تاتار-مونعول تايپالارىنىڭ ساياسي جاعىنان باسىن بىرىكتىرىپ، مونعول فەودالدىق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى تەمۋچين بولدى. ول 1155 جىلى ءىرى نويان ەسۋگەي ءباھادۇر وتباسىندا تۋىلعان. تەمۋچين ەر جەتە كەلە قول استىنا مونعولدىڭ بارلىق تايپالارىن بىرىكتىرەدى. 1206 جىلى كوكتەمدە ونان وزەنى جاعاسىندا تەمۋچيندى جاقتاۋشى مونعول اقسۇيەكتەرىنىڭ قۇرىلتايى بولىپ ونى شىڭعىسحان دەگەن اتپەن مونعول ۇلىسىنىڭ ءامىرشىسى ەتىپ جاريالايدى. شىڭعىسحان اسكەري-ۇيىمداستىرۋ ءپرينسيپىن مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ نەگىزى ەتىپ الادى. ەلدىڭ بۇكىل جەرى مەن حالقى ون قانات (بارۋنعار)، سول قانات (جوڭعار) جانە ورتالىق (گول) اتتى ءۇش اسكەري اكىمشىلىك وكرۋگكە ءبولىپ، ءاربىر وكرۋگتە ون مىڭ ادامنان تۇراتىن بىرنەشە تۇمگەلەر (تۇمەندەر) بولدى. ولار ءوز كەزەگىندە "مىڭدىق"، "جۇزدىك"، "وندىقتان" تۇردى.

1207-1208 جج. قىسىندا شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن بالاسى جوشى ەنەسەي قىرعىزدارىن جانە ءسىبىردىڭ وڭتۇستىگىندەگى باسقا دا "ورمان حالىقتارىن" باعىندىردى. 1208-1209 جج. شىڭعىسحان اسكەرلەرى تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، تانپۇتتىق سي سيا مەملەكەتىن كۇيرەتتى. شىڭعىستىڭ قاحارىنان سەسكەنگەن قازىرگى شىعىس تۇركىستان ايماعىنداعى ۇيعىرلار مونعولدارعا ءوز ەركىمەن بەرىلدى. 1211 ج. شىڭعىسحان قولى سولتۇستىك قىتايعا بەت الدى. 1215 ج. ولار سول كەزدە سزين مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان چجۋندۋدى (پەكيندى) باعىندىردى.

قىتايدا مونعولدار سوعىس ءىسىنىڭ سول زامانداعى جوعارعى تەحنيكاسىمەن تانىستى. قىتايدان كوپتەگەن قارۋ-جاراق، قامال بۇزاتىن ماشينالارىن، ونى پايدالانا بىلەتىن ادامداردى العان شىڭعىسحان جاۋىنگەرلىك دايىندىعىن كۇشەيتە بەردى.

ءسويتىپ، ول شىعىس ەۆروپا مەن الدىڭعى ازياعا جول اشاتىن ورتا ازيا مەن قازاقستاندى جاۋلاپ الۋعا دايىندالدى. بۇل ءۇشىن ول مۇسىلمان كوپەستەرىنەن، بوسقىنداردان مالىمەت جينادى.

شىڭعىسحان قازاقستان مەن ورتا ازياعا جورىقتى جەتىسۋ ارقىلى جۇرگىزبەكشى بولدى. ءوز باسىنىڭ جاۋى بولعان نايماننىڭ حانى كۇشلىك حاندى تالقانداپ، باي قالالارى بار جەتىسۋدى وزىنە قاراتۋ ءۇشىن وعان جەبە نويان باستاپان اسكەر جىبەردى. جەتىسۋدى شىڭعىسحان كوپ قارسىلىقسىز باسىپ الدى. ونى باعىندىرعاننان كەيىن شىڭعىسحاننىڭ ماۋەرەنناحرعا، سول كەزدە ورتا ازيانى بيلەپ وتىرعان حورەزم مەملەكەتىنە قارسى جول اشىلدى. 150 مىڭ ادامدىق قول ورتا ازيانى باعىندىرۋعا اتتاندى. مونعولدار وتىرارعا تاياپ كەلگەندە مونعولداردىڭ باسشىسى شاعاتاي مەن ۇگەدەي باستاعان بىرنەشە تۇمەندى قالانى قورشاۋ ءۇشىن قالدىرىپ، اسكەرلەردىڭ جوشى باستاپان باسقا تاعى ءبىر شوعىرى سىر بويىمەن تومەن باعىتتادى. ءۇشىنشى شوعىرعا سىرداريانىڭ جوعارعى اعىسى بويىنداعى قالالاردى باعىندىرۋ مىندەتىن جۇكتەدى. شىڭعىسحان ۇلى تولەيمەن بىرگە اسكەرىمەن بۇحاراعا بەتتەدى. حورەزم شاحى مۇحاممەد مونعولدارعا قارسى تۇرۋعا دايىن ەمەس ەدى. ول اسكەري كۇشتەردى ءار قالاعا ءبولىپ ۇستاپ وتىردى. مۇنىڭ ءوزى شىڭعىسحانعا قالالاردا تۇرعان شاعىن شوعىردى وڭاي قۇرتىپ جىبەرۋگە مۇمكىندىك بەردى.

