«قازاق ەلى-550 جىل» شىعارماشىلىق بايگەسىنە
باسى التايدان شىعىپ، ونەر-بىلىمگە ەرتە قول جەتكىزگەن تۇرىكتەر، ءوز زامانىندا تەڭدەسى جوق اسكەري كۇشكە يە بولىپ، ەۋرازيا دالاسىن ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنە تولتىرىپتى.
ب.د.د. XV عاسىردا قازىرگى يتاليا جەرىنە كىشى ازيادان بارىپ، ەترۋسك وركەنيەتىن ورناتقان حالىق وزدەرىنىڭ باس قۇدايىن تۇران-جاراتۋشى دەپ اتاعان. ولاردى گرەكتەر ەترۋسك-تۋرسك-تۇرك دەپ اتاعان.
ريم قالاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ەترۋسكلەر ريم قالاسىنىڭ سيمۆولى دەپ ەكى ەگىز بالانى ەمىزگەن قانشىق قاسقىردىڭ ءمۇسىنىن سالىپتى. بۇل ولاردىڭ تۇراننان شىققان تۇرىكتەر ەكەنىن بىلدىرەدى.
سولتۇستىك باتىستا ەۋروپاعا جەتىپ، گرەكتەردىڭ تىلىندە كەنتاۆر (اتقا جابىسىپ قالعان ادام) دەگەن اتاۋعا يە بولسا، وڭتۇستىك باتىستا مىسىردى باعىندىرىپ، جىلقى ۇستايتىن كوشپەندى حالىق-گيكسوستار دەگەن اتپەن الەمگە تانىلىپتى. وڭتۇستىك شىعىستا «اسپاننان تۇسكەن كوكتىڭ ۇلدارى» دەگەن اتپەن قىتايدى بيلەپ، تەڭدەسى جوق كەرەمەت پيراميدالار سالسا، وڭتۇستىكتە ينديانى ماڭگىلىك مويىنداتىپ كەتىپتى.
ءۇندىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى دجاۆاحارلال نەرۋ: «ەۋرازيا دالاسىندا جاۋىنگەرلىگىمەن ماقتانا الاتىن جالعىز حالىق بار، ولار-تۇرىكتەر» دەپ جازىپتى. قازىرگى ينديا اقسۇيەكتەرىنىڭ شامامەن 40%ء-ى R1a1 گاپلوگرۋپپا يەلەرى-تۇرىكتەر. ەۋروپادان جەتكەن جالعىز جيھانگەر ەسكەندىر زۇلقارنايىنعا ورشەلەنە قارسىلىق كورسەتكەن ۇندىلەر، تۇركىلەر كەلگەندە كوپ قارسىلىق كورسەتپەگەن. سوندىقتان تۇرىك بيلەۋشىلەرى ءۇندى ەلىن وپ-وڭاي باعىندىرىپ وتىرعان.
سولتۇستىكتە تۇرىكتەر ب.د.د.IV-III مىڭجىلدىقتاردىڭ وزىندە ءقازىر «ارقايىم-سىنتاستى وركەنيەتى» اتالعان ونداعان كەرەمەت قالالار سالعان. قازاقستانعا قاراستى وڭتۇستىك ورال جانە باتىس ءسىبىردىڭ وڭتۇستىگىنەن عالىمدار جوعارى وركەنيەت وشاقتارىنىڭ ورنىن تاپتى.
ا.ك.نارىمبايەۆا «ارقايىم-پروتوتۇرىكتەر سالعان الەمدىك وركەنيەت وشاعى» اتتى ەڭبەگىندە «الەمدەگى ەڭ كونە وركەنيەت-پروتوتۇرىكتىك ارقايىم-سىنتاستى وركەنيەتى بولىپ تابىلادى. باتىس پەن شىعىستىڭ بارلىق قالعان كونە وركەنيەتتەرى وسى وركەنيەتتىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان.» دەپ كورسەتەدى.
ءابۋ رايحان ءال-بيرۋنيدىڭ «سۋۆار-ي اكاليم»(الەم كليماتىنىڭ سۋرەتى) اتتى ەڭبەگىندەگى دەرەكتەر بويىنشا تۇران ەلىنىڭ اتاقتى بيلەۋشىسى الىپ ەر توڭعا (پارسىشا اتالۋى – افروسياب) كوپتەگەن عاجايىپ قالالار سالدىرعان. سولاردىڭ ءبىرىنشىسى، تۇران ەلىنىڭ باستى استاناسى افروسياب (سامارقان) قالاسى بولسا، ەكىنشىسى حانبالىق (بالاساعۇن) قالاسى دەلىنەدى. قالانىڭ حانبالىق (پاتشا قالاسى) اتالۋىنا قاراعاندا بۇل قالا الىپ ەر توڭعا پاتشانىڭ جازعى تۇراعى بولسا كەرەك.
