مۇسىلماننىڭ پارىزى قايسى؟ مىندەتى نە؟ قۇلشىلىق پەن تىرشىلىك قايتسە قابىسادى؟ بۇگىنگى كۇننىڭ ءاربىر مۇسىلمان بالاسىنا وي سالاتىن اڭگىمەنى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور ومار جالەل تارقاتىپ بەردى. نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز. 

– اعا، جاقىندا جارىق كورگەن «حارەكەت» كىتابىڭىز وقىرماندار اراسىندا قىزۋ تالقىلانۋدا.  وسى كىتابىڭىز شىققاننان كەيىن وزىڭىزدە قانداي وي پايدا بولدى؟ «اتتەگەن-اي» دەگەن تۇسىڭىز بولدى ما؟

– جوق. ەشقانداي دا وكىنىش بولعان جوق. سەبەبى، بۇل و باستا ەلەنىپ-ەكشەلگەن، تالقىلاۋلاردان وتكەن ديسسەرتاسيالىق جۇمىس بولاتىن. شىنىمدى ايتسام، «حارەكەتتى» ءدال وسىلاي قوعامدىق پىكىر تۋدىرادى، وقىرماندار تاراپىنان ۇلكەن قىزىعۋشىلىق بولادى دەپ ويلاعان جوقپىن. جازىلعاننان كەيىن التى جىلداي جاتقان دۇنيەمدى شاكىرتتەرىمنىڭ وتىنىشىمەن، ايتۋىمەن كىتاپ قىلىپ شىعاردىم. وكىنەتىندەي بۇل ادەبي شىعارما ەمەس، عىلىمي جۇمىس. ءبىراق، وسى «حارەكەتتەن» كەيىن وسى كىتاپقا ەنبەگەن، ابايدىڭ جاڭا قىرلارى، جاڭا ويلار كەلىپ ءجۇر.

– كىتابىڭىز ابايدىڭ «ادام بول، مال تاپ» دەگەن قاعيداسىن نەگىزگە الادى.  ادام قايتسە ادام قالپىندا قالا الادى؟

– شىنىن ايتقاندا، كەيىنگى كەزگە دەيىن ابايدىڭ وسى «ادام بول، مال تاپ» دەگەن ءسوزىن نازارعا الماي كەلدىك. اباي بۇل ءسوزدى ەشتەڭەگە سۇيەنبەي اتا سالعانداي سەزىندىك. ءبىراق، اباي انىق ايتىپ تۇر ەكەن. جالپى، كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە تاربيەلەنگەن ۇرپاق ادام بولۋدى مال تابۋمەن ەش بايلانىستىرعان ەمەس. سەبەبى، ول كەزدە كاسىپپەن اينالىسۋدى نامىس سانايتىن. ءتىپتى، «ساۋداگەر» دەپ كەمسىتىپ ايتاتىن. سەبەبى، يدەولوگيا سولاي بولدى. ال ءقازىر ادامنىڭ ادام بولۋى مال تابۋمەن بايلانىستى بولىپ تۇر. زاماننىڭ ءوزى سوعان الىپ كەلدى. مال – كاپيتال. قازاق بۇرىن «مال-جان امان با؟» دەپ امانداسقان. نەگە قازاق ەڭ ارداقتى جانىنىڭ الدىنا مالدى شىعارىپ تۇر دەيسىز؟ ول مىناداي ءۇش جاعدايعا بايلانىستى ەكەن. ءبىرىنشىسى، مال ادامنىڭ جانىن اشتىقتان، سۋىقتان، ىستىقتان ساقتايدى. ياعني، فيزيكالىق تۇرعىدان ساقتايدى. 

ەكىنشىدەن،  مال ادامنىڭ ۇياتىن، ۇجدانىن ساقتايدى. ەگەر مالىڭ جوق، كەدەي بولساڭ ەرىكسىز بىرەۋدىڭ دۇنيەسىنە كوز تىگەسىڭ. ۇياتتى قويىپ ودان نان سۇرايسىڭ، قارىز سۇرايسىڭ. بۇدان كىسىنىڭ ءقادىرى كەتەدى. شاكارىمنىڭ دە «ماقتان ءۇشىن مال جيما، جان ءۇشىن جي، بىرەۋگە كوزسۇزبەستىڭ قامى ءۇشىن جي» دەيتىنى وسى.

ال ءۇشىنشى ماعىناسىندا مال ادامنىڭ بويىنداعى ادامدىق قاسيەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا كومەكتەسەدى. اباي ايتادى «مالدى يحساندا قولىڭ قىسقا بولماس ءۇشىن جي» دەيدى. يحسان يسلام دىنىندەگى ءبىر ماعناسى مۇقتاجعا كومەكتەسۋ دەگەندى بەرەدى. ادام بىرەۋگە جاقسىلىق جاساۋ ارقىلى عانا ءوزىنىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەرىن سىرتقا شىعارا الادى ەكەن.

