” ەمەس، “قۇن” بولۋ كەرەك، سەبە­ءبى “ق” دىبىسى ەجەلدەن ايتىلىپ كەلە جاتقان اتا دىبىسىمىز. ەكىن­ءشى­دەن، جوعارىدا ايتىلعان اتا شەجى­رە: “جان دەگەن كىسىدەن ار، قۇن دەگەن ەكى بالا بولىپتى... قازىرگى ارعىن دەپ جۇرگەنىمىز – وسى ەكى ۇلى ادامنىڭ التى بالاسىنان تارا­عان ۇرپاق. ولاردىڭ بىرىگىپ ارعىن اتالۋى التايعا اۋعان زاماننان قال­عان”، – دەيدى”. (“ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن”،1993. 46-بەت). ءۇشىن­شىدەن، “ارقۇن” ءسوزىن “ارعىن” دەپ ۇندەستىك زاڭىنا سايكەس وزگەرتىپ اي­تۋ – ۇلتتىق داعدىمىزعا ءتان قۇبى­لىس. تورتىنشىدەن، 1253-1255 جىل ارالىعىندا موڭعولياعا كەلىپ قايتقان گ.رۋبرۋك: “بۇل جەردە ارگون دەپ اتالاتىن حالىق بار، ول ەكى رۋ­دان تۇرادى: ارگون تەندۋك رۋىنان جانە مۋحاممەدكە تابىناتىن، وزگە­لەردەن گورى كورىكتى جانە اقىلدى­راق، كوبىنە ساۋدامەن اينالىساتىن تەندۋكتەردەن”، – دەيدى ( “قازاق تا­ري­حىنان”، الماتى، 2004. “شىعىس ەلدەرىنە ساياحات”، 1993. 85-بەت). رۋبرۋك ول ايماقتىڭ اتىن سەندۋك (تەندۋك) دەپ كورسەتەدى. ال ول اتاۋ ءماشھۇر شەجىرەسىندەگى سۇيىندىك، بەگەندىك، شەگەندىك دەيتىن اتالاردى ەرىكسىز ەسكە تۇسىرەدى. بەسىنشىدەن، جۇڭگو تاريحىندا ۇيسىنگە كومەك­تەسكەن گۇن تايپاسىن اتا شەجىرە ارگىن دەپ اتايدى. وسىلاردى ەسكەر­سەك، ارعىندار قۇن تايپاسىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەنىنە كۇمان قال­مايدى. التىنشىدان، اتا شەجىرە­ءنىڭ تاراتۋى بويىنشا، قۇن دا، ارعىن (ارقۇن) دا ارىس بابامىز­دىڭ جان دەگەن بالاسىنان تاراعان، ياعني جان ارىس تۇقىمى بولىپ تابىلادى. “ەجەلگى ءۇيسىن ەلى” كىتا­بىندا شادىمان احمەت ۇلىنىڭ: “ات ۇستىندە ساداق تارتۋدى عۇندار ساقتاردان ۇيرەنىپتى”، – دەپ دالەل­دەيدى ءبىرسىپىرا عالىمدار”، – دە­گەن پىكىرى دە بۇل ويىمىزدى دالەل­دەي تۇسەدى (4-بەت). سوعىس ونەرىن اعايىن اعايىننان ۇيرەنبەگەندە، كىمنەن ۇيرەنەدى؟ جەتىنشىدەن، ب.د.د. 530 جىلى كير پاتشانى جەڭگەن ساق-ماسساگەت توميريس پارسىلارمەن اراكس وزەنىنىڭ بويىندا سوعىسادى. وزەننىڭ اتى ارىستان تاراعان ار مەن اقتىڭ ءۇرپاعى مەكەندەگەن سوڭ سولاي اتالعان بولار دەپ ويلاۋعا دا قاقىمىز بار ەمەس پە؟ سەگىزىنشىدەن، گەرودوت: “...