تۇراننىڭ باستى قارسىلاسى ميديا (كەيىننەن پارسى) پاتشالىعى. ول كەزدە تۇرىكتەر مەن ميديا مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى امۋداريا وزەنى ارقىلى وتەتىن. الىپ ەر توڭعانىڭ ەكى استاناسى: ءبىرى حانبالىق (حاننىڭ قالاسى) اتالسا، ەكىنشىسى افروسياب دەپ پاتشا اتىمەن اتالىپتى.
ەندى وسى ەكى قالاعا توقتالا كەتەيىك. ەكى قالا دا الىپ ەر توڭعانىڭ استاناسى. ءبىرىنشى استانا افروسياب قالاسى بولسا، وندا ەكىنشى سالعان قالانى حانبالىق-حاننىڭ قالاسى اتاماس ەدى عوي. افروسياب دەپ اتاپ، مەملەكەتتىڭ باس قالاسىنا اينالدىرعانىنا قاراعاندا جانە حاننىڭ اتىن بەرگەنىنە قاراعاندا ول قالانى افروسيابتىڭ سالدىرعانى شىندىق. ال بۇرىنعى استانا حانبالىق اتىمەن جازعى وردا ەسەبىندە قالىپ قويعان سياقتى. الدىڭعى ازيادا شۋمەر وركەنيەتىن ورناتىپ، الدىڭعى ازيا حالىقتارىنا وركەنيەتتى ۇيرەتكەن، جۇڭگو جەرىندەگى كەرەمەت پيراميدالاردى سالعان، ورتالىق ازيادا ارقايىم سياقتى قالالاردى سالعان تۇرىكتەر قالا سالۋ ءىسىن الىپ ەر توڭعادان الدەقايدا بۇرىن باستاعانى داۋسىز. ب.د.د. VIII عاسىردا پايدا بولعان ميديا پاتشالىعى ءقاۋىپتى جاۋعا اينالعان سوڭ الىپ ەر توڭعا پاتشا سوعديانا ايماعىنان قالا سالىپ، ءوز اتىن بەرگەن دەسەك اقىلعا كوبىرەك قونادى. (ارحەولوگ عالىمداردىڭ دەرەگىنشە سامارقان قالاسى ب.د.د. VIII عاسىردا سالىنعان. ءتىپتى، كەي دەرەكتەردە ب.د.د. 742 جىل دەپ ناقتى كورسەتەدى) ال حانبالىق بۇرىننان بار استانا. بۇلاي دەيتىن سەبەبىمىز، ءبىر پاتشانىڭ ەكى استانا سالدىرۋى كوڭىلگە قونبايدى. ءابۋ رايحان ءال-بيرۋنيدىڭ «الىپ ەر توڭعا پاتشانىڭ ەكى استاناسى بولدى. ءبىرى افروسياب، ەكىنشىسى حانبالىق» دەگەنىنە قاراعاندا، حانبالىق بۇرىنعى استانا. شۋ ولكەسىنە سالىنعان بۇل حانبالىق قالاسى كەيىنگى كەزدە بالاساعۇن دەپ اتالعان.
الەمگە اتى تانىلعان تۇران ەلىنىڭ پاتشالارىنىڭ استاناسىن شۋ وڭىرىنە سالۋى كوپ سىردى اڭعارتقانداي. ەندى وسى شۋ وڭىرىنە قاتىستى مالىمەتتەردى قاراستىرىپ كورەيىك:
الدىڭعى ازياعا وركەنيەتتى ۇيرەتكەن شۋمەرلەر تۇرىك تەكتى حالىق ەكەنى داۋسىز دالەلدەنگەن. شۋمەرلەر وزدەرىن «قارا باستىلار» دەپ اتاعان. ءقازىر ەڭ العاشقى الفاۆيتتىك جازۋدى ويلاپ تاپقان شۋمەرلەر دەپ سانالادى. قازىرگى كۇنگە بەلگىلى ەڭ كونە كىتاپ شۋمەرلەردىڭ قىش كىتاپتارى. شۋمەرلەر كەرەمەت قالالار سالعان. الدىڭعى ازياداعى اسسيريا، ۆاۆيلون، اككاد وركەنيەتتەرى شۋمەردەن باستاۋ الادى.
تاريحشىلار شۋمەرلەر سولتۇستىكتەن كەلگەن دەيدى. وزدەرىن سولتۇستىكتەگى شۋ جەرىمەن بايلانىستىرىپ شۋمەر-(شۋ-يەر)-(شۋ-جەر)- شۋ جەرىنەن شىققان حالىق دەگەن دەسەك ەشكىم قارسى بولا قويماس.
- قازىرگى رەسەي جەرىندە تۇراتىن شۋۆاش حالقى تۇرىك تەكتى حالىق. ولار وزدەرىنىڭ ارعى اتالارى ورتالىق ازيا ايماعىنان كەلگەن، بۇرىنعى مەكەندەرى شۋ باسى دەگەن جەردەن شىققاندىقتان شۋباسى- شۋۆاش بولىپ اتالاتىندىقتارىن ايتادى. بۇتكىل ەۋروپاعا اتى شىققان شىعىستانۋشى ساياحاتشى، رەسەيدە قىتايتانۋدىڭ نەگىزىن قالاعان جۇڭگو ءتىلىنىڭ مامانى- ياكينف- نيكيتا ياكوۆليەۆيچ بيچۋرين(1777-1853) شۋۆاش ۇلتىنىڭ كورنەكتى وكىلى.
