وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋگە امان كەتكەن بالا بەلگىسىز سەبەپپەن كوز جۇمىپ، ۇيىنە ءوزى ەمەس، تابىتى كەلەتىن جاعدايعا جەتتىك. اتا-انانىڭ ورنى تولماس قايعىسى ءوز الدىنا، ەل كوڭىلىنە مەملەكەتتىڭ قورعانىس ىسىنە دەگەن سەنىمسىزدىك ۇيالادى. تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىتتەر امالىن تاۋىپ، اسكەري مىندەتىنەن جالتاراتىن بولدى. بۇل – شيەلەنىستى ماسەلەنىڭ بەتى عانا. Qamshy.kz ءتىلشىسى سونىڭ تۇپكى سەبەبىنە ءۇڭىلىپ كوردى.

جۇمباق ولىمدەر

دۋمان قاناپيانوۆ

2012 جىلى اسكەرگە شاقىرىلعان دۋمان قاناپيانوۆ وتار گارنيزونىنا كەلگەنىنە ەكى كۇن وتكەن سوڭ اسىلىپ ولگەن. 30 212 اسكەري ءبولىمنىڭ باسشىلىعى سولداتتىڭ سۋيسيد جاساعانىن ايتقان. الايدا مارقۇمنىڭ تۋىستارى بۇعان سەنبەي وتىر. 21 جاسىندا قىرشىننان قيىلعان دۋمان قاناپيانوۆ اسكەري انت قابىلداپ تا ۇلگەرمەپتى. كومانديرلەردىڭ ايتۋىنشا، دۋمان وز-وزىنە قول جۇمساعان. سول ءتۇنى پودۆالعا ءتۇسىپ، ءوز بەلدىگىنە اسىلىپ ولگەن. «مارقۇمنىڭ دەنەسىندەگى كوگەرگەن ىزدەر ونى قاساقانا ولتىرگەنىن دالەلدەيدى»، - دەيدى قايعىدان قان جۇتقان اكە-شەشە. «ناماز وقىعان، يسلامنىڭ جولىمەن جۇرگەن دۋماننىڭ سۋيسيد جاساۋى مۇمكىن ەمەس. اسكەرگە بارۋدى قاتتى قالاعان، ءوز ەركىمەن كەتكەن»، - دەيدى ونىڭ تۋىستارى. 

دامير ارينوۆ

ال 2012 جىلدىڭ مامىرىندا اسكەرگە كەلگەنىنە ءالى ءبىر اپتا بولماعان دامير ارينوۆ وقو-نىڭ 2041 اسكەري بولىمىندە كوز جۇمعان. سوت مەديسينالىق ساراپتاماسى جاۋىنگەردىڭ فوسفات قىشقىلىنان ۋلانىپ ولگەنىن انىقتادى. ونىڭ اسقازانىنان 460 گرامم گۋتالين – قارا ءتۇستى ۋلى سۇيىقتىق شىققان. دامير ارينوۆ تۋىستارىنا جازعان حاتىندا ءوزىن باسقالاردىڭ ۇرىپ جۇرگەنىن ايتقان. مارقۇمنىڭ اناسى ۇلىنىڭ ءولىمى ءۇشىن وتەماقى رەتىندە 15 ميلليون تەڭگە تالاپ ەتتى.

الەكسەي ستوگنەيەۆ

2009 جىلى قاراعاندىلىق الەكسەي ستوگنەيەۆ سارىوزەكتەگى 12740 اسكەري بولىمىندە قىزمەت ەتۋگە بارعان. تۇماۋراتىپ جۇرگەن ونى دارىگەرلەر دۇرىس ەمدەمەپتى. جاۋىنگەر مەديسينالىق بولىمشەگە ءبىر ەمەس، ءۇش رەت قارالعان. الايدا قارالۋعا بارعان سايىن دارىگەرلەر ونىڭ اۋرۋىنىڭ سەبەبىن انىقتاماي، قايتارىپ جىبەرە بەرگەن. سوڭعى رەت ناۋقاستانعاندا دارىگەرلەر وعان تۇماۋعا قارسى ۆاكسينا ەككەن. ناتيجەسىندە ول ەكى كلينيكالىق ءولىمدى باستان كەشىرىپ، اقىرىندا كوماعا تۇسكەن. تەك سودان كەيىن عانا دارىگەرلەر ونى اسكەري اۋرۋحاناعا جەتكىزگەن. توعىز ايدان كەيىن 2012 جىلى الەكسەي ستوگنەيەۆ ەسىن جيماستان قايتىس بولدى. «جاۋىنگەر تۋبەركۋلەزدىڭ اسقىنۋىنان قايتىس بولدى» دەلىندى ونىڭ ءولىم تۋرالى انىقتاماسىندا.