سكيفى نازىۆايۋت اما­زونوك “ەوروپاتا”، چتو پو-ەللينسكي وزناچاەت مۋجەۋبييسى؛ “ەور” ۆەد زناچيت مۋج، ا “پاتا” ۋبيۆات”، – دەيدى (“يستوريا”. لەنينگراد، 1972.219-بەت). “ەور” دەگەنىمىز ەكى جارىم مىڭ جىلدان كەيىن دە ءالى “ەر” اتالىپ، كۇيەۋ دەگەندى بىلدىرە­ءدى، ال “پاتا” ءسوزى “وپات” دەگەندى ەسكە تۇسىرەدى. ال ونى ارابتان ەنگەن ءسوز دەپ ءجۇرمىز. 2،5 مىڭ جىل بۇرىن ارابتار ساق تىلىنە قالاي اسەر ەتەدى؟ الدە مۇرات ادجي ايتىپ جۇرگەن­دەي، و باستا تۇرىكتەردەن اراب تىلىنە، ودان وزىمىزگە قايتا ەنگەن ءسوز بە؟ الدە “قاراسى باتتى”، “كۇنى باتتى” دەگەندەگى “باتتى” ءسوزىنىڭ ارعى ءتور­كىنى “پاتا” دەگەنگە ۇقساس ايتىلدى ما ەكەن؟ قالاي بولعاندا دا، ب.د.د. V عاسىردا ساقتار ايەلدىڭ كۇيەۋىن “ەر” دەسە، قازاقتار بۇگىن دە “ەر” دەي­ءدى. ءوستىپ و زاماندا دا، بۇ زاماندا دا ءبىر تىلدە سويلەگەن ەلدى بىر-بىرىنەن بولەك ەل دەۋگە ءقايتىپ تاريحشىلاردىڭ اۋزى بارادى؟ وسىنشاما سايكەسىپ تۇرعان دەرەكتەردى كوزگە ىلمەۋ تاريحقا ءمان بەرمەۋمەن بىردەي ەمەس پە؟ ال ەگەر كوزگە ىلسەك، ءارىس-اناحارسيستىڭ ساق ەكەنىنە، ال ءبىزدىڭ تىكەلەي ساقتىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزگە قانداي كۇمان قالادى؟ سونىمەن، ساق، قۇن، ءۇيسىن – ۇشەۋى دە ءبىر تۇقىمنان تاراعان ۇر­پاق بولسا، ارينە، ولاردىڭ ادەت-عۇر­پى دا، ءسالت-داستۇرى دە، ونىڭ ءىشىن­دە ولىكتى جەرلەۋ ءراسىمى دە بىردەي بولۋى زاڭدى. ەندەشە، ەسىك وباسىنان تابىلعان التىن ادامدى ساق دەپ كەسىپ ايتا المايمىز. بۇل كۇمانىمىزدى كۇردەلەندىرە تۇسەتىن تاعى مىنانداي جاعدايلار بار. الدىمەن، ەسىك ماڭىنداعى التىن ادام ارنايى عىلىمي جۇمىس ناتيجەسىندە ەمەس، كەزدەيسوق تابىل­دى. سوندىقتان ول ءۇستىرت زەرتتەلىپ، بەسشاتىرداعىداي ەڭ قۇرىماسا وبانىڭ ىشكى قۇرىلىسىن ەلەستەتۋگە كومەكتەسەتىن قاراپايىم فوتوسۋرەت­تەر دە تۇسىرىلگەن جوق. بەسشاتىر وبالارىنا، ىشكى-سىرتقى كەيبىر ۇقساستىقتارىنا بولا ساق داۋىرىنە جاتقىزا سالىندى. ەشكىم ول ارادان تابىلعان زاتتاردى تارباعاتايدىڭ تەرىسكەيىندەگى ەسكەرتكىشتەردى زەرت­تە­گەن عالىم ابدەش تولەۋبايەۆ قۇساپ ەكى بىردەي شەت ەلدىڭ عىلىمي لابوراتورياسىنا جىبەرىپ، قاي عاسىر، قاي زاماننىڭ ەسكەرتكىشى ەكەنىن ارنايى انىقتاپ جاتپادى. ەكىنشىدەن، ەسىك وباسىنان ەكى ادامنىڭ ءمايىتى شىققان. ك.