جوسپار

1.«التىن وردا» مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى. 2.التىن وردانىڭ كوعامدىق قۇرىلىسى. 3.التىن وردانىن گۇلدەنۋى مەن قۇلدىراۋى. 4.مونعول حاندارىنىڭ ۇلىس بيلىگى ءۇشىن تالاسى. 5.مونعول شاپقىنشىلىعىنىڭ قازاقستانعا تيگىزگەن زارداپتارى.

قازاقستان مونعول يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا «التىن وردا» مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى. قازاقستان اۋماعى ءۇش مونگول ۇلىسىنىڭ كۇرامىنا ەندى: ۇلكەن (دالالىق) بولىگى جوشى ۇلىسىنا، وڭتۇستىك جونە وڭتۇستىك-شىعىس كازاكستان شاعاتاي ۇلىسىنا، جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى ۇگەدەي ۇلىسىنا كارادى. جوشى ۇلىسى ەرتىستەن باتىسقا قارايعى ۇلان-عايىر جەردى، جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك بولىگى مەن بۇكىل دەشتى-قىپشاقتى، ەدىلدىڭ تومەنگى بويىن قوسا الىپ جاتتى. شاعاتاي ۇلىسى جوعارىدا اتالعان جەرگە قوسا، شىعىس تۇركىستان مەن ماۋەرەنناحردى قامتىدى. ۇگەدەي باتىس مونعوليانى، جوعارعى ەرتىس پەن تارباعاتايدى بيلەدى. شىڭعىس ۇلدارى ءوز ۇلىستارىن تاۋەلسىز يەلىكتەرگە اينالدىرۋعا تىرىستى. 1227 ج. شىڭعىس حان ولگەننەن كەيىن بۇل ۇمتىلىس كۇشەيە ءتۇسىپ، يمپەريا بىرنەشە تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە ىدىراپ كەتتى. 1227 ج. جوشى ولگەن سوڭ ورنىنا ۇلى باتىي وتىردى. ول باتىس دەشتى-قىپشاق دالاسىنا، ەدىل بۇلعارلارى جەرىنە، ودان ءارى باتىسقا شاپقىنشىلىق جورىقتار ۇيىمداستىردى. ءىرى ورىس كنيازدىكتەرى تالقاندالدى، پولشا، ۆەنگريا، چەحيا جانە باسقا كوپتەگەن ەلدەر توناۋعا ۇشىرادى. جەتى جىلعا سوزىلعان جورىقتارىنان كەيىن باتىيدىڭ قول استىنا قىرىمدى قوسا، ەدىلدەن دۋنايعا دەيىنگى جەر، سولتۇستىك كاۆكاز، باتىس قىپشاك (پولوۆەستەر) دالاسى قوسىلدى. وسىدان كەيىن باتىي ەدىلدىڭ تومەنگى اياسىندا التىن وردا اتتى جاڭا مونعول مەملەكەتىن قۇردى. وعان جوشى ۇلىسىنىڭ جەرى — شىعىس دەشتى-قىپشاق، حورەزم مەن باتىس ءسىبىردىڭ ءبىر بولىگى جانە باتىستاعى جاڭادان جاۋلاپ الىنعان جەرلەر كارادى. باتىي اسكەرىنەن جەڭىلگەن ورىس كنيازدىكتەرى باعىنىشتى تاۋەلدىلىكتە بولدى. ورىس كنيازدەرى التىن ورداعا تاۋەلدىلىكتەرىن مويىنداپ، ۇلى حاننىڭ قولىنان كنياز اتاعىن الىپ، الىم-سالىق تولەپ تۇردى. باتىي قۇرعان مەملەكەت شىعىس دەرەكتەرىندە جوشى ۇلىسى دەپ، سونداي-اق جوشى ۇرپاكتارى — حانداردىڭ اتىمەن (باتىي ۇلىسى، بەركە ۇلىسى، ت. ب.) اتالدى. استاناسى ساراي-باتۋ (استراحان ماڭىندا)، كەيىننەن ساراي-بەركە قالاسىندا بولدى. التىن وردا كوپ ۇلتتى مەملەكەت. ونىڭ قۇرامىنا بىر-بىرىنەن كوعامدىق-ەكونوميكالىك دامۋ دەڭگەيى جاعىنان ايىرماشىلىعى بار، وزىندىك مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرلەرى ساقتالعان كوپتەگەن ۇلتتار مەن حالىقتار كىردى. كوشپەلىلەر نەگىزىنەن تۇركى حالىقتارى — ەن كوبى كىپشاكتار، سونداي-اق قاڭلىلار، نايماندار جانە ت. ب. بولدى. وتىرىكشىلاردان بۇلعارلار، موردۆالار، ورىستار، چەركەستەر، حورەزمدىكتەر، ت. ب. كىردى. مۇندا مونگولدار ازشىلىك بولدى. XIII ع. اياعى مەن XIV عاسىردا مونعولدار تولىعىمەن تۇركىلسنىپ، التىن وردانىن حالقى «تاتارلار» دەگەن اتاۋ الدى. التىن وردانىڭ كوعامدىق قۇرىلىسى. التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كۇرىلىسى تولىعىمەن شىڭعىس حان ەنگىزگەن مەملەكەت ۇلگىسىن قايتالادى. مەملەكەت جوشى حان اۋلەتىنىڭ مەنشىگى بولىپ سانالدى. مانىزدى مەملەكەتتىك ءىستى شەشۋ ءۇشىن بيلىك باسىنداعى اۋلەت مۇشەلەرى باستاعان اقسۇيەكتەر جينالىسى — قۇرىلتاي شاقىرىلدى. ارميانى جانە وزگە مەملەكەتتەرمەن ديپلوماتيالىق كاتىناستاردى بەشەربەك باسقاردى. قارجى، الىم-سالىك ماسەلەسىن، مەملەكەتتىڭ ىشكى ىستەرىن جۇرگىزەتىن ورتالىك اتكارۋشى ورگان — ديۆاننىڭ باسىندا ءۋازىر تۇردى. قالالار مەن باعىنىشتى ءۇلىستاردان الىم-سالىك.، سىباعا جيناۋ مىندەتىن اتقاراتىن دارۋگتەر، باسقاقتار تاعايىندالدى. حان وتباسىنىڭ مۇشەلەرى ماڭىزدى قىزمەتتەر اتقاردى. ءىرى نوياندار، بەكتەر، امىرلەر، باھادۋرلەر تۇمەندەردى، مىندىق، جۇزدىكتەردى باسقاراتىن اسكەرباسىلارى بولىپ سايلاندى. التىن وردادا جاۋلاپ الىنعان جەر مەن حالىقتاردى باسقارۋ ءۇشىن ءۇلىس جۇيەسى ەنگىزىلدى. باتىي حان تۇسىندا جوشى ۇلىسىندا ەكىگە — وڭ جانە سول قاناتكا، نەگىزىنەن ەكى مەملەكەتكە ءبولىنۋ پروسەسى جۇرگىزىلدى. وڭ قانات (ءۇلىستىڭ) باسىندا باتىي حاننىڭ ءوزى مەن ءىزباسارلارى تۇردى. ال سول قاناتتى جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى وردا ەجەن بيلەدى. قازاكستان جەرىنىڭ كوپ بولىگى سول كانات قۇرامىنا كىردى. باتىي مەن وردا ەجەننىڭ ءۇلىستارى ءوز ىشىندە تاعى دا كىشى ۇلىستارعا ءبولىنىپ، ولاردىڭ باسىندا جوشىنىڭ وزگە ۇلدارى وتىردى. ءۇلىستى (ۇلەستى جەر) بيلەۋگە وكىمەت باسىنداعى