ولجاس بايتاسوۆ

2011 جىلى قاراشادا اقتوبەدە وبلىسىندا 6655 اسكەري بولىمىندە ولجاس بايتاسوۆ ەسىمدى سولداتتىڭ بەلدىگىنە اسىلىپ تۇرعان ءمايىتى تابىلدى. ساربازدىڭ قالتاسىنان ولەر الدىندا جازعان حاتى شىقتى. حاتتا ول جاقىندارىنان، تۋىستارىنان سۋيسيد جاساعانى ءۇشىن كەشىرىم سۇراعان. ءبىراق وزى-وزىنە قول جۇمساۋ سەبەبىن ايتپاعان. تەرگەۋ ارەكەتتەرىنەن بايتاسوۆقا لاۋازىمدارى ادامدار قىسىم كورسەتكەنى بەلگىلى بولدى. ولجاستىڭ ولىمىنە اتالمىش ءبولىمنىڭ مايورى دۋمان ايتقوجين كىنالى دەپ تابىلعان. ول بەس جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى.

اتحام بەكبولاتوۆ

 اتباسار قالاسىنداعى جاۋىنگەرلىك بەكەتتەن باسىنا وق تيگەن جىگىتتىڭ ءولى دەنەسى تابىلدى. اتحام بەكبولاتوۆ قاتاڭ ءتارتىپتى كولونيانى كۇزەتۋگە اتباسار قالاسىنا جىبەرىلگەن. ونىڭ ءمايىتى قاراۋىلتوبەنىڭ ءدال ۇستىنەن تابىلعان. جانىندا كالاشنيكوۆ اۆتوماتى جاتقان. تۋىستارىنىڭ ايتۋىنشا، مارقۇم سوڭعى كەزدەرى ءوزىن ءبىرتۇرلى ۇستاعان.

وسىنداي جاعداي اتىراۋدا دا قايتالانعان. 18 جاستاعى ازىمبەك ابدۋللايەۆ  كالاشنيكوۆ اۆتوماتىنان ءوزىنىڭ باسىنا وق اتقان. اسكەري بولىمشەدەگىلەر جىگىتتىڭ پسيحيكالىق جاعدايى ناشار بولعان دەيدى. ال مارقۇمنىڭ وتباسى ازىمبەكتىڭ ولىمىنە اسكەردەگى زاڭعا قايشى ارەكەتتەر سەبەپ بولعانىنا سەنىمدى.

2016 جىلى 7 شىلدەدە ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تۋماسى دانيەل سايفۋللين سارىوزەكتەگى اسكەري بولىمدە ەكى ساربازدىڭ قولىنان قازا تاپتى. اسكەري انت قابىلداعاننان كەيىن ارادا ءبىر اپتا وتكەن سوڭ دانيەلدى ەكى جاۋىنگەر ساباپ تاستاعان. باسسۇيەك-مي زاقىمىن العان ساربازدىڭ ءومىرىن دارىگەرلەر ساقتاپ قالا المادى.

 «ارقانكەرگەن» شەكارا بەكەتىندەگى 14 ساربازدىڭ ءولىمى

2012 جىلى 30 مامىردا ءۇشارالاداعى  «سارى-بوكتەر» زاستاۆاسىنان  جىبەرىلگەن نارياد «ارقانكەرگەن» شەكارا بەكەتىنىڭ ورتەنگەنىن بايقاعان. سول جەردەن قىزمەتتەگى 15 شەكارشىنىڭ 14ء-نىڭ ءمايىتى تابىلعان. 4 ماۋسىم كۇنى ون بەسىنشى شەكاراشى ۆلاديسلاۆ چەلاح ۇستالىپ، 14 ادامدى ولتىرگەنىن مويىندادى. قاراعاندىلىق سارباز ۆلاديسلاۆ چەلاح 14 ارىپتەسى مەن ءبىر قورىقشىنى ولتىرگەنىن مويىنداسا دا، قوعامدا بۇل قاندى وقيعانىڭ رەسمي نۇسقاسىنا ونشا سەنىڭكىرەمەدى. ايىپتى دەپ تانىلعان شەكاراشى ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. 