مىنە، قازاقتىڭ «مال-جان امان با؟» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ استارىندا: «حارەكەتىڭ بار ما؟ كاسىبىڭ بار ما؟ قالتاڭ قالىن با؟» دەگەن سوزدەر جاتىر.

– جالپى ادام باي بولۋ ءۇشىن ءبىلىمدى بولۋ كەرەك پە الدە اقىلدى بولۋ كەرەك پە؟

– قولىڭدا تۇك جوق بولسا قۇر اقىلدان پايدا جوق. ءماشھۇر ءجۇسىپ «اقىل مالدا» دەيدى. ءبىر قاراعاندا قۇلاققا تۇرپىدەي ەستىلەدى. ءبىراق، شىندىعى سول. ماسەلەن، اناڭىز قاتتى اۋىرىپ جاتسا، ءسىزدىڭ قولىڭىزدا سول اناڭىزدى ەمدەتەتىن مال بولماسا قۇر اقىلمەن نە امال قىلماقسىز. ءماشھۇردىڭ «اقىل مالدا» دەپ وتىرعانى وسى.

قازاقتا «ادامنان سۇراعاننىڭ ەكى كوزى شىعادى، اللادان سۇراعاننىڭ ەكى ءبۇيىرى شىعادى» دەگەن ناقىل بار. ءبىز ءقازىر «ايلىعىمدى كوبەيتشى، سىياقىمدى كوبەيتشى» دەپ ادامداردان سۇراپ ءجۇرمىز. وسىدان ءبىزدىڭ ەكى كوزىمىز شىعىپ ءجۇر. ياعني، ناتيجەسىز. نەگىزىندە، مالدى يەسىنەن سۇراۋ كەرەك. ال مالدىڭ يەسى كىم؟ ارينە، اللا.  اباي: «قۇدايدان مال سۇرايسىڭدار، بەرسە المايسىڭدار» دەدى. قۇداي نە بەردى دەگەنگە، اباي: «اللا تاعالا سەندەرگە مال تابارلىق قۋات بەردى» دەيدى. سوندا ادامزاتقا دەنساۋلىق مال تابۋ ءۇشىن بەرىلگەن ەكەن. ەشكىمگە جالتاقتاماي، تىلەنبەي ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن اللا ادام بالاسىنىڭ ون ەكى مۇشەسىن ساۋ، قۋاتتى قىلىپ جاراتتى. نەگىزى، ءاربىر اتا-انا ۇل بالانى مال تابۋعا، قىز بالانى انا بولۋعا تاربيەلەۋ كەرەك. ءقازىر تەپسە تەمىر ۇزەتىن قانشاما جىگىتتەر كەدەي. نەگە؟ سەبەبى، ولارعا باسىندا تاربيە دۇرىس بەرىلمەگەن. قازاقتا «ون ەكى مۇشەڭ ساۋ بولسا، كەدەيمىن دەپ ايتپا»  دەگەن ماقال وسى جايتتارعا قاتىستى ايتىلسا كەرەك.

– ءسىز ءقازىر مەشىت مەدرەسەسىندە دە شاكىرتتەرگە ءدارىس بەرەسىز. ءقازىر سول شاكىرتتەرگە ءدىندى تەك 5 پارىزدىڭ توڭىرەگىندە عانا ءتۇسىندىرىپ جۇرگەن جوقپىز با؟