اقىشيەۆ ول جايىندا: “بىزگە ەسىك قورعا­نىن­داعى ەكى بەيىت ءبىر مەزگىلدە پايدا بولعان دەگەن وي كەلدى، سەبەبى، ەكى بەيىتتىڭ دە ۇستىنە ۇيىلگەن توپىراق ءبىر، وعان كومىلگەن ادامدار سۇيەگى دە توپىراقتىڭ استىندا جاتىر، ولاي بولسا، ولار نە ءبىر سەميانىڭ ادام­دارى، نە جاقىن قانداستىق قاتى­ناستارى بار ادامدار... بىزدىڭشە، ورتالىق بەيىتتەگى جەرلەنگەن ادام­نىڭ قىرىنان جەرلەنگەن ادامعا قاراعاندا قوعامدىق ورنى جاعىنان ماڭىزدىراق ەكەندىگى داۋسىز”، – دەيدى (“ەرتەدەگى ەسكەرتكىشتەر ەلە­ءسى”. الماتى. 1976. 13-بەت). ال مۇنى قازاقتىڭ قاراپايىم تىلىمەن ايت­ساق، ءبىرى حان دا، ەكىنشىسى – حانزادا. ۇشىنشىدەن، جۇڭگو ەلىندە شىق­قان “ەجەلگى ءۇيسىن ەلى” كىتابى: “كۇنبيدىڭ ون نەشە ۇلى بار. باسقا ۇلدارىنا قاراعاندا ورتانشى ۇلى داتلۇق ... داتلۇقتىڭ اعاسى مۇراگەر حانزادا بولىپ تاعايىندالعان ەدى... ونىڭ سەمزەۋ دەگەن ۇلى بولعان، دۇنيەدەن ەرتە قايتقان مۇراگەر حانزادا كوزى جۇمىلاردا كۇنبيگە: “ءۇيسىن تاعىنىڭ مۇراگەرى سەمزەۋ بولسىن”، – دەپ تىلەك قويعان ەدى... كۇنبي دۇنيەدەن كوشكەن سوڭ، ونىڭ تاعىنا سەمزەۋ وتىردى. سەم­زەۋ دەگەن – لاۋازىمى. ءوز اتى – كۇنسۇي بي. كۇنبي – حاننىڭ اتاعى، ءوز اتى لاپكوك ەدى”، – دەيدى (ءۇرىمجى. 2005. 249، 250، 251-بەت). ءدال وسى كىتاپتاعى “ءۇيسىن تۋرالى جالپى شولۋ” دەگەن ماقالاسىندا نىعمەت مىڭجان ۇلى: “ءۇيسىن ەلجاۋ ءبيدىڭ ون ۇلى بولعان... كۇنبيدىڭ تاق مۇراگەرى ەرتە قايتىس بولىپ كەتىپ، ونىڭ ءجونشى (كۇنسۇي) بي دەگەن بالاسى جەتىم قالادى... ءجونشى بي­ءدى... ەلجاۋ بي تاق مۇراگەرى ەتىپ بەكى­تەدى”، – دەپ جازادى (17-بەت). ال جوعارىدا ايتقان اتا شەجىرە: “جالپى، ەلساۋ اتامىز بەس ايە­لىنەن 23 بالا كورىپ، سونىڭ ونى تىرەپ تۇرا قالىپتى... نۋلى اتا­مىز اكەسى ەلساۋدان بۇرىن جاستاي جيىرما ەكى جاسىندا كەتىپ­ءتى... نۋلىنى قاتتى ارداقتاپ، ءۇش قاراشقا قويىپتى. وسىدان كەيىن-اق ەل­ساۋدىڭ دا دەنساۋلىعى بول­ماپتى... ەلساۋ بي دۇنيە سا­لىپ، وسىدان 1980 جىل بۇرىن (ب.د.د. 104 جىل – ب.ن.) قايتقان سوڭ، ونىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق تاققا وتىرعان سانجار – جونشە نار جۇڭگو قىزدارىنا قۇمارلاۋ بولىپ”، – دەيدى (ق.تاۋاسار ۇلى، “ءتۇپ-تۇقياننان...”.1993. 43-بەت). بۇل ءۇش پىكىر دە ءبىر جەردەن توعى­سادى. تەك ن.