اۋلەت مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى كۇكىقتى بولدى. ال وزگە مونعول اكسۇيەكتەرىنە ۇلەستى جەر حانعا ەتكەن ەڭبەگىنە كاراي ءبولىنىپ بەرىلدى. بىرتىندەپ اكسۇيەكتەر قۇكىعى ارتا ءتۇسىپ، ولار كاراماعىنداعى جەردى ۇرپزعىنا مۇرا ەتىپ كالدىرا الاتىن دارەجەگە جەتتى. ەكىنشى جاعىنان التىن وردادا كوشپەلىلەردىڭ رۋ-تايپالىق ۇيىمدارى دا ساقتالدى. التىن وردانىن گۇلدەنۋى مەن قۇلدىراۋى. العاشىندا التىن وردا مونعولياداعى ء ۇلى حانعا تاۋەلدى بولدى. الايدا 1260 ج. مونعول يمپەرياسى بىرنەشە تاۋەلسىز ۇلىستارعا ىدىراپ كەتتى.. التىن وردا باتىيدىڭ ءىنىسى بەركە حاننىڭ (1256 — 1266 جج.) ءتۇسىندا-اق تاۋەلسىزدىككە كول جەتكىزگەن. ودان كەيىنگى موڭكە حان (1266 — 1280 جج.) ءوز اتىنان تەڭگە شىعارا باستادى. التىن وردانىڭ تاريحى ىشكى قايشىلىكتارىنا كوسا، ورىس كنيازدىكتەرىمەن، يرانداعى كۇلاعۋ حاننىڭ اۋلەتىمەن، اك وردانىن جانە حورەزمنىن بيلەۋشىلەرىمەن ۇزدىكسىز سوعىستارعا تولى بولدى. التىن وردانىڭ XIV ع. العاشقى جارتىسىندا، اسىرەسە وزبەكحان (1312 — 1342 جج.) مەن ودان كەيىنگى جانىبەك حاننىن (1342 — 1357 جج.) تۇسىندا كۇدىرەتتىلىگى ارتا ءتۇستى. حاننىڭ دارا ۇستەمدىگى ورناپ، قۇرىلتاي شاكىرۋ اياقسىز كالدى، بيلىك ءبىر ادامنىڭ كولىنا جيناكتالدى. 1312 ج. وزبەك حان ءىسلامدى التىن ورداداعى مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالادى. دالالىك. تۇركى-مونعولدىك مادەنيەت ەدىل بويى (بۇلعارلار) جانە ورتا ازيا (حورەزم) مۇسىلماندىك، سالت-داستۇرلەرىنىن اسەرىمەن ءىسلامدى كابىلداي باستادى. XIV ع. ەكىنشى جارتىسىندا التىن وردا الاۋىزدىقتان السىرەي باستادى. 1357 جىلدان 1380 جىلعا دەيىن تاككا 20-دان استام حاندار وتىرىپ، ءبىرىن-بىرى ەلتىرىپ، ورنىن تارتىپ الىپ جاتتى. 1380 ج. التىن وردانىڭ بيلەۋشىسى، تۇمەنباسى ماماي دميتريي دونسكوي باستاعان ورىس اسكەرىنەن كۋليكوۆو دالاسىندا تاس-تالكدن بوپ جەنىلدى. جوشى ۇرپاعى توكتامىس حان وسى جاعدايدى پايدالانىپ، التىن وردانىڭ بيلىگىن تارتىپ الدى. ءوز بيلىگىن سوعىس جەڭىستەرىمەن بەكىتە تۇسپەك بولعان ول 1382 ج. ماسكەۋدى ەرتەپ جىبەردى، ماۋەرەنناحر مەن زاكاۆكازەگە بىرنەشە رەت جورىق جاسادى. توقتامىستىڭ سوڭىنا تۇسكەن ءامىر تەمىر التىن ورداعا كايتا-قايتا شابۋىل جاساپ، حالقىن قىرىپ، بايلىعىن توناپ، ەندى كايتا كوتەرىلە الماستاي ەتىپ تۇرالاتتى. XV ع. ورتاسىنا كاراي بىرنەشە ۇلكەن ءۇلىستار ءوز الدىنا حان سايلاپ، التىن وردا ءبىرجولا ءقۇلادى. ءبۇل ۇلىستاردىڭ ەڭ ءىرىسى XV ع. 30-جىلدارى ەدىل مەن دنەپردىڭ ارالىعىندا ءقۇرىلعان اق وردا بولدى. 