ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بارلىق ورتا مەكتەپتەر، كوللەدجدەر، ليسەيلەر ءۇشىن مىندەتتى فورما تالاپتارىن بەكىتكەن. ول ءبىلىم بەرۋدىڭ زايىرلى سيپاتىن ىسكە اسىرۋعا جانە ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى وقۋشىلارىنىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك، مۇلىكتىك جانە باسقا دا وزگەشەلىك بەلگىلەرىن جويۋعا باعىتتالعانى بەلگىلى. سونىمەن قاتار ءبىلىم الۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي مەكتەپ فورماسىنىڭ ۇلگىسىن، ءتۇسىن رەگلامەنتتەيدى. الايدا، بۇگىندە ەلىمىزدەگى ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە قىز بالالاردىڭ ورامال تاعىپ كەلۋى ماسەلەسى وزەكتى بولۋدا. وسىعان وراي، تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، بەلگىلى ءدىنتانۋشى بالعابەك مىرزايەۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

– بالعابەك ءابدىقايىم ۇلى، ەلىمىزدەگى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە حيدجاب كيگەن قاراكوزدەرىمىزدىڭ سانى انىقتالعان با؟ بۇل تۋراسىندا اتا زاڭ نە دەيدى؟

– قازىرگى تاڭدا رەسپۋبليكا مەكتەپتەرىندە وقيتىن قىز بالالالاردىڭ سانى 1 444 765 ادامدى قۇرايدى. 1 قاراشاداعى مالىمەتتەر بويىنشا وسى ساننىڭ ىشىندەگى حيدجاب كيۋگە قاتىستى كورسەتكىش 2171 بولعان. وسىعان دەيىنگى تەولوگتاردىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسىپ جۇرگىزىلگەن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ورامالىن شەشكەن وقۋشىلار دا بارشىلىق. وكىنىشكە قاراي، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى ساباق كەزىندە حيدجابىن شەشۋگە كونبەي، مەكتەپكە بارماي جۇرگەن 193 فاكتىنىڭ تىركەلگەنىن ايتۋدا. بۇل احۋال نەگىزىنەن ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىندە ورىن العان. ال كەيبىر ايماقتاردا ورامال تاققاندارعا كوز جۇمىپ قاراۋ فاكتىلەرى بارى جاسىرىن ەمەس.

 ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭى ار-وجدان قۇقىعىن بەلگىلەيدى، ول – رۋحاني كاتەگوريالار، ىشكى الەم جانە نانىم. مەكتەپتەردە ورامال تاعۋ جانە ءدىني كيىم كيۋ – ار-وجدان ەركىندىگىنە جاتپايتىن سىرتقى كورىنىستەر. بۇدان باسقا، كونستيتۋسيانىڭ 22 بابى 2 تارماعىندا ار-وجدان بوستاندىعى قۇقىعىن جۇزەگە اسىرۋ جالپى ادامدىق جانە ازاماتتىق قۇقىقتار مەن مەملەكەت الدىنداعى مىندەتتەرگە بايلانىستى بولماۋعا نەمەسە ولاردى شەكتەمەۋگە ءتيىس دەپ كورسەتىلگەن. مۇنداي مىندەتتەرگە ءاربىر قوعامدىق قارىم-قاتىناس، ونىڭ ىشىندە ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ىشكى قاعيدالاردى ساقتاۋ جاتادى.

مەكتەپ فورماسىنا قويىلاتىن ءبىرىڭعاي تالاپتار – ءاربىر قازاقستاندىق ءۇشىن ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە مىندەتتى تۇردە ورىنداۋعا جاتاتىن نورماتيۆتىك قاعيدا. مەملەكەت جوعارىدا ايتىلعاندار مەن وقۋشىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن شەكتەمەيدى، قۇقىعىن بۇزبايدى، سونداي-اق اتا-انالاردىڭ سەنىمىنە ارالاسپايدى. تەك قانا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جالپىعا ورتاق قابىلدانعان ىشكى مىنەز-قۇلىق قاعيداسىن ورىنداۋعا ۇندەيدى. ورتا وقۋ ورىندارىنان تىسقارى جانە ساباق اياقتالعاننان كەيىن اركىم ءوزىنىڭ قالايتىن كيىمىن كيۋگە ەركى بار.

