نەمىستەر نەمىس اۆتونومياسىن قولدامادى؟ نەگە؟
قازاق جەرىندە قۇرىلماق بولعان نەمىس اۆتونومياسىن قازاقستانداعى نەمىستەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قولدامادى. سەبەبى، ولاردى ارىپ-اشىپ، ازىپ-توزىپ كەلگەندەرىندە كەڭقولتىق قازاق حالقى باۋىرلارىنا باستى، كومەك قولدارىن سوزدى. سونىڭ ارقاسىندا نەمىستەردىڭ ەشقايسىسى اشتان ءولىپ، كوشتەن قالعان جوق. ال ەكىنشىدەن، ولار قازاق حالقىنىڭ قاھارىنان قورىقتى. "قازاقتار كوتەرىلىپ، شاڭىراعىمىزدى شايقالتىپ، كۇلىمىزدى كوككە ۇشىرىپ جىبەرىپ، وسى كۇنىمىزگە دە زار بولىپ قالمايىق" دەگەن ۇلكەن قاۋىپتەرى بولدى. سول سەبەپتەن دە ولاردىڭ كوپشىلىگى نەمىس اۆتونومياسىن قولداي قويمادى. ونى مىنا ۇزىندىدەن-اق انىق بايقاۋعا بولادى: "وسىنداي ۇرىمتال ءساتتى ساتىمەن پايدالانعان قازاقباي ەسەبىن تاۋىپ، اۆتونومياعا قارسى بولىپ جۇرگەن نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلى – كوندرات ۆاگنەردى ورتاعا شىعارىپ جىبەردى: – قازاقستاندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق. حالىق مۇنى ءبارىبىر قولدامايدى. بۇرىن ول رەسەيدە بولدى، ءتىپتى ولاردىڭ ءوزى قارسى، ولاي بولسا، نەگە قازاقستان كەلىسۋى كەرەك؟ قازاق حالقىنىڭ قارسىلىعىن زاڭدى قۇبىلىس دەپ ەسەپتەيمىن. – دەدى ول اعىنان اقتارىلىپ، – سوعىس جىلدارى قيىندىقپەن جەر اۋىپ كەلگەندە قازاقتار باۋىرىنا باستى، ءدام-تۇزدارىن الدىمىزعا قويدى، اۋزىمىزعا توستى. كەرەك دەسەڭىز، ارام قاتپاسىن دەگەن اياۋشىلىق سەزىممەن بالا-شاعالارىنىڭ اۋزىنان جىرىپ، ءبىر جاپىراق ناندارىنا دەيىن ءبولىپ بەردى. سوندىقتان قازاققا قيانات جاساۋدى قۇداي دا كەشىرمەيدى. ءبىزدىڭ قازاقستاننان اۆتونوميا سۇراۋعا ەشقانداي حاقىمىز جوق. قازاقتاردى مەن قوس قولداپ قولدايمىن، ولاردىڭ تالابى ورىندى. قازاقستاندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ – كەڭىنەن ويلاستىرىلعان شەشىم ەمەس. بۇنىمەن ماسەلە ەش شەشىلمەيدى، قايتا كۇردەلەنە تۇسەدى. بۇل نەمىستەرگە جاسالعان جاقسىلىق ەمەس، جاماندىق: ەكى ۇلتتىڭ اراسىنا وت تاستاۋ، ايتىستىرۋ، شاعىستىرۋ، قىرقىستىرۋ دەگەن ءسوز. كەرەك دەسەڭىز، ءبىزدى مازاق ەتۋ، تاعى دا تاعدىردىڭ تالكەگىنە ۇشىراتۋ! سوندىقتان بۇعان ءبىز دە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىز! ەگەر ۇلى ورىس حالقى شىنىمەن ءبىزدى جارىلقاعىسى كەلسە، اۆتونوميانى تاريحي وتانىمىز – پوۆولجەدەن اشسىن! سەبەبى، ونىڭ نەگىزى قاي جەردە قالانسا، سول جەردە زاڭدى جالعاسىن تابۋى كەرەك!"
"الاڭ" اتتى حيكاياتتان. كوندرات ۆاگنەر دە ومىردە بولعان، ءالى دە كوزى ءتىرى نەمىس. بۇل دا ونىڭ ءوز ءسوزى. مەن اسپاننان ەشتەڭە العان جوقپىن!
قازاقستاندا نەمىس اۆتونومياسىن اشۋ تۋرالى برەجنيەۆ قول قويعان اتىشۋلى قاۋلى...
نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋ تۋرالى كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ قاۋلىسى
ساياسي بيۋرو ءماجىلىسىنىڭ حاتتاماسى. № 153/ءحى. 31 مامىر، 1979 ج.