مىڭجان ۇلى سەمزەۋ تاققا كۇنبي ولگەن سوڭ، قازىبەك بەك كۇنبيدىڭ كوزى تىرىسىندە-اق وتىردى دەيدى جانە 22 جاستاعى نۋلىنى ءۇش قاراشقا جەرلەگە­ءنىن، اكەسىنىڭ دە ۇزاماي دۇنيە سالعانىن ايتادى. ال ءۇش قارا­شىمىز سول ەسىك قالاسىنىڭ ءۇستى. باس قاراش اسى جايلاۋىنىڭ باتىس بەتىندە، ورتا قاراش پەن كىشى قاراش تۇرگەن وزەنىنىڭ بويىنداعى سايدا. وسىنىڭ ءبارىن بىرىكتىرە قاراساق، التىن ادامى­مىز نۋلى حانزادا، ال “ورتالىق بەيىتتەگى” “قوعامدىق ورنى ما­ڭىز­دىراق” ادام ەلساۋ كۇنبيدىڭ ءوزى بولىپ شىقپاي ما؟ تورتىنشىدەن، 2005 جىلى 14 جەلتوقساندا سول كەزدەگى تاريح جانە ەتنولوگيا ينس­تيتۋتىنىڭ ديرەك­تورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مامبەت قويگەلدييەۆ: “ءبىز ەندى تاريحي قاتەلىكتى تۇزەتۋى­ءمىز كەرەك. ەسىك قورعانىنان تا­بىل­عان التىن ادامدى ءبىز وسىعان دەيىن ساق، ونىڭ ىشىندە ساق-تيگراحاۋد دەپ كەلدىك قوي. جۇڭگو­دىڭ جىلنامالىق دەرەكتەرى مەن ونداعى عالىمداردىڭ تاريحي ءما­ءلى­مەتى بۇل التىن ادامنىڭ ءۇيسىن، ءۇيسىن قوعامىنىڭ ادامى ەكەنىن بۇلتارتپاي دالەلدەيدى... التىن ادام – ...ءۇيسىن بەكزا­داسى!” – دەگەن مالىمدەمە جاسا­عان بولاتىن (“جاس الاش”، 15.12.05.) بەسىنشىدەن، التىن ادامنىڭ ءۇيسىن حانزاداسى ەكەنىن العاش جورامالداعان جازۋشى تۇرسىن جۇرتبايەۆ بولاتىن. “وسى ارادا كەمەل اقىشيەۆ قازعان ەسىك قور­عانىنداعى “التىن كيىمدى حان­زادا” سول ۇلى كۇنبيدىڭ ۇلى ەمەس پە ەكەن دەگەن وي ۇشىعى قىلت ەتە قالادى. ونىڭ جاس مولشەرى جيىر­مانىڭ ار جاق، بەر جاعى دەپ ايتىلىپ ءجۇر”، – دەيدى ول ءوزىنىڭ “دۋلىعا” اتتى ەكى تومدىق تاريحي زەرتتەۋلەرىندە (الماتى، 1994.1-توم. 292-بەت). عىلىمداعى ءبىر قاتەلىك، دەر كەزىندە تۇزەلمەسە، كەيىن دالەل­دەنۋى وتە قيىن كوپ قاتەلىكتى تۋ­دىرارى داۋسىز. التىن ادامنىڭ ءۇيسىن ەمەس، ساق بولىپ جانە ساق­تىڭ قازاققا قاتىسى جوق حالىق بوپ قالۋىن قالايتىن، ول تابىل­عان جەردى قازاق جەرى دەگىسى كەل­مەيتىن ىشكى-سىرتقى كۇشتەردىڭ بار ەكەنىنە ءبىز كوز جۇمىپ قارا­ماۋ­عا ءتيىسپىز. تاريح عىلىمدارى­نىڭ دوكتورى، جۇڭگو ءتىلىن جەتىك بىلەتىن عالىم ءنابيجان مۇقامەت­حان ۇلى “ءۇيسىن مەملەكەتى ءجونىن­دە” اتتى ماقالاسىندا: “دەمەك، ءقازىر جۇڭگو تاريحشىلارىندا ءوزىنىڭ جانە ءوز ەلىندە قالىپ­تاسقان ۇستانىمدى نەگىزسىز وزگەرتۋ بايقالادى”، – دەۋى ءبىزدى