– وسى باعىتتا قۇزىرلى ورگاندار قانداي شارالار اتقارۋدا؟ مەكتەپ فورماسىن مىندەتتەيتىن قۇجاتتار ورىندالماعان جاعدايدا قانداي اكىمشىلىك شارالار قولدانىلادى؟

– ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىمەن جانە تەولوگ-عالىمداردى تارتا وتىرىپ، ارنايى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتە حيدجاب كيەتىن قىزداردىڭ اتا-انالارىمەن ءاقپاراتتىق-تۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جالعاستىرۋدا. بۇدان بولەك، مەكتەپ فورماسىنىڭ تالاپتارىن ساقتاۋعا قاتىستى ماسەلە تەك ورامالمەن عانا شەكتەلىپ قالماعانىنا نازار اۋدارعان ءجون. اتاپ ايتقاندا، ساباققا قىسقا يۋبكا، قىمبات بيۋجيتەريالار، باعالى اشەكەي زاتتار، شەكتەن تىس ساندەنىپ، بويانىپ، اشىق-شاشىق كەلەتىن، جالپى بەكىتىلگەن مەكتەپ فورماسىنداعى تالاپتان تىس كيىنەتىن وقۋشىلارعا دا شارالار قابىلداناتىن بولادى.

ياعني، مەملەكەت تەك حيدجاب تاعۋ ماسەلەسىمەن عانا ەمەس، جالپى وقۋشىلاردىڭ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىگىن جويۋ باعىتىندا جۇمىس جۇرگىزىپ وتىر. ب ا ق بەتتەرىندە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە تەك حيدجابپەن كۇرەسىپ جاتقانداي كورسەتۋ – ماسەلەگە ءبىر جاقتى قاراپ وتىرعانداردىڭ قيتۇرتقى ارەكەتتەرى. وسىعان حيدجاب كيەتىن قىزداردىڭ اتا-انالارىنى ەرەكشە نازار اۋدارسا دەيمىن.

«ءبىلىم تۋرالى» زاڭنىڭ 47-بابى 15-1-تارماعىندا «ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا ءبىلىم الۋشىلار ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگان بەلگىلەگەن، مىندەتتى مەكتەپ فورماسىنا قويىلاتىن تالاپتاردى ساقتاۋعا مىندەتتى» دەپ جازىلعان. 49-بابىنىڭ 2-تارماعىندا «اتا-انالار مەن وزگە دە زاڭدى وكىلدەر ءبىلىم بەرۋ ۇيىمىنىڭ جارعىسىندا ايقىندالعان قاعيدالاردى ورىنداۋعا مىندەتتى» دەپ كورسەتىلگەن.  وسى زاڭنىڭ 5-بابىنا سايكەس ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگان «ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى ءۇشىن مىندەتتى مەكتەپ فورماسىنا قويىلاتىن تالاپتاردى ازىرلەيدى جانە بەكىتەدى» دەپ كورسەتىلگەن.

وعان قوسا، 49-باپتا ايتىلعانداي، اتا-انالار مەن وزگە دە زاڭدى وكىلدەردىڭ، بالالاردىڭ وقۋ ورنىنا بارۋىن قامتاماسىز ەتۋگە، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگان بەلگىلەگەن مىندەتتى مەكتەپ فورماسىنا قويىلاتىن تالاپتاردى ورىنداۋعا، ءبىلىم بەرۋ ۇيىمىندا بەلگىلەنگەن كيىم فورماسىن ساقتاۋعا مىندەتتى. ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ 2016 جىلعى 14 قاڭتارداعى №26 بۇيرىعى، كورىپ وتىرعانىمىزداي، زاڭ تالاپتارىن رەتكە كەلتىرۋ ماقساتىنان تۋىنداپ وتىر. اتا-انالارعا جانە ورامال تاعاتىن نەمەسە باسقا دا بۇيرىققا قايشى كەلەتىن مەكتەپ فورماسىن كيەتىن قىز بالالارعا وسىلاردى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى بارىنشا اشىق جۇرگىزىلۋدە. ەگەر وسى جۇمىستار ناتيجە بەرمەسە، وندا مەكتەپ فورماسىنىڭ تالاپتارىن ورىنداماعان قىزداردىڭ اتا-انالارىنا ايىپپۇل سالۋ تۋرالى زاڭ نورمالارىن قولدانۋ ماجبۇرلىگى تۋىندايدى. اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستىڭ 409 بابىنا سايكەس اتا-انالار بالالارىنىڭ مەكتەپ فورماسىن ساقتاۋ تۋرالى تالاپتارىن ورىنداۋدان باس تارتقان جاعدايدا ءبىرىنشى مارتە 10 اەك مولشەرىندە، قايتالانعان جاعدايدا 20 اەك مولشەرىندە ايىپپۇل سالۋ قاراستىرىلعان.