1219 ج. كۇزىندە شىڭعىس حان زور ارميانى جەتىسۋ ارقىلى ماۋەرەنناحرعا اتتاندىردى. وڭتۇستىك قازاقستان حالقى قاتتى قارسىلىق كورسەتتى. مىس. وتىرار 6 اي بويى (1219 ج. قىركۇيەك- 1220 ج. اقپانى) قارسىلاستى. الايدا اسكەر باسىلارىنىڭ ءبىرى قارادجا ءتۇن ىشىندە قاقپانى اشىپ جىبەرىپ، مونعولدارعا ءوتىپ كەتتى. اسكەر وسى قاقپا ارقىلى قالاعا كىرىپ، ونى تالقاندادى. ءسويتىپ وتىرار قامالىن جەرمەن-جەكسەن ەتكەن شاعاتاي مەن ۇگەدەي باستاعان اسكەر شىڭعىسحانعا قوسىلدى. بۇل كەزدە شىڭعىس حان بۇحارا مەن سامارقاند اراسىنداعى جولدا بولاتىن سىعاناق قالاسى دا، اشناس تا ەرلىكپەن قورعاندى. 1220 ج. 4 كوكەكتە مونعولدار جەنتتى الدى. سىر بويىنداعى قالالاردى جەڭگەننەن كەيىن شىڭعىس اسكەرلەرى ورتا ازيانىڭ ىشىنە كىردى. حالىق ەرلىكپەن قورعاندى. بۇحارا، سامارقاند، ۇرگەنش ۇلكەن قارسىلىقپەن الىندى. 1219-1221 جج. شىڭعىس حان اسكەرى ورتا ازيانى ويراندادى. 1221 ج. كوكتەمىنەن باستاپ سوعىس حوراسان، اۋعانستان جانە سولتۇستىك ءۇندىستان مەملەكەتتەرىنىڭ جەرىنە اۋىستى.

شىڭعىسحان اسكەرلەرىنىڭ باسشىلارى جەبە مەن سۇبەدەي نوياندار باسقارعان 30 مىڭدىق جاساق سولتۇستىك يراندى باسىپ الدى. 1222 جىلى كاۆكازعا كىردى. موڭعولدار الانداردى، قىپشاقتاردى، قالكا وزەنىندە ورنىققان ورىستاردى جەڭدى. ولار ورىس جەرىنىڭ وڭتۇستىك ايماعىن ويرانداپ، دەشتى قىپشاق (قازاق جەرى) دالاسى ارقىلى 1224 جىلى شىڭعىسحاننىڭ ەرتىستەگى ورداسىنا قايتىپ ورالدى.

سونىمەن، 1219-1224 جج. شاپقىنشىلىق سالدارىنان قازاقستان مەن ورتا ازيا شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ قول استىنا كىردى. شىڭعىس جاۋلاپ الىنعان جەرلەردى بالالارىنا ءبولىپ بەردى. شىڭعىسحان ەرتىستەن ورال تاۋلارىنا دەيىنگى، ونان باتىسقا قاراي ەجەلگى ۇلى دالانى، وڭتۇستىككە قاراي كاسپيي مەن ارال تەڭىزىنە دەيىنگى جەردى ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ بيلىگىنە بەردى. ورتا ازياداعى يەلىكتەرىنەن جوشى ۇلىسىنا - امۋدىڭ تومەنگى جاعىنداعى اۋداندار (سولتۇستىك حورەزم) مەن سىرداريا كىردى. جوشىنىڭ ورداسى ەرتىس القابىندا بولدى.