- شۋ وڭىرىندە سالىنعان تاعى ءبىر قالانىڭ اتى-شۋ باتىردىڭ اتىمەن شۋ قالاسى دەپ اتالادى. شۋ باتىردىڭ تاريحى بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەندىكتەن ول تۋرالى كەڭىرەك بايانداعاندى ءجون كوردىك.
شۋ باتىر
كونەدەن قالعان جول جاتىر،
بابالار سالعان ءىزى بار.
تاريح تا تەرەڭ قاتپارلى،
كوكتەمى، جازى، كۇزى بار.
بابالار وسكەن جەرۇيىق،
ۇلى دالا اتالعان.
بولماعان كەندە قۇت قونىس،
كەڭ جايلاۋ، بايتاق شاھاردان.
دوسقا ادال، جاۋعا قاھارلى،
جاۋىنگەر حالىق اتالعان.
تاريحتا قالعان قانشاما،
ەلى ءۇشىن تۋعان قاھارمان
ب.بەيسەنباي
ءبىز بۇعان دەيىن كونە تاريحىمىزدى جازبا دەرەكتەرى ساقتالعان گرەك، پارسى، جۇڭگو دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ ايتىپ جۇرسەك، ءوز حالقىمىزدىڭ دا ءبىرلى- جارىم ساقتالىپ قالعان دەرەكتەرى بار ەكەن.
سولاردىڭ بىرى-ەركىن ساقتار مەن ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ سوعىسىن باياندايتىن «شۋ» داستانى. بۇل داستاننىڭ تولىق ءماتىنى بىزگە جەتپەگەن. بۇل داستان تۋرالى مالىمەتتەر ءجۇسىپ بالاساعۇن، ماحمۇت قاشعاري، ءابۋ رايحان ءال-بيرۋنيدىڭ ەڭبەكتەرىندە، ال ەڭ نەگىزگىسى تۇركيا عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە كوبىرەك كەزدەسەدى ەكەن.
الىپ ەر توڭعانىڭ باستى جاۋى پارسىلار، پارسى پاتشالىعى. ال «شۋ» داستانىندا وسى پارسى پاتشالىعىن جاۋلاپ العان اتاقتى گرەك قولباسشىسى ەسكەندىر زۇلقارنايىن مەن ەركىن ساقتاردىڭ سوعىسىن باياندايدى. «شۋ» داستانىنىڭ باستى كەيىپكەرى- ساقتاردىڭ جاس باتىرى شۋ باتىر.
شۋ باتىر- ەڭسەگەي بويلى، قاقپاق جاۋىرىندى، وتكىر كوزدى، ءتۇسى سۋىق، شاشى ۇزىن، بىلەكتەرىندە بۇلشىق ەتى ويناعان، ساقال-مۇرتى ەندى عانا تەبىندەپ كەلە جاتقان بالا جىگىت رەتىندە بەينەلەنەدى.
شۋ باتىردىڭ مەكەنى-شۋ وزەنىنىڭ جاعاسىنا ورنالاسقان، ءارى بايىرعى استانا بالاساعۇن قالاسىنىڭ ماڭىنا جاڭادان سالدىرعان شۋ قالا-قامالى.
بۇل كەزەڭدە سوعديانا پارسى پاتشالىعىنىڭ، كەيىنگى ەسكەندىر زۇلحارنايىننىڭ قولىندا. پارسىلار مەن تۇرىكتەر اراسىنداعى شەكارا شىعىسقا سىرداريا وزەنى بويىنا جىلجىعان. سامارقان- ماراكاندا- بۇرىنعى افروسياب قالاسى شەكارانىڭ باتىس بەتىندە، پارسىلاردىڭ قولىندا قالعاندىقتان، بۇل كەزدەگى ساقتاردىڭ استاناسى حانبالىق-بالاساعۇن قالاسى.
كەيبىر تاريحشىلار شۋ باتىردى ەل بيلەۋشىسى، قاعان دەپ اتايدى. ءبىراق جىردا «شۋ باتىر» دەپ اتايدى. ءارى ول استانا قالا حانبالىق- بالاساعۇندا ەمەس، شاعىن قالا-قامالدا تۇرادى.
گرەك تاريحشىسى ارريان ءوزىنىڭ «الەكساندر جورىعى» اتتى كىتابىندا مىنانداي دەرەك كەلتىرەدى، «(ەسكەندىر زۇلقارنايىن مەن ساقتاردىڭ سوعىسىنان كەيىن) ...جۋىق ارادا الەكساندرعا ساق پاتشاسىنان كەشىرىم سۇراپ ەلشىلەر كەلدى. بۇل بۇكىل ساق حالقى ەمەس، ءبىر توپ قاراقشىلار مەن توناۋشىلاردىڭ ارەكەتى. پاتشا بولسا الەكساندردىڭ ايتقانىن ورىنداۋعا دايىن ەدى. الەكساندر وعان سىپايى جاۋاپ بەرىپ، وعان سەنەتىنىن ايتتى.»
بۇدان كورىپ وتىرعانىمىزداي، ەسكەندىرمەن سوعىسقان ساق پاتشاسىنىڭ اسكەرى ەمەس، جالىنداعان جاس باتىرلارلاردان قۇرالعان ەرىكتى جاساق. باسشىسى جاس حانزادا شۋ باتىر. ال ناعىز ساق بيلەۋشىسى ەسكەندىردى ءقاۋىپتى جاۋ ساناماسا كەرەك، بۇل سوعىسقا قاتىسپاعان دا.
سەبەبى ب.د.د.331جىلى گاۆگامەل قىستاعى جانىنداعى ەسكەندىر مەن ءدارييدىڭ سوعىسىنا، پارسى پاتشاسىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ەكى مىڭ ساق ساربازى قاتىسقان. وسى سوعىستا گرەكتەردىڭ 60مىڭ اسكەرىنە قارسى داريي بىرنەشە ەسە كوپ اسكەرمەن سوعىسادى. ريم تاريحشىسى كۆينت كۋرسيي رۋف «الەكساندر ماكەدونسكيي تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە وسى سوعىستا پارسى پاتشاسى دارييدىڭ 200مىڭ جاياۋ جانە 45مىڭ اتتى اسكەرى جانە 200اسكەري وراقتى كۇيمەسى قاتىستى دەيدى.
ال گرەك تاريحشىسى اررياننىڭ مالىمەتى بويىنشا دارييدە 1ميلليون جاياۋ اسكەر، 40مىڭ اتتى اسكەر، 200وراقتى كۇيمە جانە 15سوعىس ءپىلى قاتىسقان.
بار جوعى 60-اق مىڭ ەسكەندىردىڭ اسكەرىنە قارسى، وسىنشاما كوپ اسكەرمەن سوعىسقان دارييدىڭ جاعىندا 8 مىڭ باكتريالىق اتتى اسكەرمەن بىرگە ساقتاردان كومەككە كەلگەن 2-اق مىڭ ساق ساربازدارى سوعىسادى. وسى 2 مىڭ ساق ساربازدارى 8 مىڭ باكتريالىق اتتى اسكەردىڭ قولداۋىمەن، ەسكەندىر اسكەرىنىڭ وڭ قاناتىنىڭ تاس- تالقانىن شىعارادى. ەسكەندىر وڭ قاناتقا ساقتارعا قارسى قانشا اسكەر توكسە دە، ولار ساقتاردى توقتاتا الماي، قىرعىنعا ۇشىرايدى.
رۋف بۇل جايلى: «... قارسى ۇمتىلعان قابا ساقال، ۇيپا- تۇيپا شاشتى، ۇزىنتۇرا، ءارى دەنەسى شىمىر سكيفتەر مەن باكتريالىقتار كوزگە تۇسەدى. جاۋىنگەرلەر (ماكەدوندىقتار) بولسا بايسالدىلىقتان گورى ءسال سەبەپتەردەن ۇرەيلەنەدى»، - دەپ بەينەلەسە؛
ال ارريان «... كەسكىلەسكەن اتتى اسكەر شايقاسى باستالدى. الەكساندر اسكەرىنىڭ قاتارى كوبىرەك سيرەي باستادى، ويتكەنى ۆارۆارلار سانىنىڭ كوپتىگىمەن قىسپاعىن كۇشەيتتى، ونىڭ ۇستىنە سكيفتەردىڭ وزدەرى دە
ولاردىڭ اتتارى دا تەمىر قالقانمەن مۇقيات قورعالعان بولاتىن»،- دەپ سىلاپ- سيپايدى.
ساقتار ەسكەندىر اسكەرىنىڭ تىلىنا ءوتىپ كەتىپ، تۇتقىنداردى بوساتىپ جىبەرەدى. ولار جاپپاي قارۋلانىپ، گرەك اسكەرلەرىن قىرا باستايدى. ساقتار ودان ءارى ەسكەندىر اسكەرىنىڭ ازىق- تۇلىك، قارۋ- جاراق تيەلگەن كەرۋەندەرىنىڭ تالقانىن شىعارىپ، پاتشا قازىناسىن تالان تاراجعا تۇسىرەدى. بۇعان دەيىنگى ەكى سوعىستا (گرانيكتە جانە يسسىداعى سوعىستاردا) پارسى اسكەرىن وپ-وڭاي ويسىراتا جەڭگەن ەسكەندىردىڭ جاعدايى تىم قيىنداپ بارا جاتتى. داريي جەڭىستىڭ از اق الدىندا ەدى. ەسكەندىردى مۇنداي قيىن جاعدايدان ءوزىنىڭ كوزسىز باتىرلىعى مەن داريي پاتشانىڭ قورقاقتىعى قۇتقاردى.