20 — 60-جىلدارى نوعاي ورداسى، ءسىبىر، قازان، قىرىم، استراحان حاندىقتارى ءبولىنىپ شىقتى. مونعول حاندارىنىڭ ۇلىس بيلىگى ءۇشىن تالاسى. قازاقستاننىن وڭتۇستىك-شىعىسى ءۇش ءىرى مونعول ۇلىستارىنىڭ تۇيىسكەن ورتالىعىنا اينالدى. جەتىسۋ اۋماعى ۇشەۋىنىڭ اراسىندا ساياسي بولىنىسكە ءتۇستى: سولتۇستىك بولىگى جوشى ۇلىسىنا، وڭتۇستىگى شاعاتاي ءۇلىسىنا قارادى، سولتۇستىك-شىعىس جەتىسۋ بولسا ۇگەدەي ءۇلىسىنىڭ ماڭىزدى ورتالىعى بولىپ ەسەپتەلدى. ۇلىس حاندارىنىڭ استانالارى جەتىسۋعا ورناتىلدى. شاعاتاي ۇلىسىنا جاتاتىن جەتىسۋ اۋماعىندا بيلىككە تالاسكان شاعاتاي جانە ۇگەدەي ۇرپاكتارىنىڭ اراسىندا ۇزدىكسىز سوعىستار ءجۇرىپ جاتتى. شىڭعىس اۋلەتىنىس اراسىنداعى ءمۇنداي سوعىستاردا ەكى جاك تا كەشپەلى فەودالدار اراسىنان جاقتاس تاۋىپ، ولاردى دا كۇرەسكە تارتتى. 1251 ج. ۇگەدەي ۇلىسى جويىلدى. جەرى موڭكە حاننىڭ (شىڭعىس حاننىڭ كىشى ۇلى تولەنىڭ بالاسى) جاقتاستارىنا تاراتىلىپ بەردى. شاعاتاي ءۇلىسىندا دا بيلىك كولدان-قولعا ءوتتى. اسىرەسە موڭكە ولگەننەن كەيىن فەودالدار تارتىسى كۋشەيە ءتۇستى. 1260 ج. ارىع-بۇعى مەن كۇبىلاي ەكەۋى دە وزدەرىن ء ۇلى حان دەپ جاريالادى. ۇزدىكسىز شايقاستاردان جەرگىلىكتى قالالار مەن ەگىس القاپتارى زارداپ شەگىپ، توزۋعا اينالدى. راشيد ءاد-ديننىڭ ايتۋىنشا، XIII ع. 60-جىلدارىندا «ءارىع-بۇعىنىڭ تاعىلىق ارەكەتتەرىنەن ىلە القابىندا اشتىك بولىپ، قانشاما حالىك كىرىلىپ كالعان». 1269 ج. ء ۇلى حاننان تاۋەلسىز حايدۋ مەملەكەتىنىڭ كۇرىلۋى جەرگىلىكتى حالىقتان شىققان فەودال بيلەۋشىلەردىڭ باس كوتەرە باستاعانىنىن كۋاسى ەدى. وسى جىلى تالاس بويىندا شاكىرىلعان كۇرىلتايدا ولار وتىرىقشى-ەگىنشى اۋدانداردى كۇرىپ كەتۋدەن قورعاۋ ارەكەتتەرىن جاسادى. الايدا شىڭعىس اۋلەتىنىن اراسىنداعى تولاسسىز تالاس-تارتىس پەن حايدۋدىن ۇلى حان ارمياسىمەن ۇزاكقا سوزىلعان سوعىسى كۇرىلتاي شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. حايدۋ ءىزباسارلارى اراسىندا باستالعان ءوزارا تارتىستار XV ع. العاشقى جارتىسىندا جەتىسۋدىڭ ەكونوميكالىك كۇلدىراۋىن شەگىنە جەتكىزدى. ماحمۋد يبن ءۋالي حايدۋ ۇلدارى مەن شاعاتايدىڭ شوبەرەسى دوبا اراسىنداعى قاقتىعىستار تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «ءبىزدىن اتالارىمىز ءوزارا سوعىسىپ جاتقان كەزدە كوپتەگەن ادامدار جازىكسىز قىرىلدى، اۋداندار كانىراپ كالدى، يەلىگىندەگى جەرلەر ساعىمعا اينالدى، ەگىستىك قۋراپ قالدى... كدلالار مەن قۇرىلىستار ادامدار جىلى ورنىن تاستاپ، كەزبە كايىرشىعا اينالدى». مونعولدار كەلگەنگە دەيىن دامۋدىڭ جوعارعى ساتىسىندا تۇرعا كازاكستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى — بالاساعۇن، تاراز، الما«-لىق، الماتۋ، قايالىك، ىلەبالىق، ەكىوعىز، ت. ب. ۇلكەندى-كىشىلى كالالاس مەن ەلدى مەكەندەر جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتتى. مونعول حاندارىنىڭ اراسىندا جەرگىلىكتى ەل باسشىلارىنا ءارقاى سۇيەي وتىرىپ، وتىرىقشى-ەگىنشى جانە كالالىك مادەنيەت نەگىزىندەگى ءبىر ورتالىكتان باسكدرىلاتىن بيلىك جۇيەسىن جاكتاۋشىلار دا بولدى. ولاردىن ەڭ كورنەكتىسى جوعارىدا ايتىلعان دوبانىڭ ء ۇلى كەبەك ءحانى (1318—1326 جج.) ەدى. ول كوشپەلى تۇرمىستان قول ءۇزىپ، جەتىسۋدانى ماۋەرەنناحرعا بارىپ كونىستاندى، اقشا جانە اكىمشىلىك رەفورماسىن جۇرگىزدى، ورتا ازياداعى كيراعان كالالاردىڭ قالپىنا كەلتىرىلىپ، جاڭادان كالا سالىنۋىنا ىقپال جاسادى. ونىڭ قامقورلىعى اركاسىندا شاعاتاي ۇلىسىنداعى ونتۇستىككازاقستاندىقى كالالار كالپىنا كەلتىرىلدى. XV ع. ورتاسىندا حايدۋ مەملەكەتىنەشش موعولستان ءبولىنىپ شىكتى. مونعول شاپقىنشىلىعىنىڭ قازاقستانگا تيگىزگەن زارداپتارى. مونعولدار حالىكتى جاپپاي قىرىپ-جويۋ سوعىسىن جۇرگىزدى. قالالار مەن ەلدى مەكەندەر، ساۋلەتتى سارايلار مەن مەشىتتەر، ءسۋلاندىرۋى جۇيەلەرى ادەيى كيراتىلدى، وڭدەلگەن ەگىستىكتەر كاراۋسىز كالدى. مىنداعان كولونەر شەبەرلەرى قۇلدىككا ايداپ اكەتىلدى. حالىق اشىقتى. بۇرىن بولىپ كورمەگەن قاتالدىك، جاۋىزدىك ارەكەتتەرگە جول بەرىلدى. مونعول شاپقىنشىلىعى جاۋلاپ العان ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋىنا تەجەۋ سالدى. قازاقستاننىڭ ەگىنشىلىك جانە كالالىق مادەنيەتى مەشەۋ قالدى. ماركو پولونىن ايتۋىنا قاراعاندا، مونعولدار جاۋلاپ العان جەرىندە كالالاردىڭ «اسكەر ەنگىزۋگە بوگەت جاسايتىن كامال-قابىرعالارى مەن كاقپالارى بولۋىنا رۇكسات ەتپەدى. وسىلاي اۋىزدىكتالعان حالىق كونبىس كەلەدى، باس كوتەرە المايدى». جەتىسۋ كالالارى جاۋگەرشىلىك كەزىندە كيراتىلعان جوق. ءبىراق جەتىسۋدىڭ ۇستىمەن ەتكەن قيساپسىز كوپ اسكەر اتىنىڭ تۇياعىمەن، توناۋمەن-اق بۇل اۋداننىڭ شارۋاشىلىعىنا وراسان زور زيان كەلتىرىلگەن. مونعول ۇستەمدىگى ورناعاننان كەيىنگى ون جىلدىڭ ىشىندە كالالار قيراتىلىپ، ەگىستىك جەر مال جايىلىمىنا اينالدىرىلدى. وسى وكيعادان كەيىي وتىز جىل وتكەنلە ىلە انعارىن باسىپ وتكەن ۆيلگەلم رۋبرۋك بىلاي دەپ جازدى: «بۇل انعاردا ءبۇرىن كوپتەگەن كالالار بولاتىن، كازىر ولاردىن كوبىن تاتارلار (مونعولدار) كيراتىپ، مال جاياتىن جايىلىمعا اينالدىرعان». مىرزا مۋحاممەد حايدار دۋلاتي XVI عاسىردا: «موعولستاننىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىندا كەزگە ىلىنسرلىكبىركالانەمەسەەلدى مەكەن قالمادى، بۇل جەردە بۇرىن كالالار بولعانى جايلى تەك كانا كىتاپتان نەمەسە اۋىز ەكى اڭگىمەدەن عانا بىلۋگە بولادى» دەپ جازدى. مونعول فەودالدارى ۇستەمدىك كۇرعان ءبىر جارىم مىڭ جىل ىشىندە بۇرىن قالالىق مادەنيەتى گۇلدەنگەن، وتىرىكشى-ەگىنشىلىك دامىعان، حالىك تىعىز قونىستانعان قازاقستاننىڭ وسى بولىگى ءبۇرىنعى ەكونوميكالىق ساياسي جانە مادەني ماڭىزىنان تۇگەلدەي ايىرىلدى. مۇنىڭ ءار ءتۇرلى سەبەپتەرى بولدى. ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق جاعدايىنا بايلانىستى وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان مونعول شاپقىنشىلىعى جوسپارىندا ماڭىزدى ورىن الدى. ۇلىس حاندارى ەزدەرىنىڭ كالىڭ نوكەرىمەن جانە سان مىڭداعان اسكەرىمەن وسى ارانى استانا ەتتى. مۇندا كوشىرىپ اكەلىنگەن، كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى سالتىن ساقتاعان مونعول كوشپەلىلەرىنە (200 مىن ادام) كەڭ-بايتاق جايىلىمدار كاجەت بولدى. وسىنىن ءبارى ەگىستىك جەردى كىسكارتۋعا اكەلدى. ەلدى مەكەندەردى قيراتۋ، ەگىستىك جەردى مال تۇياعىنا تاپتاتۋ، باۋ-باقشالار مەن سۋارۋ جۇيەلەرىن جويۋ، قالالاردا ساۋدانىڭ تىيىلىپ، ولاردىڭ كورشى كالالارمەن جانە ەگىنشى ايماكتارمەن كاتىناسىنىن ءۇزىلۋى — وسىنىڭ ءبارى جەتىسۋداعى قالالار ءومىرىنىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك نەگىزىنە زيانىن تيگىزدى. بۇل جەردە كوپ جىلدار بويى مونعول فەودال اقسۇيەكتەرىنىن، كالالىقجانە وتىرىقشى-ەگىنشىلىك مادەنيەتكە جانى قاس، تاۋەلدى ەلدىن حالقىن جىرتكىشتىكپەن پايدالاناتىن توبى ۇستەمدىك ەتىپ كەلدى. جەتىسۋ اۋماعىنداعى ساياسي جاعدايدىڭ تۇراقسىزدىعى دا بۇل جەردەگى شارۋاشىلىق پەن مادەنيەتتىڭ ودان ءارى قۇلدىراي تۇسۋىنە ىقپال ەتتى. جاۋلاۋشىلار بۇل ارادا