شىڭعىسحاننىڭ ەكىنشى بالاسى شاعاتايدىڭ ۇلەسىنە ماۋەرەنناحر، جەتىسۋ مەن قاشعار كىردى. ونىڭ ورداسى ىلە القابىندا بولدى. ءۇشىنشى بالاسى ۇگەدەيگە باتىس مونعوليا مەن تارباعاتاي جەرى قارادى. ونىڭ ووداسى قازىرگى شاۋەشەك قالاسى ماڭى. كىشى ۇلى تولەي، شىڭعىسحان جۇرتى مونعوليانى يەلەندى.

سونىمەن قازاقستان جەرى شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ ءۇش ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا: ۇلكەن (دالالىق) بولىگى - جوشى ۇلىسىنىڭ، وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان-شاعاتاي ۇلىسىنىڭ، جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى ۇگەدەي ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا كىردى.

1227 ج. شىڭعىسحان قازا بولدى. ول ولگەننەن كەيىن 1235 جىلى قاراقورىمدا وتكەن مونعول اقسۇيەكتەرىنىڭ قۇرىلتاي جينالىسى شىعىس ەۋروپاعا جاڭا جورىق جاساۋعا شەشىم قابىلدادى. ونى جوشىنىڭ ۇلى باتىي (باتۋ) باسقاراتىن بولدى. باتىي اسكەرى ەرىكسىز تايپالار وكىلدەرىنەن قۇرالدى. باسقارۋ قىزمەتتەرىن مونعول فەودالدارى يەلەندى. باتىي اسكەرى 1236 جىلى كاماداعى بۋلعاريانى، موردۆالاردى تالقانداپ، 1237-1240 جج. ورىس جەرلەرىنە كەلدى. ريازان، ماسكەۋ، ۆلاديمير تۇبىندە كۇشتى شايقاستار بولدى.

1239 ج. باسىندا باتۋ حان ەدىل وزەنىنىڭ تۋ سىرتىنان ورىس جەرىنە ەكىنشى جورىققا اتتاندى. 1240 ج. كۇزدە كييەۆ الىندى. مونعولدار پولشا، ۆەنگريا، چەحيانى تالادى. ەندى كوشپەندى يمپەريانىڭ جەرى باتىستا -دنەسترگە، شىعىستا ەرتىسكە، وڭتۇستىكتە سولتۇستىك كاۆكازعا دەيىن جەتتى. باتىي يەلىكتەرى قۇرامىنا وڭتۇستىك-شىعىستا سولتۇستىك حورەزم مەن سىردىڭ تومەن جاعىنداعى جەرلەر ەندى. ورىس كىنازدىقتارى دا باتىيعا تاۋەلدى بودان بولدى. وسىنداي اسا زور مەملەكەت ورىس جىلنامالارىندا التىن وردا دەپ اتاندى. العاشىندا التىن وردا شىڭعىسحان يمپەرياسىنا ونىڭ ءبىر ۇلىسى رەتىندە ەنگەن ەدى، ال 18 ع. 60-جىلدارىنان كەيىن ول دەربەس ەل بولىپ ءبولىندى. التىن وردا حالقىەتنيكالىق جاعىنان بىركەلكى بولعان جوق. وتىرىقشى ايماقتاردا ەدىل بۇلعارلارى، قالا قىپشاقتارى، ورىستار، ارمياندار، ەجەلگى حازارلار، حورەزمدىكتەر تۇردى.

ال دالالىق ايماعىندا قىپشاق، نايمان، قوڭىرات، ارعىن، الشىن، كەرەي، دۋلات، ءۇيسىن تايپالارى ت.ب. مەكەندەدى. دەشتى قىپشاق پەن ەدىل بويىنا قونىس اۋدارعان كەيبىر مونعول تايپالارى جەرگىلىكتى حالىقپەن ءسىڭىسىپ كەتتى. التىن وردانىڭ ورتالىق ايماعى - ەدىل بويى (قازىرگى ساراتوۆتان استراحانعا دەيىن ) استاناسى بەركە سارايى نەمەسە ءساراي-ال-جاديد)، نەگىزگى اسكەري كۇشى - قىپشاقتار. استانا ساراي باتۋ دان ساراي بەركەگە كوشىرىلدى دە، كەيىن سارايشىق قالاسى كىشى استانا بولدى.