– بالعابەك ءابدىقايىم ۇلى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءدىني ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارى دا بار ەمەس پە؟ بالكىم، ورامالىن شەشكىسى كەلمەگەن وقۋشى وقۋىن سوندا جالعاستىرعانى ءجون شىعار؟..

– ارينە، مۇنى دا بالاما نۇسقا رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. حيدجابىن شەشپەيمىن دەگەن قىزداردىڭ ەلىمىزدەگى قىز بالالاردى قابىلدايتىن مەدرەسە-كوللەدجدەردە ءبىلىم الۋىنا مۇمكىندىگى بار. قازىرگى ۋاقىتتا قىزدارعا ارنالعان سارىاعاش، شىمكەنت، ءۇشقوڭىر مەدرەسە-كوللەدجدەرى جۇمىس ىستەيدى. سونداي-اق زاڭنامانىڭ ەشقانداي نورماسىنا قايشى كەلمەيتىندەي تارتىپپەن اقىلى نەگىزدە مەكتەپ ءمۇعالىمىن ۇيىنە شاقىرىپ جالعاستىرۋعا نەمەسە جەكەمەنشىك مەكتەپتەردە ءبىلىم الۋعا بولادى.

ال، جالپى العاندا قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ جانە تاربيەلەۋ جۇيەسى زايىرلى سيپاتقا يە جانە ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن بولىنگەن. سوندىقتان، مەكتەپكە حيدجابپەن كەلەتىن قىزداردىڭ اتا-انالارىنا مەملەكەتتىڭ، مەكتەپتىڭ تالاپتارىنا قۇرمەتپەن قاراۋىن، مەملەكەتتىڭ زاڭىنا باعىنۋ قاجەتتىگى جونىندە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جالعاستىرا بەرۋ كەرەك.

– ەندى مىنانى ايتىڭىزشى، سول قىزدارىنا ورامال تاققىزعان اتا-انالار بۇل تالاپتى قايدان الدى، مۇنداي قادامعا نەگە بارادى؟ الدە، يسلامدا قىزداردىڭ ءبىلىم الۋى ماڭىزدى ەمەس پە؟

–  يسلام دىنىندە ادامدار جىنىسىنا قاراماستان جاراتىلىسىنان تەڭ بولعاندىقتان، ايەل مەن ەر ادامدارعا ءبىلىم الۋ بىردەي پارىز ەتىلگەن. قازىرگى جاھاندانعان دۇنيەدە، زايىرلى ءبىلىم ساپاسى تۇرعىسىنان ەلىمىز باسقالارمەن تەرەزەسى تەڭ بولۋ ماقساتىن ۇستانادى. سوندىقتان، ورتا مەكتەپتە وقيتىن كەز كەلگەن وقۋشىنى ءدىن اتريبۋتتارىن جەلەۋ ەتىپ، مەملەكەتتىك مەكەمەدە وقشاۋلانۋىنا، دارالانۋىنا، ەرەكشەلەنۋىنە جول بەرىلمەيدى. مەكتەپ جاسىنا جەتكەن بارلىق بالالار ءبىلىم الۋى شارت دەيتىن بولساق، مەكتەپ كيىمىنە قاتىستى جاڭادان بەكىتىلگەن تالاپتاردان ەشكىم اتتاپ كەتە المايدى.