1. نەمىس حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن دامىتۋعا قاجەتتى جاعداي جاساۋ ماقساتىمەن جانە ولاردىڭ اراسىندا يدەيالىق-تاربيە جۇمىسىن جاقسارتۋ، سونىمەن بىرگە وبلىس قۇرامىنا كىرەتىن اۋدانداردىڭ ەكونوميكاسى مەن تابيعي بايلىقتارىن نەعۇرلىم ءتيىمدى يگەرۋ ءۇشىن قازاق كسر-ىنىڭ قۇرامىندا رەسپۋبليكالىق ورگاندارعا تىكەلەي باعىناتىن نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋ ورىندى دەپ ەسەپتەلسىن. 2. نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋعا بايلانىستى ناقتى ۇسىنىستاردى جاساۋ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە تاپسىرىلسىن.
ورتالىق كوميتەت حاتشىسى
جالپاقشەشەي شاياحمەتوۆ ۇيعىر اۆتونومياسىن قۇرماق بولىپتى...
1979 جىلعى نەمىس اۆتونومياسىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعان ەرەۋىل تۋرالى جازۋ بارىسىندا بۇدان دا باسقا كوپتەگەن سوراقىلىقتاردىڭ بولعانىن زەرتتەپ ءبىلدىم. سونداي سوراقىلىقتاردىڭ ءبىرى مىناۋ. قايتا قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي ساقتاعان:
"تاريحي دەرەكتەرگە ۇڭىلسەك، قازاق ەلىندە كەزىندە ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن جەر اۋىپ، قونىس تەپكەن دياسپورا ءۇشىن جەكە وتاۋ تىگىپ، اۆتونوميا بەرۋ ماسەلەسى كەڭەس زامانىندا بۇرىن دا بولعان. ماسەلەن، 1947 جىلدىڭ اقپان ايىندا ق(ب)كپ وك-نىڭ حاتشىسى ج. شاياحمەتوۆ ماسكەۋگە - بك(ب)پ وك-نىڭ حاتشىسى ن. پاتوليچيەۆتىڭ اتىنا تالدىقورعان وبلىسىنىڭ پانفيلوۆ جانە وكتيابر اۋداندارى، الماتى وبلىسىنىڭ شىلىك، ەڭبەكشىقازاق، ۇيعىر، نارىنكول جانە كەگەن اۋداندارىنىڭ ەسەبىنەن قازاق كسر-ى قۇرامىندا ۇيعىر اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋ جونىندە بايانحات جازادى. قۇجاتتا مۇنداي شارانىڭ نەلىكتەن جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت ەكەندىگى سارالانادى: قازاق جەرىندە تۇراتىن ۇيعىرلار اراسىندا ۇلتتىق تۇرعىدان بىرىگىپ، مادەنيەتىن دامىتۋعا دەگەن قۇلشىنىس ەرەكشە. اتى اتالعان اۋدانداردا ولار ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ، ءبىرشاما شوعىرلانىپ قونىس تەپكەن. ۇيعىر وبلىسىن قۇرۋ ناتيجەسىندە ءتۇرى ۇلتتىق، مازمۇنى سوسياليستىك ۇيعىر مادەنيەتى پارمەندى تۇردە كوركەيە تۇسەدى، پارتيا جانە كەڭەس ورگاندارىنا ۇلتتىق كادرلاردى تارتۋعا مۇمكىندىك جاسالادى، ءسويتىپ ولاردىڭ اراسىندا ساياسي جۇمىس جاقسارادى جانە ۇلتشىل ەلەمەنتتەرىنىڭ ءوز ىشىمىزدە جانە جات جۇرتتا ۇيعىرلاردى كەمسىتىپ جاتىر دەگەن جالعان بايبالامىن توقتاتىپ، ۇيعىر حالقىنىڭ گازەتى مەن مەكتەپتەرى جابىلىپ جاتىر دەگەن دالەلسىماقتارىن تەرىسكە شىعارا الامىز. جاڭا اشىلماقشى وبلىستا اۋدانداردىڭ ەكونوميكالىق دامۋى قارقىن الادى. مۇنىڭ ءوزى ۇيعىر وبلىسىنىڭ قىتايداعى ۇلت-ازاتتىق مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ وشاعى بولىپ تابىلاتىن ىلە ايماعىنداعى سينسزيانمەن شەكارالاس بولۋى اسا ماڭىزدى ەكەندىگىن اتاپ وتكەن ءجون. جاڭا وبلىستىڭ ومىرگە كەلۋى سينسزيانداعى 3 ملن. ۇيعىر تاراپىنان قىزۋ قولداۋ تاۋىپ، كەڭەس وداعىنا كوبىرەك نازار اۋدارىپ، ولاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا جاڭا سەرپىن تۋدىرادى. بولاشاق قۇرىلىمنىڭ ورتالىعى اتى اتالعان اۋداندارعا جاقىن بولىپ تابىلاتىن پانفيلوۆ (بۇرىنعى جاركەنت) قالاسى بولعانى ءجون دەپ ەسەپتەيدى ج. شاياحمەتوۆ جولداس (ا.ش. احتايەۆ، ب.و. جانگۋتتين. يستوريا كازاحستانا. II ت. - الماتى:باستاۋ، 2008. - 97-100-بب.)."