جاعدايىنىڭ تىم قيىنداپ بارا جاتقانىن سەزگەن ەسكەندىر، وڭ قاناتتى تاستاي سالا، ءوزىنىڭ تاڭداۋلى گۆاردياسىمەن ءدارييدىڭ تۋرا وزىنە ۇمتىلادى. سەبەبى، بۇدان بۇرىنعى يسسىداعى سوعىستا دا داريي سوعىس اياقتالماي جاتىپ، ەسكەندىردىڭ تۋرا وزىنە جاساعان شابۋىلىنان قورقىپ، بار اسكەرىن تاستاپ قاشىپ كەتكەن بولاتىن. بۇل جولعى ەسكەندىرمەن ءۇشىنشى سوعىسقا (ءارى ەڭ سوڭعى سوعىسىنا) ءدارييدىڭ دايىندىعى قاپىسىز ەدى. قانشاما كوپ اسكەر جينالعان بولاتىن. ەكى- اق مىڭ ساق ساربازىنىڭ كەسىرىنەن، ءوزىنىڭ جاعدايى وتە قيىنعا اينالعانىن تۇسىنگەن ەسكەندىر، تاڭداۋلى گۆاردياسىن ءوزى باستاپ، 
جانىن سالا ءدارييدىڭ تۋرا وزىنە ۇمتىلادى. ءدارييدىڭ قورعاۋشىلارى مەن «ولىمگە باس تىككەندەرى» قانشا جانتالاسقاندارىمەن، ەسكەندىر گۆاردياسىنىڭ ەكپىنىن توقتاتا المايدى. تۋرا وزىنە جانتالاسا ۇمتىلىپ، جولىنداعىسىن ورتتەي جاپىرىپ كەلە جاتقان ەسكەندىر گۆاردياسىنىڭ ەكپىنىنەن شوشىنعان داريي، ءالى سوعىسقا دا قاتىسپاعان قانشا اسكەرىنىڭ بار ەكەنىنە قاراماستان، قورعاۋشىلارىمەن ۇرىس دالاسىن تاستاي قاشادى. بۇدان كەيىن دە ۇرىس ءبىرازعا سوزىلادى. اقىرىندا پاتشاسى قاشىپ كەتكەن ۇلكەن اسكەر بەت- بەتىنە تاراپ كەتەدى. كەيبىرەۋلەرى ەسكەندىرگە قوسىلادى. ال ساقتار ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ كەرۋەنىن تالاپ، ەلىنە قايتىپ كەتەدى.
جۇزدەگەن مىڭ اسكەردىڭ اراسىنداعى ەكى-اق مىڭ ساق اسكەرى گرەكتەرگە وسىنشا ويران سالعاننىن، ەسكەندىر ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايدى.
ارينە، بۇل گاۆگامەل قىستاعى قاسىنداعى سوعىستىڭ جاي جاپسارى، ءقوسمۇيىز اتانعان جاۋلاپ الۋشىنىڭ اسكەرىنىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتى قانداي ەكەنىن، وسى سوعىسقا قاتىسقان ەكى مىڭ ساربازدان، ساق بيلەۋشىسى ەستىپ بىلگەنى انىق. سوندىقتان دا، ەسكەندىر اسكەرىمەن ەرىكتى جاساقتارىمەن جاس حانزادا عانا سوعىسقان.
ەسكەندىردىڭ ەركىن ساقتارمەن سوعىسقىسى كەلمەگەنىن، ەۋروپا تاريحشىلارىنىڭ ءوزى دە مويىندايدى. ەسكەندىر العاشقىدا، سىرداريا وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا ءوز اتىنان ءبىر بەكىنىس قالا سالدىرىپ، شەكارانى نىعىيتىپ، وڭتۇستىككە قاراي اتتانىپ كەتپەك تە بولادى. ءبىراق ەركىن ساقتارعا ارقا سۇيەگەن سوعدالىقتار، قايتا-قايتا كوتەرىلىسكە شىعا بەرگەن سوڭ، ىزا بولعان ەسكەندىر امالى تاۋسىلىپ، وزەننەن ءوتىپ ساقتاردى تالقانداماق بولادى.
بۇل ۋاقىتتا سىرداريا وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنا كوپتەگەن ساق ەرىكتىلەرى جينالىپ قالعان بولاتىن.
ارريان بىلاي دەيدى: «ەسكەندىر وزەننەن وتپەك بولعاندا، بۇعان دەيىن كورسەتپەگەن مىنەز كورسەتىپ، قورقاتىنىن ءبىلدىرىپ الدى. ول ەكى رەت ساۋەگەيگە بال اشتىرادى. ەكەۋىندە دە ساۋەگەي اريستاندر بۇل وزەننەن وتپەۋگە كەڭەس بەرەدى. «بۇل وزەننەن ءوتىپ، ساقتارمەن سوعىسساڭ ءبىر بالەگە تاپ بولاسىڭ. بۇل جاۋىنگەر ساقتاردى ەشكىم دە جەڭىپ كورگەن ەمەس. ونى گاۆگامەل تۇبىندەگى ۇرىستا ءوزىڭ دە كوردىڭ عوي» دەپ ەسكەندىردى توقتاتقىسى كەلەدى».
