ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن 2012 جىلدىڭ 4 شىلدەسىنەن 1 تامىزىنا دەيىن موڭعوليا مەن رف التاي رەسپۋبليكاسى قوشاعاش قازاقتارى اراسىندا فولكلورلىق ەكسپەديسيا جۇرگىزىلدى. بۇل ولكەگە «شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ادەبيەتى، فولكلورى، ونەرى» دەگەن اۋقىمدى تاقىرىپتى قامتيتىن قۇرامىندا 6 عىلىمي قىزمەتكەر، 1 ماماندى تەلەوپەراتور قاتىسقان كەشەندى ەكسپەديسيا العاش رەت ۇيىمداستىرىلدى. ءبىز ەكسپەديسيا مۇشەسى ادەبيەتتانۋشى عالىم اقەدىل تويشانۇلىن اڭگىمەگە تارتتىق.
– اعا، وسى جولعى ەكسپەديسيانىڭ جالپى بارىسى قالاي بولدى؟ قانداي ايماقتارعا ات باسىن تىرەدىڭىزدەر؟
– ەكسپەديسيا بارىسىندا مونعولياداعى قازاقتار شوعىرلانىپ ءومىر سۇرەتىن ۋلاانبااتار، دارحان، شارىنگول، نالايحان حارحورىم ت.ب. اۋىلداردى سونىمەن بىرگە قالاداعى قازاقتار دا قامتىلدى.بۇل وڭىردە ەكسپەديسيا 4-14 شىلدە ارالىعىندا ءوتتى. بايان-ولگيي ايماعى بويىنشا بۇعىتى، التىنسوگس، باياننۋۋر، تولبو، دەلۋۋن، بۇلعىن، ساگساي، ۋلاانحۋس، ساگااننۋۋر، نوگووننۋۋر سۋمىندارى مەن ولگەي قالاسى قامتىلدى. قوبدا ايماعى بويىنشا قوبدانىڭ بۇلعىنى، قوبدا قالاسى، قوبدا سۋمىنى فولكلورلىق ەكسپەديسيادا قامتىلدى. رف التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ قوشاعاش اۋدانى، جاڭا اۋىل اۋىلى، توبەلەر اۋىلى، گورنو-التايسك قالاسى، ۋست-كان رايونى تۇراتى اۋىلى قامتىلدى. موڭعوليادا 150 000، رەسەي فەدەراسياسى التاي رەسپۋبليكاسى قوشاعاش اۋدانىندا 12 000 قانداسىمىز ءومىر سۇرۋدە. التاي رەسپۋبليكاسىندا 207 000 حالىق بولسا ونىڭ 116 500 ورىس، 62،2 000 التايلىقتار، 12،1 000، ياعني 6 پايىزىن قازاق يلەنۋدە.
– ەكسپەديسيادان قانداي ولجامەن ورالدىڭىزدار؟
– بۇل جولعى عىلىمي ەكسپەديسيادا توقسانعا جۋىق كىسىلەردىڭ اۋىزىنان فولكلوردىڭ سان-سالالى ۇلگىلەرىن، ايتالىق قارا ولەڭ، جۇمباق، جاڭىلتپاش، بەتاشار، جوقتاۋ، سىڭسۋ، ءدىني قيسسالار، اڭىز،ميف، تويگەلەۋ جىرى مەن شورەلەۋ جىرلارى، سونىمەن بىرگە فولكلورلىق ۇلگىلەر جاريالانعان سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار جينالىپ الىندى. ەكسپەديسيا مۇشەلەرى موڭعوليا مەن رەسەيدەگى 20–عا جۋىق اقىن-جازۋشى قالامگەرلەرمەن جولىعىپ، ولاردىڭ شىعارمالارىن تەكسەرىپ، كىتاپتارىن جيناقتادى. ماسەلەن، موڭعوليانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، بەلگىلى جازۋشى س.تاۋكەي ۇلىنىڭ 6 تومدىق شىعارمالار جيناعىن، اقىن ش.