جۇڭگو مەن ورىستىڭ قولىنداعى كوزىر بولار ەدى!..
ەگەر سول كەزدە شىنىمەن اقمولادا نەمىس اۆتونومياسى، ال الماتى وبلىسىندا ۇيعىر اۆتونومياسى اشىلا قالعان جاعدايدا، نەمىس اۆتونومياسى ورىستاردىڭ، ۇيعىر اۆتونومياسى قىتايلاردىڭ كوزىرى بولىپ، قازاقستاندى تىرپ ەتكىزبەي، اياق-قولىن ءجىپسىز بايلاپ قويار ەدى... ەكى الپاۋىت ەلدىڭ كوپتەگەن ويىندارىن مۇلتىكسىز اتقارار ەدى-اۋ! ويلاۋدىڭ ءوزى قانداي قورقىنىشتى!.. ەندەشە سول اۆتونوميالاردى اشتىرماي تاستاعان ەرلەردىڭ ەڭبەگىن لايىقتى باعالايىق!..
شەشەن-ينگۋش اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى دا ۇسىنىس بولىپتى
1956 جىلى كسرو ىشكى ىستەر ءمينيسترى ن. دۋدوروۆ قازاقستاندا شەشەن-ينگۋش اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنە رەسمي تۇردە ۇسىنىس جاسادى. ءبىراق ول قاعاز جۇزىندە قالدى. جوباسى، اۋەلدە پارتيا كوسەمىنىڭ بىرەۋى سولاي جاساۋعا نۇسقاۋ بەرەدى، ال ساراپقا سالا كەلە، ىسكە اسۋى ءشۇبالى بولعاندىقتان، توقتاتىلۋى ىقتيمال.
ماسقارا... ماڭعىستاۋ تۇركىمەنستانعا ءوتىپ كەتە جازداپتى...
"ارام پيعىلدىڭ سىرى اشىلا باستادى. ورتا ازيا بيۋروسى قۇرىلىپ، بۇعان وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، قىرعىزستاننىڭ جانە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ باسشىلارى ەندى. د. قونايەۆتىڭ پايىمداۋىنشا، ن. حرۋششيەۆ رەسپۋبليكالار اراسىنداعى شەكارانى تەزىرەك قۇرتۋعا اسىقتى. ونىمەن قويماي، پارتيا جەتەكشىسى تۇبەك بايلىعىن تۇرىكمەندەر شاپشاڭىراق يگەرەدى دەگەن سىلتاۋمەن ماڭعىستاۋ ءوڭىرىن تۇرىكمەنستاننىڭ قاراۋىنا بەرۋدى تالاپ ەتەدى. «قازاقستاندا بولعاندا بۇل جونىندە ايتقان ەدىم، ءبىراق ءسىز نەگىزسىز قارسىلىق بىلدىرەسىز»، - دەگەندە ديمەكەڭ: «ءسىز گەولوگيا ءمينيسترى ا. سيدورەنكومەن سويلەسىپ كورىڭىزشى»، - دەيدى. قولما-قول تەلەفون سوقسا، الەكساندر ۆاسيليەۆيچ قازاقستانداعى گەولوگيالىق قىزمەتتىڭ كۇشتى ەكەنىن، قازاقتار ماڭعىستاۋ بايلىعىن جاقسى يگەرە الاتىندىعىن ن. حرۋششيەۆكە تۇسىندىرەدى. سونىمەن قاتار، جۋىردا ماڭعىستاۋ ءوڭىرى اقتوبە جانە گۋريەۆپەن (اتىراۋ) تەمىر جول ارقىلى جالعاسادى – بۇل دا ونى يگەرۋدى تەزدەتە تۇسپەك. كوسەم يدەياسىنىڭ اسىعىستىق ەكەندىگى تۇسىنىكتى بولدى. حرۋششيەۆ: «ءبىز ويلانامىز، ال ءقازىر قازاقستان مەن تۇرىكمەنستاننىڭ شەكاراسىن بۇزباي-اق قويايىق»، - دەيدى (د. كۋنايەۆ. وت ستالينا دو گورباچيەۆا. – الماتى:سانات، 1994. - 154-ب.).
دۋمان رامازان، (Facebook پاراقشاسىنان)