التىن وردا ءوزىن بيلەگەن حاندارى - باتىي 1241-1256؛ بەركە -1257-1266؛ موڭكە-تەمىر-1266-1280؛ تودە-موڭكە-1280-1287؛ تولە-بۇقا -1287-1291 جج، توقا-1291-1312 جج؛ وزبەك-1312-1342؛ جانىبەك-1343-1357جج. كۇشەيە ءتۇستى. ەگەر جوشى مەن باتىي مونعولياداعى ۇلى حانعا باعىنىشتى بولسا، بەركەدەن باستاپ التىن وردا حاندارى وزدەرىن تاۋەلسىزبىز دەپ ەسەپتەدى. باتىس ەۋروپامەن، مىسىرمەن، كىشى ازيامەن، ۇندىستانمەن، قىتايمەن ساۋدا جۇرگىزدى. يسلام ءدىنى وزبەك حان تۇسىندا ۇستەم دىنگە اينالدى. مەملەكەت قۇرىلىسى اسكەري نەگىزدە بولدى، شەت ايماقتاردا اسكەري اكىمشىلىك بيلەدى. قارۋلى كۇشتەر وڭ قول، سول قولعا ءبولىنىپ، ولاردى حانزادا - وعلاندار، تۇمەن باسى، مىڭ باسى، ءجۇز باسى، ون باسى باسقاردى. قالا مەن باعىنىشتى ايماقتى ۇستاۋ ءۇشىن دارۋعابەكتەر، باسقاقتار تاعايىندالدى.

التىن وردا ىشىندە ازاتتىق كۇرەستەر دە، فەودالداردىڭ ءوزارا كۇرەسى دە كۇشەيدى. 1238 ج. بۇقارادا قولونەرشى ماحمۇد تارابي باستاپان كوتەرىلىس بولدى. 10 مىڭ مونعول جاۋىنگەرى ءولتىرىلدى. ءبىراق وسى ۇرىستا ماحمۇد تارابي دە قازا تاپتى. التىن وردا كوتەرىلىستى باسىپ تاستادى. 1240-1241 جج، 1270 جىلى كاما بۋلعارلارى كوتەرىلدى. 1377 ج. ماسكەۋدىڭ ۇلى كنازى دميتريي مەن سۋزدال-نيجەگورود كنازىنىڭ اسكەرلەرى قازانعا جورىق جاسادى. ريازان كنازدىعىنا شابۋىل جاساعان تاتارلاردى 1378 ج. ورىستار ۆوجا وزەنى بويىندا (وكانىڭ وڭ سالاسى) تالقاندادى.

بۇل كەزەڭدە جوشى ۇلىسى بىر-بىرىنە تاۋەلسىز ءوزارا جاۋلاسقان ءتورت ايماققا ءبولىنىپ كەتتى: التىن وردا (ماماي ۇلىسى) – ەۋروپا مەن رەسەي، ۋكراينا مەن قىرىم جەرىندە، نوعاي ورداسى (نوعاي ۇلىسى) – باتىس قازاستان مەن باشقۇرتستان، تاتارستان جەرىندە، ەدىل بويىنشا، كوك وردا (شايباني ۇلىسى) – ورال بويىنشا جانە ءسىبىر جەرىندە، اق وردا (ورىسحان ۇلىسى) ەرتىس پەن سارىارقا دالاسىندا. وسىلاردىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا تىكەلەي قاتىسى بار مەملەكەت اق وردا، سوسىن نوعاي ورداسى. ال شايباني ۇرپاقتارى كەيىن وزبەكستان جەرىنە كەتتى.