راحمەت ۇلىنىڭ 3-تومدىق شىعارمالارىن، ماعاۋيا سۇلتانيا ۇلى، سۇراعان راحمەت ۇلى، بايىت قابان ۇلىنىڭ 3 تومدىعىن، ەرباقىت ءنۇسىپ ۇلىنىڭ پروزالىق كىتابىن جيناستىردى. ۇلانباتىر، ولگيي، قوبدا قالاسىنىڭ كىتاپحانالارىندا بولىپ «شۇعىلا»،« جاڭا ءومىر»، «ۇگىتشى» سەكىلدى گازەت-جۋرنالداردىڭ، سونىمەن بىرگە سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتاردىڭ كوشىرمەسىن جاساتتى. تەاترتانۋشى ا.مۇقان بايان-ولگيي دراما تەاترى، سونىمەن بىرگە اۋىلداعى كوركەم ونەرپازدار كلۋبىنىڭ مۇشەلەرىمەن كەزدەستى. بايان ولگيي ايماقتىق تەاترىنىڭ تاريحىمەن، ونداعى تەاتر قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى دەرەكتەر جيناستىردى. بەينەلەۋ ونەرىن زەرتتەۋشى راۋشان قارعابەكوۆا ۇلانباتىر، ولگيي، قوشاعاش جاڭا اۋىل مۋزەيىندە ساقتالعان قازاق حالقىنىڭ قولونەرىنە قاتىستى، سونىمەن بىرگە كاسىبي سۋرەتشى، مۇسىنشىلەردىڭ تۋىندىلارىمەن ءجىتى تانىستى. مۋزىكاتانۋشى ءزۇلفيا قاسىموۆا ۇلانباتىر، ولگيي، قوشاعاشتاعى انشى-كۇيشىلەرمەن كەزدەسىپ، سازگەرلەردىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەدى. ەڭبەك ابدولدا، ارىستان ابدوللا، الەن ابدوللا، تىلەۋبەك مۋسا، نۇربولات تابىسحانۇى سەكىلدى سىبىزعىشىلاردىڭ مۇراسىمەن تانىستى. ەسترادا ءانشىسى شۇعا سمايىلقىزىمەن ۇلانباتىردا كەزدەسۋ جاسادى. انشىلەر حالىق سازگەرلەرىمەن بىرگە ف.بەرجان، ا.تىلەگەن، ح.مۇسايف، م.ەربول، ب.مۇراتبەك، ش.ەربول ت.ب جەرگىلىكتى كومپوزيتورلاردىڭ ءانىن كوبىرەك ورىندايتىنىن انىقتادى.
– ساپار بارىسىندا قانداي توسىن سىيعا كەز بولدىڭىزدار؟
– ەكپەديسيا بارىسىندا قازاق حالقىنىڭ جورعا ايۋ ءبيى ەل اراسىندا ءالى دە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاندىعى عىلىمي جاڭا نىسان رەتىندە العاش مارتە انىقتالدى. بۇل ءبيدى بيلەۋشىلەر «جورعا ايۋ» كۇيىن دومبىرادا ورىنداپ، سونىمەن بىرگە وسى ءبيدىڭ شىعۋى تۋرالى اڭىزدى ايتىپ، ءبيدى بيلەدى. «جورعا ايۋ ءبيى» كاسىبي دەڭگەيدە تەلەكامەراعا تارتىلدى. عاسىرلار كەرۋەنىنەن سىمباتىمەن وتكەن حالىق مۇراسى «جورعا ايۋ» ءبيىنىڭ ەل اراسىندا كەزدەسۋى – شىنىمەن تاڭعاجايىپ قۇبىلىس دەۋگە بولادى. بۇل ءبيدى بيلەۋشىلەر تەك ءبىر اۋىلدا عانا ەمەس، قايتا اراسى الشاق ورنالاسقان ءار ايماقتان جولىعىپ وتىرعاندىعى، بيلەنگەن ءبيدىڭ بۋىن ءريتىمى، ميميكاسى ءوزارا ۇقساس بولىپ كەلەتىندىگى زەرتتەۋشىلەردى تاڭداندىرادى. ايتالىق ، ءبيدىڭ ناعىز ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىندالعان ءتۇرىن بايان-ولگييدىڭ دەلۋۋن سۋمىنىنداعى سامالحان ماردان قىزىنىڭ (1938 جىلى بايان-ولگيي ايماعى ۇلانقۇسىن سۇمىنىندا تۋعان) بيلەۋىندە ۆيديەوعا ءتۇسىرىپ الدىق. ونەرپاز بۇل ءبيدى جالعىز اعاسى قامزا دەگەن كىسىدەن 1948 جىلدارى ۇيرەنگەندىگىن، ءقازىر نەمەرەلەرىنە ۇيرەتىپ جۇرگەندىگىن