ءبىراق ەسكەندىر «بۇكىل ازيانى باعىندىرىپ كەلىپ، ساقتارعا كسەركستىڭ اكەسى ءدارييدىڭ مازاق بولعانىنداي، ونىڭ دا مازاق بولعانىنان گورى ولگەنىنىڭ ارتىق ەكەنىن ايتىپ» سوعىسۋعا بەل بۋادى.
ەسكەندىر ون ەكى مىڭ سال جاساتىپ جانە كوپتەگەن مەس بايلاتىپ اسكەرىن سىرداريادان وتكىزىپ، ساپقا تۇرعىزادى.
ودان ارى ماكەدوندىقتار مەن ساقتاردىڭ سوعىسىن ارريان بىلاي دەپ باياندايدى: «ول الدىمەن ساقتارعا قارسى بوتەن ەلدىك اسكەرلەردىڭ ءبىر گيپپارحياسىن جانە ساريسپەن(جەتى مەتردەن اساتىن ۇزىن نايزامەن)
قارۋلانعان ءتورت يل اسكەرىن جىبەرەدى. ساقتار ولاردى قورشاپ الىپ قىرىپ تاستايدى.»
ەندى ەسكەندىر اتتى اسكەرىنىڭ اراسىنا جاياۋ ساداقشىلارىن ارالاستىرىپ، بار اسكەرىمەن شابۋىلعا شىعادى. سانسىز كوپ پارسى اسكەرىن ءۇش رەت جەڭگەن ەسكەندىردىڭ اسكەرى كوپ بولسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ساقتار جاعىندا بۇل سوعىسقا بارلىق پاتشا اسكەرى ەمەس، از عانا ەرىكتى جاساق قاتىسقان.
ساقتار بۇل جولى وزدەرىنىڭ سۇيىكتى ءتاسىلى قاشا سوعىسۋ ءادىسىن قولدانادى. الىسقا ۇشاتىن اۋىر ساداق- اربالەتپەن قارۋلانعان ەسكەندىردىڭ جاياۋ اسكەرى
ارتتا قالىپ، ەسكەندىردىڭ ءوزى باسقاراتىن اتتى اسكەر ۇزاپ شىققان كەزدە، ساقتار كىلت بۇرىلىپ، قايتا تارپا باس سالىپ، گرەك اسكەرىن قىرعىنعا ۇشىراتادى. ەسكەندىردىڭ ءوزى بىرنەشە جەرىنەن اۋىر جاراقات الىپ، قورعاۋشىلارىنىڭ جانكەشتى ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا عانا ازەر دەپ قاشىپ قۇتىلادى. سول كۇيىندە وزەننەن قايتىپ ءوتىپ كەتەدى.
ەۋروپا تاريحشىلارى بۇل ماسقارا جەڭىلىستى جاسىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى سىلتاۋلار ويلاپ تابادى. گرەك تاريحشىسى ارريان «ەسكەندىر پاتشا سوعىس كەزىندە جامان سۋ ءىشىپ قويىپ، سودان «ءىشى ءوتىپ» اۋىر جاعدايدا قايتىپ ورالدى» دەسە، ريم تاريحشىسى رۋف «ەسكەندىردىڭ ەسكى جاراقاتى قاتتى اۋىرىپ، سوعىسقا جارامادى. سوندىقتان ول بار الىنەن ايىرىلىپ، كۇشى كەتىپ لاگەرگە قايتىپ ورالدى» دەيدى. قالاي بولعان كۇندە دە، بۇل سوعىستا ەسكەندىر
ساقتاردى جەڭبەك تۇگىلى، ءوز جاعدايى وتە اۋىر كۇيدە ورالعانى داۋسىز. بۇدان كەيىن سىردىڭ بەرگى بەتىنە اياعىن قايتىپ باسپايدى.
ال ءدال وسى وقيعانى تۇرىكتەردىڭ «شۋ» داستانىندا بىلاي باياندايدى:
«شۋ» داستانىندا الدىمەن وقيعا بولىپ وتىرعان ءوڭىردىڭ كوز تارتاتىن
عاجايىپ تابيعات كورىنىستەرى، باۋ- باقشالار، ەگىستىك جەرلەر، ايدىنىندا اققۋ قۇستار قيقۋ سالعان كولدەر، وزەن بويىندا قالىڭ بولىپ وسكەن قامىس –قۇراقتار سۋرەتتەلەدى. كەڭ جازىق دالادا ويناق سالعان سانسىز كوپ ارقار، بوكەن، بارىس، ارىستان سياقتى اڭدار سۋرەتتەلەدى.
شۋ دارياسى بەرەكە،
قاز-ۇيرەگى قاپتاعان،
ارقار، كيىك سۋسىنداپ
جاعالاۋدا ويناعان.
اققۋ قۇستار قالىقتاپ،
دەگەلەكتەر ويناعان.