مىقتى بيلىك تە، تەمىردەي ءتارتىپ تە، بەيبىت تۇرمىس تا ورناتا المادى. قول استىنداعى حالىقتى اۋىر سالىكتار مەن تەلەمدەر تولەۋگە ءماجبۇر ەتتى: جەر سالىعى، الىم جيناۋ، بايلانىس مىندەتكەرلىگى، تۇراقتى جانە وتپەلى اسكەرلەردىڭ قاجەتىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ جيىرما شاكتى ءتۇرى، ونىڭ ىشىندە اسكەري مىندەتكەرلىك — جەرگىلىكتى حالىك مونعول اسكەرىنىن كاتارىن تولىقتىرۋ ءۇشىن جاۋىنگەر بەرىپ وتىرۋعا مىندەتتى بولدى. مونعول شاپكىنشىلىعىنىڭ ءبىرقاتار جاعىمدى اسەرى دە بار. مونعول بيلەۋشىلەرى ساۋدانىڭ وركەندەۋىنە، حالىقارالىق كاتى-ناستاردىڭ جاكسارۋىنا ۇلەس كوستى، بايلانىس جانە كولىك كىزمەتىن جاپپاي ەنگىزدى. بۇرىن ءبىر-بىرىن بىلمەيتىن حالىكتار اراسىندا ساۋدا جانە مادەني بايلانىس ورناتىلدى. ءۇلىستار اراسىندا ساۋدا كەرۋەندەرى، ەلشىلىك ادامدارى ءجۇرىپ جاتتى، ساياحاتشىلار جەر تۇبىندەگى الىس ەلدەرگە بارىپ، ەۋروپاعا بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ازيالىك ەلدەر مەن حالىكتار جايلى مالىمەتتەر تاراتتى. مونعولدار ءبىر ورتالىقتان باسكارۋ يدەياسىمەن بۇرىن باستارى بىرىكپەي كەلگەن تۋىستاس تايپالاردى جاكىنداستىردى. كەشپەلى تۇرمىس سالتىن شىڭعىس حاننىڭ «جاسا» دەپ اتالاتىن، جاڭا جاعدايدا بەيىمدەلگەن كاراپايىم كۇكىكتار جيىنتىعى رەتتەپ وتىردى. كەيىننەن كازاكتىڭ «جەتى جارعى» زاندار جيناعىن جاساگاندا «جاسانى» دا پايدالانعان. مەملەكەتتىلىكتىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى دە كەيىننەن قازاكستاندا، مونعول داۋىرىنەن سوڭعى كەزەندە پايدا بولعان مەملەكەتتەردە پايدالانىلدى. مونعول شاپقىنشىلىعى كازاقستان اۋماعىنداعى ەتنوستىك پروسەستەرگە ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى. دەگەنمەن، شىنعىس حان مەن ونىڭ ءىزباسارلارى جۇرگىزگەن سوعىستار جاۋلاپ الىنعان ەلدەردىڭ عانا ەمەس، مونعوليانىن ءوزىنىن دە وندىرگىش كۇشتەرىنىڭ كۇلدىراۋىنا الىپ كەلدى. قولدانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1.قازاقستان تاريحى. وچەركتەر- الماتى، 1994 2.كۇزەمباي ۇلى. قازاقستان تاريحى. - الماتى، 1999 3. ىرىسپاي ۇلى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحى.- الماتى، 2000 4.قازاقستان تاريحى. د.بابايەۆ. الماتى «راۋان» 1996. 5.ورتا عاسىرلارداعى قازاقستان تاريحى. ق.م.بايپاقوۆ، ب.ە.كومەكوۆ، ك.ا.پيششۋلينا. الماتى «مەكتەپ»، 2001.