اڭگىمەلەپ بەردى. ءدال وسى «جورعا ايۋ» ءبيىن قوبدا ايماعىنىڭ بۇلعىن سۋمىنىنداعى وكەن ساۋىرباي ۇلى (1959 جىلى تۋعان) دەگەن ازامات تا كۇيىمەن ىلەسىپ ءبيىن بيلەپ بەردى. بۇل كىسىنىڭ اعاسى حالىق ونەرپازى قالقابەك ساۋىرباي ۇلى «جورعا ايۋ» ءبيىن ۇلانباتىر، قوبدا تەاترىنداعى ۇلكەن ساحنالاردا 1986 جىلدارى بيلەپ، حالىقتىڭ العىسىن العان ەكەن. ال التىنسوگسە سۋمىنىڭ تۇرعىنى ۋاتحان يمامماحمۇت ۇلى دەگەن اقساقال دا (1941 جىلى قىتايداعى التاي ايماعىنىڭ كوكتوعاي اۋدانىندا تۋعان) «جورعا ايۋ» ءبيىنىڭ بار ەكەندىگىن، اڭىزىمەن بىرگە ايتىپ، كۇيىن شەرتىپ، ءبيىن بيلەپ بەردى. سونىمەن بىرگە دارحان ۋۋل ايماعى حونگور سۋمىنىندا تۇراتىن زۇلقارنايىن بەكباي ۇلى (1938 جىلى تۋعان) دا جورعا ايۋدىڭ ءبيىن بيلەپ كورسەتتى. بۇل مالىمەتتەردى سارالاي كەلە مونعولياداعى قازاقتار اراسىندا قازاقتىڭ حالىق مۇراسى «جورعا ايۋ» ءبيىنىڭ دە كەڭ كولەمدە تارالعاندىعىن بايقاۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە جوعارىداعى ونەرپازدار بۇگىنگى كەڭ كولەمدە ەل اراسىنا جاڭا ارلەۋمەن تارالعان «قارا جورعا» ءبيىنىڭ كۇيى مەن بۋىن ءريتىمى مۇلدە وزگەرىپ كەتكەندىگىن تىلگە تيەك ەتتى. قازىرگى «قارا جورعا» دەپ بيلەپ جۇرگەن كۇي «قوس كۇرەڭ» نەمەسە «سال كۇرەڭ» دەپ اتالاتىن حالىق كۇيى ەكەندىگىن، ال «قارا جورعا» كۇيىنىڭ مۇلدە باسقا ەكەندىگىن ايتىپ، كۇيدى تارتىپ كورسەتتى جانە قارا جورعانىڭ كونە نۇسقاسىن وزدەرى بيلەپ بەردى.
ەكسپەديسيالىق جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە قازاق حالقىندا بي بولماعان، نەمەسە قارا جورعا ءبيى موڭعولدان تارالعان دەگەن ءۇستىرت پىكىرلەر تولىق جوققا شىعارىلدى دەۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، م.اۋەزوۆ فولكلور تۋرالى بەلگىلى ءبىر زەرتتەۋىندە «قازاقتا «قارا جورعا» دەگەن بي بار، ونى بيلەۋشىلەر اڭىزىن ايتادى، كۇيىن دە تارتىپ بەرەدى» دەپ جازعان بولاتىن. ەكىنشىدەن، وسپان باتىردىڭ ورداسىنا موڭعول مارشالى ح.چويبالسان كەزدەسۋگە بارعاندا قازاقتار ءان ايتۋمەن بىرگە بي بيلەگەن، مۇنى مارشالدىڭ كومەكشىسى چاگدارسۇرەن ەستەلىگىندە جازىپ قالدىرعان. ۇشىنشىدەن زۋحا باتىردىڭ بالاسى سولتانشاريپ باستاعان ەل گيمالاي اسىپ، كاشميردە ءبىراز ۋاقىت تۇراقتاعان. امەريكا جۋرناليستەرى قازاق بوسقىندارىمەن كەزدەسۋگە بارعاندا ولار ۇلتتىق ويىن-ساۋىقتى دا قىزىقتاپ جازىپ العان. مينان ابىلا دەگەن باتىردىڭ التى جاسار قىزى قارا جورعا سەكىلدى ۇلتتىق بيلەردى بيلەگەن. امەريكادا جاريالانعان بۇل فوتودەرەك تابىلىپ وتىر. مينان ابىلا اپاي «قارا جورعا»، «جورعا ايۋ»، «كوك توبەت» سەكىلدى بيلەردىڭ بار ەكەنىن ايتىپ وتىر.