قالىڭ قامىس ىشىندە
جولبارىس جاتىر جول اڭدىپ،
ارىستان جاتىر اڭ اڭدىپ.
بايىرعى بالاساعۇن شاھارىنىڭ ماڭايىنان جاس ءامىرشى شۋ باتىر جاڭادان سالدىرعان شۋ قالا-قامالى سۋرەتتەلەدى. شۋ باتىر ءاردايىم، قىسى-جازى كوكتەمنىڭ كۇنىندەي جايقالىپ تۇراتىن، ءوزىنىڭ عاجايىپ باۋ-باقشاسى ىشىنەن، اينالاسى ات شاپتىرىم، اسا ۇلكەن كۇمىس حاۋىز سالدىرادى. ول حاۋىزدا كوپتەگەن ۇيرەك-قازدار، اققۋلار قىسى-جازى ءجۇزىپ جۇرەدى ەكەن. ال شۋ باتىر قولى بوساعان ساتتەردە وسى حاۋىزعا كەلىپ، ونداعى قۇستارعا قاراپ،تەرەڭ ويلارعا شومادى. داستاندا شۋ باتىر وسى كيەلى قۇستاردىڭ قيمىل-ارەكەتىنە قاراپ وتىرىپ ءوز ەلىنىڭ بولاشاعىن بولجاپ بىلەدى. مىسالى، داستاندا شۋ باتىر ساقتار ەلىنە قالىڭ قولدى باستاپ ەسكەندىر زۇلقارنايىن كەلە جاتقانىن حاۋىزداعى سۋعا قاراپ وتىرىپ كۇنى بۇرىن بىلەدى. الايدا جۇرتتى دۇرلىكتىرمەۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ بولجامىن ەشكىمگە ايتپايدى. ەسكەندىردىڭ اسكەرى حودجەنت (سىرداريا) وزەنىنەن ءوتتى دەگەن حابار كەلگەندە عانا، شۋ باتىر، وعان
قارسى ءوزىنىڭ قىرىق نوكەرىن جۇمسايدى. جارتى الەمدى جاۋلاپ الىپ، تالاي قاندى قىرعىندى باسىنان وتكىزگەن ەسكەندىر، ساقتاردىڭ مايدانعا قىرىق جىگىتتى شىعارعانىن كورىپ، ءوزى دە ەڭ تاڭداۋلى قىرىق نوكەرىن شىعارادى.
شايقاستىڭ باسىندا، جەكپە-جەككە شىققان ەسكەندىردىڭ ءبىر ساربازىن، شۋ
باتىردىڭ ءبىر نوكەرى قاس-قاعىمدا، قاق بەلىنەن قىلىشپەن شاۋىپ تاستايدى. سوندا ولگەن گرەكتىڭ كەسىلىپ كەتكەن بىلعارى بەلبەۋىنەن، ءبىر ۋىس التىن جەرگە شاشىلىپ كەتەدى دە، وعان الگى نوكەردىڭ قانى شاشىراپ كەتەدى. سوندا نوكەرلەر «التىن قان بولدى!» دەپ ايقايلايدى. سودان سول سوعىس بولعان جەر «التىنقان» دەپ اتالىپ كەتەدى.
سونىمەن كەڭ جازيرا جازىقتا قىم قيعاش قاندى مايدان باستالىپ كەتەدى.
اشۋلاندى كوك ءتاڭىرى
بەتىن بۇلتپەن بۇركەدى،
قاھارلى داۋسى گۇرىلدەپ،
جارق-جۇرق ەتىپ وت شاشتى.
كولدە جۇزگەن قاز، ۇيرەك
پانا تاپپاي شۋلاستى،
بوكەن، ارقار، كيىكتەر
جالتاق-جالتاق قاراستى.
جولبارىس پەن ارىستان
سۇڭگىدى قالىڭ قامىستى.
شايقاسقا شىقتى شۋ باتىر
بەرمەۋ ءۇشىن نامىستى.
لەك –لەك جاساق توعىستى،
اسپان مەن جەر قاعىستى.
ال داستاندا ەسكەندىر پاتشا ءوزىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى قىرىق نوكەرىنىڭ جەڭىلگەنىن مويىنداپ، شۋ باتىرمەن بەيبىت كەلىسىم جاسايدى. ءتىپتى ەكەۋى دوستاسىپ كەتەدى.
اينالاعا وت جاعىپ،
قاراڭعىنى قاشىردىق.
كەشە شايقاس كەزىندە
«قان ىشەتىن» قورقاقتى
بيىك تاۋدان اسىردىق.
كوكتەن تىلەپ كۇش-قۋات،
ءتاڭىرى ءبىزدى قولدادى.
تىزە بۇكپەي تىك تۇردى
كوك ءبورىنىڭ ۇلدارى!