- اسكەرگە اتتانعان ساربازداردىڭ پسيحولوگيالىق دايىندىعى جوق. بۇل سوڭعى كەزدەرى اسكەردەگى ءولىمنىڭ كوبەيىپ كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى. ەكىنشى سەبەپ – اسكەردەگى ساربازدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، الىمجەتتىك. ول تەك اسكەردە عانا ەمەس، مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەتتەردە دە بار. اقشا جيناۋ، قورقىتۋ جانە ت.ب.»، - دەيدى زاڭگەر ايمان وماروۆا.

ونىڭ ايتۋىنشا، اسكەري كادرلاردىڭ دەڭگەيى بۇرىنعىعا قاراعاندا تومەن. الىمجەتتىكتى جويۋعا بولادى دەپ ايتۋ قيىن. ءبىراق ونى ازايتۋعا بولادى. بۇل – بۇكىل قورعانىس جۇيەسىنىڭ پروبلەماسى.

كىم كىنالى؟

- كەيدە ساربازدىڭ ءوزى كىنالى بولۋى مۇمكىن. قاسىنداعى ادامدارمەن ۇرىسىپ-توبەلەسەدى، سودان كەيىن سۋيسيدكە بارادى. كەيدە كىناسىز وفيسەرلەردى سوتتاپ جاتادى. بۇل دا دۇرىس ەمەس. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تەرگەۋ جۇرگىزە كەلە، ءولىمنىڭ ناقتى سەبەبىن انىقتاۋى كەرەك. ماسەلەن، سايان ساتىبايەۆىڭ ىسىندە «ءولىم سەبەبى – سۋيسيد» دەپ ناقتى جازىلىپ تۇر. ونىڭ سۋيسيدكە بارعانى الەۋمەتتىك جەلىدەگى سوڭعى حابارلامالارىن تەكسەرگەندە دالەلدەنگەن. سونىڭ وزىندە ساربازدىڭ ولىمىنە وفيسەرلەردى سوتتاماقشى بولىپ جاتىر، - دەيدى  ايمان وماروۆا.

زاڭگەردىڭ پىكىرىنشە، ەگەر اسكەردە جاراقات الىپ كوز جۇمعان جاعداي بولسا، سول جۇمىستى سارباز  ورىنداۋعا مىندەتتى مە ەدى، سونى انىقتاۋ كەرەك. ياعني بۇل جەردە cارباز ولىمىنە كىم جاۋاپ بەرەتىنىن ناقتى ايتۋ قيىن.

زاڭگەر قايرات جۇكەل وقۋ-جاتتىعۋ كەزىندە قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرى ساقتالماعانىنان نەمەسە تەحنيكالىق اقاۋلاردىڭ سەبەبىنەن قازا تاپقان سارباز ولىمىنە شەندىلەر جاۋاپتى بولاتىنىن ايتادى. ال ەگەر زورلىق-زومبىلىق، توبەلەستەن، قاساقانا قىسىمنان كوز جۇمسا، سول اسكەري ءبولىمنىڭ باسشىلىعى جاۋاپ بەرەدى.

- بۇل جەردە اسكەري  ءبولىمنىڭ باسشىلىعى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە ەمەس، تارتىپتىك، اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. تىكەلەي قىلمىس جاساۋعا قاتىسى بولسا، قاتارداعى جاۋىنگەرلەر دە جازالانادى. اۋىرىپ نەمەسە تاماقتان ۋلانىپ ولگەن جاعدايدا اسپازدار، دارىگەرلەر جاۋاپتى بولادى»، - دەيدى قايرات جۇكەل.

اسكەرگە بارعان جىگىتتەر شىڭدالادى، تارتىپكە ۇيرەنەدى دەيدى. الايدا قازىرگى قوعامدا ورناعان قورقىنىشتىڭ سالدارىنان كەيبىر اتا-انا ءوز ۇلىنىڭ الىمجەتتىك پەن زورلىق-زومبىلىق قۇربانى بولعانىن قالامايدى. ءسويتىپ، بالاسىن اسكەرگە جىبەرمەۋدىڭ بارلىق امالىن جاسايدى. جەمقورلىق جايلاپ تۇرعان مىنا زاماندا اسكەرگە «نە گودەن» بولۋ دا قيىن شارۋ ەمەس. اسكەردەن باس ساۋعالاي قاشاتىن ەر ازاماتتار ەل باسىنا كۇن تۋعاندا وتانى مەن وتباسىن ەمەس، وزدەرىن قورعاي الار ما ەكەن؟ ونى قورعانىس مينيسترلىگىنەن سۇراۋ كەرەك شىعار.