1380 ج. التىن وردا حانى ماماي ۇلكەن اسكەر كۇشىمەن ورىستارعا قارسى شابۋىلعا شىقتى. ورىس كنازدىقتارىنىڭ بىرىككەن كۇشتەرى نوعاي ورداسىنا ارقا سۇيەپ، نەپريادۆا (دوننىڭ وڭ ساپاسى) وزەنى جاعاسىندا، «كۋليكوۆو دالاسى» دەپ اتالاتىن جەردە قىرىم حانى 1380 ج. 8 قىركۇيەكتە ماماي اسكەرى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. ونىڭ ۇستىنە 14 ڭ. سوڭىندا، ياعني 1391 جانە 1395 جىلدارى اقساق تەمىر التىن ورداعا باس كوتەرتپەي ەكى رەت سوققى بەردى. وسىدان كەيىن ەل ىدىراي باستادى. 15 ع. باسىندا توقتامىس حانمەن ەدىگە ءبيدىڭ ءوزارا تالاسى التىن وردانى ءوزارا قاجىتتى. 15 ع. 1 جارتىسىندا ونان بۇلعارلار، قازان مەن قىرىم ءبولىنىپ شىقتى. 1480 جىلى ورىس كنازدىقتارى يمپەريادان تولىق تاۋەلسىزدىگىن الدى.

سول شامادا بىرىنەن سوڭ ءبىرى قازان، قىرىم، استراحان، نوعاي، كوشپەلى وزبەك، قازاق، ءسىبىر حاندىقتارى قۇرىلدى. ال شاعاتاي ۇلىسىنىڭ ورنىنا موعولستان مەملەكەپتى قۇرىلعان بولاتىن. ول دا اقساق تەمىر شابۋىلدارىنان الىرەپ، ودان سوڭ سولتۇستىگىندەگى ويرات-جوڭعارلاردىڭ شابۋىلىنان تىنىم كورمەي، ىدىراپ تىندى. وسىلاردىڭ ىشىندە جوشى ۇلىسىنىڭ ورنىنا كەلگەن جانە دالالىق داستۇرلەردى ساقتاپ قالعان ەڭ ءىرى مەملەكەت سونىڭ ىشىندە قازاق حاندىعى بولدى. كەيىن 16 عاسىردا قازاق حاندىعى التايدان ەدىلگە دەيىنگى جەرلەردى يەمدەنىپ، بۇرىنعى جوشى ۇلىسىنىڭ جەرىنە يەلىك ەتىپ قالدى.

شاپقىنشىلىعى كەزىندە مونعوليا دالالارىنان كەلگەن تايپالاردىڭ جاڭا جەرلەرگە قونىس اۋدارعاندارى دا بولدى. باتىس، سولتۇستىك قازاقستانعا ولار كەلدى: ماڭعىتتار، تولەڭگىتتەر، تورەلەر، قياتتار. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن مونعولدار تۇركى تىلدەس حالىقپەن ءسىڭىسىپ كەتتى. جوشى ۇلىسىندا جاۋلاپ العان ەلدەرىن ۋاكىلدەر-دارۋعاشىلار مەن تامعاشىلار ارقىلى باسقاردى. مونعول شونجارلارى جەرگىلىكتى تىلدە سويلەي باستادى. ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا تەك شىڭعىس ۇرپاعى "اقسۇيەك تورەلەردىڭ" وكىلى عانا حان بولا الاتىن ەدى. شىڭعىس اۋلەتىنەن تاراعان سۇلتاندار التىن وردا قۇلاپ، جاڭا مەملەكەتتەر قۇرىلعاننان كەيىن دە حالىققا بيلىك جۇرگىزۋ قۇقىن ساقتاپ قالدى.

قازاقستان جەرىنە شىڭعىسحاننىڭ قۇقىق نورمالارىن "ياسىسىن" ەنگىزىلدى. ول بويىنشا جەرگىلىكتى حالىق سوعىسقا قاتىسۋ ءۇشىن ءاربىر 10 ۇيدەن ءبىر جاۋىنگەر بەرۋگە ءتيىس ەدى. كوشپەلى مالشىلار «كوپچۋر» دەپ اتالاتىن سالىق تولەدى. ونىڭ مولشەرى ءجۇز باس مالدان ءبىر باس مال بەرۋ. ەگىنشىلەردەن دە استىقتاي سالىق الىندى. ءاربىر 10 تۋگار (ءتۇتىن) ەگىستەن قازىنا پايداسىنا ءبىر تۋگاردىڭ ءونىمى، كەيبىر جەرلەردە حارادج (جەر سالىعى) الىندى.