داستاندا شۋ باتىردىڭ الۋان ءتۇستى جىبەكپەن ساندەلگەن، توبەسى كوكپەن تىلدەسكەن، ون ەكى قانات كوك ورداسى-كوك جىبەك شاتىرى بەينەلەنەدى. بۇل كوك وردانىڭ اينالاسىنداعى، ساف التىنمەن اپتالعان بيىك دىڭگەكتەر ۇشىنا ءىلىپ قويىلعان اشەكەيلى قۇمىرا ىشىندەگى حوش ءيىستى ماي، قاراڭعى تۇسىسىمەن لاۋلاپ جانىپ، اينالاسىن جاپ-جارىق ەتىپ تۇرادى. شۋ باتىردىڭ ون ەكى قانات كوك ورداسىن ون ەكى سالت اتتى باتىر كۇندىز-تۇنى كۇزەتەدى.
وسى شۋ باتىر سالدىرعان قالانىڭ كەيىنگى اتاۋىن عالىمدار سۋياب قالاسى دەيدى. سۋياب (سۋڭ ياب-چۋ سۋى-شۋ سۋى)-دەگەندى بىلدىرەدى دەيدى.
- ەۋروپالىقتار سونشا دارىپتەگەن ەسكەندىر زۇلقارنايىندى ساقتاردىڭ ەرىكتى جاساعىنىڭ ءوزى ماسقارا قىلىپ جەڭگەنىن شۋ داستانى دا، گرەك تاريحشىسى ارريان دا مويىنداپ تۇر. جانە جاساقتى باسقارعان باتىردىڭ اتىن دا بىلدىك. ول شۋ باتىر.
2) شۋ باتىر باستاعان جالىنداعان جاستاردان قۇرالعان ساقتاردىڭ از عانا جاساعى ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ «ءىشىن وتكىزىپ» قۋىپ تاستايتىن شايقاس ءقازىر «ۇلىلاردىڭ وتانى»، «قازاق وركەنيەتىنىڭ التىن بەسىگى» اتالعان وتىرار ولكەسىندە وتكەن.
العاشقىدا ەسكەندىر، ارىس وزەنىنىڭ سىردارياعا قۇياتىن ساعاسىنداعى ورتا ازيادان ۇلى دالاعا اپاراتىن وتكەل بويىنداعى قورعانىس شەبىن نىعايتىپ، ءوزىنىڭ الەكساندريا اسحاتا (شەتكى ەسكاندەريا) اتتى بەكىنىس قالاسىن سالىپ، ساقتارمەن سوعىسپاي، وڭتۇستىككە اتتانىپ كەتپەك بولادى. سىرداريا وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا بۇرىنعى پارسى يمپەرياسىنىڭ ساقتارمەن شەكاراداعى قورعانىس شەبىن قۇرايتىن جەتى قورعانىستى قالاسى بولاتىن. ولاردىڭ ءبىرى كير سالدىرعان كيروپول قالاسى بولسا، ەكىنشىسى گازا قالاسى. قالعاندارىنىڭ اتتارى بەلگىسىز. ەسكەندىر سەگىزىنشى قالانى سالىپ، ونى شەتكى ەسكاندەريا دەپ اتايدى. سىرداريا وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا اتوي سالعان ساق ەرىكتىلەرىنە ارقا سۇيەگەن سوعدالىقتار قايتا-قايتا كوتەرىلىسكە شىعا بەرگەن سوڭ، ىزا بولعان ەسكەندىر وزەننەن ءوتىپ، ساقتاردى تالقانداماق بولادى. سوعىس سىرداريا وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا، قازىرگى وتىرار ماڭىندا وتكەن.
1) شۋ باتىردىڭ تۋىن تىككەن ورداسى-شۋ قالاسى شۋ وزەنى بويىندا، شۋ القابىندا. الىپ ەر توڭعانىڭ جازعى استاناسى، ەسكەندىردىڭ زامانىندا ساق پاتشاسىنىڭ دا استاناسى وسىندا بولعان. ەرتە زامانداردا باتىسقا كەتكەن شۋۆاش حالقى وزدەرىنىڭ حالىقتىق اتاۋىن شۋ باسىمەن بايلانىستىرسا، الەمدەگى ەڭ كونە وركەنيەت يەلەرى شۋمەرلەر دە وزدەرىنىڭ حالىقتىق اتاۋىن شۋ جەرىمەن بايلانىستىرىپتى.
ارادا 1800 جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە، قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى تۋى وسىندا تىگىلۋى كەزدەيسوق بولماسا كەرەك. ىرىمشىل بابالار جاڭا حاندىقتىڭ ورداسىن وسىندا تىككەندە، «داڭقتى بابالار ارۋاعى جەلەپ-جەبەي ءجۇرسىن. جاس حاندىعىمىز داڭقتى بابالار ارۋعىنا ساي ماڭگىلىك ەل بولسىن!» دەگەن ماقسات قويسا كەرەك.
ينشاللا، ارۋاقتى بابالاردىڭ تىلەۋى قابىل بولىپ،
قازىرگى ۇرپاقتارى داڭقتى بابالارىنا ساي بولىپ،
كوك تۋىمىز ماڭگىلىك جەلبىرەي بەرسىن!!!
10.01.2015 جىل