راس، كەيبىر باۋىرلارىمىزدىڭ مەكتەپتەگى قىزداردىڭ ورامال تاعۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى ۇستانىمدارى ءبىر جاقتى بولىپ كەلەدى. ياعني قۇران كارىمدەگى «نۇر» سۇرەسىنىڭ 31-اياتىنداعى اللانىڭ قىز بالاعا ورامال تاعۋ كەرەك دەگەنىن نەگىزگى دالەل ەتىپ العا تارتادى. ارينە، ءاربىر مۇسىلمان پەندە ورامالدىڭ باليعات جاسىنا تولعاندارعا پارىز، مىندەت ەكەنىن بىلەدى. وعان يلانادى جانە كامىل سەنەدى. سونىمەن قاتار، ونىڭ باليعات جاسىنا تولعاننان كەيىن تالاپ ەتىلەتىنىنە نازار اۋدارادى. يسلام ءدىنى باليعات جاسىنا تولماعان قىزدىڭ ورامال تاعۋىن تالاپ ەتپەيدى. شاريعاتىمىز ورامال تاعۋدىڭ تۇپكى ءمانى مەن ماڭىزىن، ۇكىمىن تۇسىنبەيتىن كىشكەنتاي ءبۇلدىرشىننىڭ باسىنا جاۋلىق جابۋدى مىندەتتەمەيدى. ال قىز بالانىڭ باليعاتقا تولۋىن ونىڭ تەك 9 جاسقا كەلۋىمەن شەكتەپ قويۋعا بولمايدى. يسلام عۇلامالارىنىڭ پىكىرىنشە، جاعداياتىنا بايلانىستى قىز بالا 12-13 جاستا دا نەمەسە كەيىن دە (14-15 جاس) باليعاتقا تولۋى مۇمكىن.

ءاربىر مۇسىلمان قىز بالا ورامالدىڭ قادىر-قاسيەتىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، جاۋاپكەرشىلىگىن سانالى تۇردە سەزىنىپ، اللانىڭ ءامىرىن ءوز ەركىمەن ورىنداۋى – اسا ماڭىزدى امال. قاسيەتتى قۇراندا يسلامدا زورلىق جوق ەكەندىگى باياندالعان. مەكتەپ تابالدىرىعىن ەندى عانا اتتاعان ءبۇلدىرشىندى جاۋلىق جابۋعا ماجبۇرلەۋدەن بۇرىن، وعان ەڭ اۋەلى ءبىلىم مەن تاربيە بەرگەن ابزال. بۇل – اتا-انانىڭ باستى مىندەتى. ويتكەنى، ءبىلىم الۋ – قۇرانداعى ەڭ العاشقى بۇيرىق. سوندىقتان ءبىز ءبىلىم جولىنا كەدەرگى بولىپ جاتقان ماسەلەلەرگە كەلگەندە قىزىمىزدىڭ ءبىلىم الۋىنا رۇقسات بەرۋىمىز كەرەك.

– بالعابەك ءابدىقايىم ۇلى، ءسوز ورايىندا يسلامداعى ءبىلىمنىڭ ماڭىزى جونىندە ايتا كەتسەڭىز، اسىرەسە، ايەلدەردىڭ ءبىلىم الۋىنا قاتىستى شاريعات نە دەيدى؟

– پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) وسى تۇرعىدا: «اللاعا جاقىنداتاتىن ءبىلىم ۇيرەنبەي وتكىزگەن كۇننىڭ مەن ءۇشىن ەشقانداي قايىرى جوق» دەپ ايتقان ءحاديسى ءبىلىمنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى. ويتكەنى، ءبىلىم ادامزاتتىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، كىشىپەيىل بولۋعا ىقپال ەتەدى. ارام وي، پيعىلدان ارىلتىپ، شىندىقتى تۇسىنۋگە، قولىنان كەلگەنشە جاقسىلىق جاساۋعا شاقىرادى. اللا تاعالا عىلىممەن شۇعىلدانىپ، ۇيرەنگەندەرىن بويىنا سىڭىرە بىلەتىن عالىمداردى جوعارى مارتەبەگە شىعاراتىنىن قۇران كارىمدە بىلاي باياندايدى: «اللا تاعالا سەندەردەن سونداي يمان كەلتىرگەندەردىڭ، عىلىم بەرگەندەردىڭ دارەجەلەرىن كوتەرەدى».

پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ءبىزدىڭ بىلىمگە دەگەن ىنتامىزدى ارتتىرۋ ءۇشىن بىلاي دەگەن: «كىم دە كىم ءبىلىم ۇيرەنگىسى كەلسە، اللا ول ادامعا جۇماققا باراتىن جولدى جەڭىلدەتەدى. پەرىشتەلەر ونىڭ ارەكەتىن ۇناتقاندىقتان، ۇستىنە قاناتتارىن كەرەدى. اسپان مەن جەردەگى ءتىپتى، سۋدىڭ ىشىندەگى بالىقتار دا عالىمدار ءۇشىن اللادان كەشىرىم تىلەيدى. عالىمنىڭ جاي قۇلداردان ارتىقشىلىعى، ايدىڭ وزگە جۇلدىزداردان ارتىقشىلىعىنا ۇقسايدى. عالىمدار – پايعامبارلاردىڭ ميراسقورلارى. پايعامبارلار التىن مەن كۇمىستى ميراسقا قالدىرمايدى، تەك قانا ءبىلىمدى ميراس ەتىپ قالدىرادى. ول ميراستى العان ادام مولشىلىققا كەنەلەدى».

نەگىزى ادامنىڭ ءبىلىمى ارتقان سايىن اللاعا دەگەن سەنىمى، قۇرمەت، قورقىنىشى ارتادى. جالپى، ءبىلىم الۋ – يسلامنىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى. سول سەبەپتى، قۇراننىڭ ەڭ العاشقى اياتى «وقى! جاراتقان اللانىڭ اتىمەن وقى!» دەپ ءتۇستى. اللانىڭ بۇل جەردە «وقى!» دەپ وتىرعانى قاي كىتاپ؟ ول – ەكى كىتاپ: ءبىرى – قۇران كىتابى، ەكىنشىسى – فيزيكالىق جانە مەتافيزيكالىق جاراتىلىس كىتابى. ال جاراتىلىس ىلىمىنەن حابارى جوق ادام قۇراندى دۇرىس تۇسىنە المايدى. وسى تۇرعىدان العاندا، مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىتىلاتىن حيميا، ماتەماتيكا، بيولوگيا جانە تاعى باسقا پاندەردىڭ بارلىعى دۇنيەنىڭ قۇدىرەتىن  تانۋعا جول اشادى. سونداي-اق، اسپان مەن جەر جاراتىلىسى، كۇن مەن ءتۇننىڭ الماسۋى، كۇن مەن ايدىڭ بەلگىلى ءبىر جۇيەدە قوزعالۋى، ادامنىڭ جاراتىلۋى سياقتى اللانىڭ بار ەكەنىن دالەلدەيتىن ءارى تەرەڭ ويلانۋعا جەتەلەيتىن ءتۇرلى قۇبىلىستار تەك قانا ءبىلىم ارقىلى بولادى.

ءال-فارابي، يبن سينا، يبن حالدۋن، يدريسي، ءال-بيرۋني، ال-حورەزمي، يبن باتۋت، ءال-باتتاني، دجابير يبن ءافلاح، ءار-رازي، ءال-عازالي سياقتى كوپتەگەن عالىمدارىمىزدىڭ ءبىلىم جولىنا تۇسۋىنە جوعارىداعى ايات-حاديستەر سەبەپ بولعانى انىق. سوندىقتان، مەكتەپ جاسىنداعى بالانى يماندىلىققا باۋلىپ، وعان ءبىلىم ۇيرەتۋ – ءاربىر ادامنىڭ ازاماتتىق ءارى مۇسىلماندىق بورىشى. ءدىني ءھام زايىرلى ءبىلىم – بولاشاقتىڭ كىلتى.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!