– موڭعوليا قازاقتارىندا اۋىز ادەبيەتىنىڭ قانداي ۇلگىلەرى جاقسى ساقتالىپتى؟
– زەرتتەۋ بارىسىندا مونعوليا قازاقتارى اراسىندا جۇمباق جانرى كەڭ كولەمدە تارالعاندىعى، سونىمەن بىرگە سونىلىعى، حاتقا تۇسپەگەن جاڭالىعىمەن ەرەكشەلەندى. حالىق اراسىنان ەكسپەديسيا مۇشەلەرى عىلىمي اينالىمعا ءالى دە تۇسە بەرمەگەن جۇزدەگەن جۇمباقتار جازىپ الدى. بۇدان سىرت ەرەكشە نازار اۋداراتىن جاعداي – «جوقتاۋ» جانرىنىڭ بۇگىنگە دەيىن ەل اراسىندا ايتىلىپ كەلە جاتقاندىعى. بۇل جانردىڭ كوپتەگەن ۇلگىلەرى حالىق اراسىنان ەرەكشە وتىنىشپەن جازىلىپ الىندى. قارا ولەڭنىڭ قايماعى بۇزىلماعاندىعى دا دالەلدەنە ءتۇستى. بۇرىن عىلىمي نىسانعا تۇسە بەرمەگەن كوپتەگەن تىڭ جاڭىلتپاشتار، ماقال-ماتەلدەر، عۇرىپتىق فولكلور ۇلگىسىنىڭ ەرەكشە ۇلگىسى «قوزىنى تويگەلەۋ» جىرى مەن «ەشكىنى شورەلەۋ» جىرلارى دا انىمەن بىرگە جازىلىپ، ەكسپەديسيا قورجىنىنا ءتۇستى. ەرتەرەكتە جاريالانعان حالىق مۇراسىنا قاتىستى سيرەك كەزدەسەتىن جيناقتار، قولجازبالار جينالىپ، سكانەرمەن كوشىرىلىپ الىندى.
– ال، ەندى رەسەيدەگى ساپارلارىڭىز جايىندا توقتالا كەتسەڭىز؟
– رەسەي قوشاعاش اۋدانى جاڭا اۋىل، توبەلەر، قوشاعاش تۇرعىندارى، سونىمەن بىرگە التاي رەسپۋبليكاسى ۋست-كان اۋدانى تۇراتى اۋىلى قازاقتارى كەشەندى ەكسپەديسياعا تۇڭعىش رەت قامتىلدى. قوشاعاش قازاقتارىندا قارا ولەڭ، جوقتاۋ، تاريحي اڭىزدار، شەجىرەلىك دەرەكتەر اجەپتاۋىر ساقتالعانى بايقالدى. اسىرەسە «جوقتاۋ» جانرىنىڭ بۇل وڭىردە ومىرشەڭ سالت ەكەندىگىنىڭ كۋاسى دە بولدىق. مىسالى، 1928 جىلى تۋعان نۇرعايشا ساقان قىزى قايتىس بولعان كۇيەۋى سوعىس ارداگەرى تەگشىن نوكەن ۇلىنىڭ كيىمدەرىن تۇلداپ، وسى تۇلدىڭ قاسىندا وتىرىپ، ارىسىن جوقتاۋ سالتىن اتقاردى. ءبىر ەرەكشە ايتاتىن جايت – قازاق باسپاسوزىندە ارەدىك-ارەدىك «كرەششەننىي كازاحي» (شوقىندى قازاقتار) دەگەن اتاۋعا يە بولعان ۋست-كان اۋدانى تۇراتى اۋىلىن مەكەندەيتىن 70 وتباسى، جيىنى 300 قانداسىمىز زەرتتەۋگە قامتىلدى. بۇل اياداي اۋىلدان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى قىدىران تۋعانبايەۆ، جانىبەك ەلەۋسىزوۆ دەگەن ەكى قاھارمان تۋىپ شىعۋى تەگىن ەمەس بولسا كەرەك. زەرتتەۋ بارىسىندا وسى اۋىلعا قازاقتاردىڭ ورنالاسۋى تۋرالى شەجىرەلىك دەرەكتەر، ولاردى وتىرىقشى حالىقتىڭ قالاي شوقىندىرعانى تۋرالى مالىمەتتەر، سونىمەن بىرگە وسى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءقازىر مەشىت اشىپ، يمام سايلاپ، اتا ءدىنى مۇسىلماندىققا بەت بۇرعانى تۋرالى دەرەكتەر جازىلىپ الىندى. اۋىلداعى قاريالار قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيتىندىگى ءان ايتىپ، جىر جىرلايتىندىعى – ۇلتتىق زەردە مەن يممۋنيتتەتتىڭ بەكەم ەكەندىگىن بايقاتادى. تۇراتى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى 1934 جىلى تۋعان رۋى نايمان، سارجومارت كۇلاش ءجۇسىپ قىزى باسقا ەمەس الدىمەن بىلايشا «ەلىم-ايدىڭ» زارلى اۋەنىنە باستى:
شاعي شاپان كيمەسەم ءسان كەلمەيدى- اۋ،
«ەلىمايعا» سالماسام ءان كەلمەيدى، ەلىم-اي، ەلىم-اي.
بويىندا تۇراتىنىڭ ارشا اپ ءجۇرمىن،
ارشامدى كوتەرە الماي شارشاپ ءجۇرمىن، ەلىم-اي، ەلىم-اي.
تۋىسىم سوناۋ جۇرگەن امان دەيدى –اۋ،
حابارىن ءوزىم بارىپ كورسەم ەكەن، ەلىم-اي، ەلىم-اي!
اڭگىمەلەسكەن حازىرەت ءابدىلدا
پىكىر قالدىرۋ