– راس، ءقازىر شاكىرتتەرگە ءدىندى تەك 5 پارىز شەڭبەرىندە ءتۇسىندىرىلىپ ءجۇر. ءبىراق، مۇسىلمانشىلىق بۇل بەسەۋىمەن تولىقپايدى. ماسەلەن، دايش-تىڭ سودىرلارى اۋىزدارىنان اللانى تاستامايدى. ال، جاساپ جۇرگەندەرى مۇسىلماندىقتىڭ ماڭايىنا دا جۋىقتامايدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ: «مۇسىلمانشىلىق ەڭ ءبىرىنشى ۋاعداعا وپالى بولۋمەن بولادى» دەيدى. ۋاعدا دەپ وتىرعانى ۋادە عوي. قازاق «ايتساڭ ۋادەڭە جەت، ۋادەسىز قۇدايعا شەت» دەيدى. ءبىزدىڭ اللا تاعالاعا بەرگەن ەڭ العاشقى ۋادەنى «ءالميساق ۋادەسى» دەيدى ەكەن. اللا تاعالا ادامدى تولىق جاراتپاي تۇرىپ «راببىلارىڭ كىم؟» دەپ سۇرادى. سوندا، «يا، راببىم سەنسىڭ» دەدى. ءبىز وسىلايشا قۇدايعا ۋادە بەردىك. ءبىز ەندى سول ۋادەگە ادال بولۋىمىز كەرەك. اللا تاعالا قۇران كارىمدە بىرنەشە مارتە، «مەن ۋادەمنەن تايمايمىن، سەندەر ۋادەلەرىڭنەن تايماڭدار» دەپ ەسكەرتەدى. ءبىراق، ءبىز ۇمىتشاقپىز. قۇدايدىڭ الدىنداعى ۋادەمىزدى ۇمىتىپ كەتەمىز. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ: «مۇسىلمانشىلىق ەڭ ءبىرىنشى ۋاعداعا وپالى بولۋمەن بولادى» دەپ وتىرعانى وسى.  ءبىز ءقازىر بىر-بىرىمىزگە بەرگەن ۋادەنى ورىندامايمىز. سوندا ءبىزدىڭ قاي جەرىمىز مۇسىلمان. سايد نۇرسي دەگەن تۇرىكتىڭ عۇلاماسى انگلياعا بارعان كەزدە «سلوۆا دجەنتلمەن» دەگەندى كورىپ تاڭ قالىپ، «اعىلشىنداردا ءدىن جوق، مۇسىلماندىق بار ەكەن، ال بىزدە ءدىن بار، مۇسىلماندىق جوق» دەپتى. ياعني، اعىلشىندار ءبىر دۇنيەگە ۋادە بەرىپ، «سلوۆا دجەنتلمەن» دەپ ايتسا بولدى. وعان قولحات، كەلىسىمشارت دەگەننىڭ قاجەتى جوق. مىندەتتى تۇردە ۋادەسىندە تۇرىپ، ورىندايدى ەكەن. ال، بىزدە قول حات جازىپ بەرىپ تۇرىپ الداپ كەتەتىندەر بار عوي.

ياسساۋيدىڭ دا ايتاتىنى وسى. «باسىڭا شالما ورادىڭ، ۇستىڭدە سۇننەت كويلەك، قولىڭدا تاسبيح. ءبىراق، مۇسىلمان بولمادىڭ» دەيدى ياسساۋي.

مۇسىلماندىق ەكىنشى سيپاتىن تاعى دا ءماشھۇر ايتادى: «پايدامەن زيان قاتار كەلگەندە پايدانى وزگەگە بەرىپ، زيانىن وزىڭە قالدىرۋ» دەيدى. بۇل وتە قيىن جاعداي. سەبەبى، ءبىزدىڭ ءناپسىمىز وتە كۇشتى. ەگەر الدىمىزعا ءبىر ارزان، ءبىر قىمبات زات كەلىپ، سونىڭ بىرەۋىن وزگەگە بەرۋ كەرەك بولسا، ساپالىسىن، ءتاۋىرىن، قىمباتتاۋىن وزىمىزگە الىپ قالعىمىز كەلىپ تۇرادى. ياعني، ءناپسىنىڭ قالاۋىن جاسايمىز.

ال بۇل دا مۇسىلماندىققا جاتپايتىن قىلىق. قازاق «پايدا زياننىڭ ارعى جاعىندا» دەيدى. ەگەر الگى زاتتىڭ ساپالىسىن بىرەۋگە بەرىپ، ناشارىن ءوزىڭ الىپ قالساڭ سەنىڭ ءناپسىڭ زيان شەگەدى دە، رۋحىڭ باييدى ەكەن. ال، مۇسىلماندىقتىڭ ءۇشىنشى سيپاتى، جومارتتىق، ءتورتىنشى سيپاتى، مۇسىلماندىقتىڭ شىڭى، بارشا ادامدى ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ بالاسى، مەنىڭ باۋىرىم دەپ قاراۋمەن بولادى دەيدى. ءقازىر ءبىز وزگە ۇلتتى بىلاي قويعاندا ءوز قازاعىمىزدى جاقتىرمايمىز عوي.

ودان كەيىن جالپى جۇرتقا پايدالى بولساڭ مۇسىلمانسىڭ دەيدى. ياعني، جاقسى ۇستاز بولساڭ، جاقسى ەتىكشى بولساڭ. جۇرت سەنىڭ ىسىڭنەن ءلاززات السا سەن شىنايى مۇسىلمانسىڭ. وسى ويىن قورىتا كەلە ءماشھۇر اتامىز ايتادى: «ايتپەسە، قۇر ناماز وقۋمەن، قۇر ورازا ۇستاۋمەن، دومالاق-دومالاق تاستاردى جىپكە ءتىزىپ الىپ ساناۋمەن مۇسىلمانشىلىق بولمايدى».

ءدىن ءوزى ءۇش نارسەمەن بولادى. ول اقيدا، امال، اقىلاق (احلاق). اقىلاق دەپ ايتىپ وتىرعانى – مىنەز.  ءدال ءقازىر بىزدە وسى سوڭعى اقىلاق ماسەلەسى اقساپ تۇر. بۇنى يمامدار دا ءتۇسىندى.

سۇحباتتاسقان ولجاس ساندىبەك