قاتتى ساق­تاندىرۋى ءتيىس (“جاس الاش”، 04.03.04). بۇعان ەجەلدەن اتالىپ كەلە جاتقان “عۇندى” ءبىر كەزدە “سيۋڭنۋ” دەپ، “ءيۇزىنى” “جۋ-جى” دەپ، ءقازىر “نۇكىس” دەپ، ەلجاۋ دەپ وقىلىپ كەلگەن كۇنبيدى لاپكوك، مودە-مۇدەنى باقتۇع دەپ، تاعى باسقا تولىپ جاتقان اتاۋدى جاپ­پاي وزگەرتىپ جازا باستاعانى دا دالەل. سونىڭ ءبارىن كورە-بىلە تۇرىپ ءبىزدىڭ جايباراقات ءجۇرىپ جاتقانىمىز عىلىمعا ءمان بەر­مەۋ­شىلىك ەكەنى ءسوزسىز. سونىمەن، ەسىك قورىق-مۇرا­جايىنىڭ عىلىمي نەگىزىن دۇرىس­تاپ جاساۋ ءۇشىن، الدىمەن سول التىن اداممەن بىرگە تابىلعان بىر-ەكى زاتتى باسقا ەكى مەملە­كەتتە بىر-بىرىنە قاتىسسىز جاعداي­دا عىلىمي-تەحنيكالىق ادىسپەن قاي زاماننىڭ دۇنيەسى ەكەنىن انىق­تايتىن زەرتتەۋ جاساتۋ قاجەت. سونان سوڭ ەسىك قورىق-مۇرا­جايىنىڭ قۇرامىنا ءبىرىنشى كەزەكتە كونە تالعار قالاسىنىڭ ورنىن ەمەس، ەسىك قورعانىنىڭ قا­سىنداعى راحات اۋىلىنىڭ تەپ­سە­ڭىندە جاتقان قالا ورنىن قو­سىپ، الدىمەن سونى اشقان ءجون. سەبەبى، ونى ەرتەدەگى ءۇيسىن مەم­لەكەتىنىڭ استاناسى شىعۋ قالاسى­نىڭ ورنى دەگەن عىلىمي بولجاۋ­لار بار. ەگەر ول قالانىڭ شىعۋ ەكەنى دالەلدەنسە، وندا التىن ادامنىڭ ءۇيسىن ەكەنى دە وز-وزىنەن دالەلدەنەدى. التىن ادامدى تاپقان بەكەن نۇرمۇحامەتوۆ ەسىك ماڭىنداعى “پاتشالار قورعا­نىن­دا” بۇرىن 600-700 وبا بار ەدى، ءقازىر 60-70ء-ى عانا قالدى دەي­ءدى. ال 600-700 وباعا ەل بيلەۋ­شىلەرى قۇرىعاندا 6-7 عاسىر بويى جەرلەنۋى ءتيىس. سونشاما ۋاقىت ءبىر جەرگە باسشىلارىن جەرلەگەن ەل سونشاما ۋاقىت سول ارانى تۇراق­تى مەكەن ەتۋگە دە ءتيىس. ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان وبادان تابىلعان حان مەن حانزادا دا، ءسوز جوق، سول كونە قالادا ءومىر سۇرگەن ادامدار. ال ونى ارحەولوگيالىق جولمەن ءدا­لەل­دەۋ – وتە مادەنيەتتى ەلدىڭ ۇلە­ءسى. ءبىز سول ۇلەستى ۇنەمى بولا­شاققا سىرعىتا بەرمەۋىمىز كەرەك. اتا شەجىرەدەگى: “ەل استاناسى ءۇش قاراش استىنداعى شىعۋ قا­لاسى ەدى”، – دەگەن ءسوز دە (“ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن”. 45-بەت) شىندىق پەن بولجامنىڭ اراسىن ءبىرجولا انىقتاپ، وسىنداي عى­لىمي-ارحەولوگيالىق زەرتتەۋدى جەدەل تۇردە جۇرگىزۋگە شاقىرادى.

اۆتورى: بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلى، جازۋشى.