وتكەن سەنبى كۇنى الماتىداعى «ارمان» كينوتەاترىندا قىرعىز كينورەجيسسەرى ەرنەست ءابدىجاپاروۆ تۇسىرگەن «ساياقباي» اتتى كينوفيلم كورسەتىلدى. كينوفيلمدى كورسەتۋ ءۇشىن بىشكەكتەن كەلگەن كينورەجيسسەرلار دەلەگاسياسىن قازاق كينوسىنىڭ شەبەرلەرى قۇشاق جايا قارسى الدى. كورەرمەندەر اراسىندا كينوتانۋشىلار، مادەنيەتتانۋشىلار، كينوسۇيەر قالا تۇرعىندارى بولدى. كورسەتىلىمگە قازاق اقىنى، قازاق پەن قىرعىز تەڭ سىيلاعان، ارداقتاعان الاشتىڭ ازاماتى، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى كوپىر بولىپ سانالاتىن، ون جىل بويى  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىرعىز رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بولىپ قىزمەت ەتكەن مۇحتار شاحانوۆ تا كەلگەن.
        ءفيلمنىڭ باس كەيىپكەرى – مۇحتار اۋەزوۆ «XX عاسىرىنىڭ گومەرى» دەپ اتاعان ساياقباي قارالايەۆ ءارى قاراپايىم ادام رەتىندە، ءارى بويىندا قاسيەتى بار شوڭ ماناسشى، اڭىز تۇلعا رەتىندە كورسەتىلگەن. سيۋجەت بويىنشا ىستىقكولدىڭ جاعاسىندا جەر ۇيدە كەمپىرى مەنەن بىرگە تۇراتىن ساياقباي اتاعا ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەن جاس شىڭعىس ايتماتوۆ سالەمىن بەرىپ، باتاسىن الۋىنا كەلەدى. جازۋشىنىڭ ءرولىن بالاسى ەلدار ايتماتوۆ سومداعان. قىرعىز تاريحىنىڭ ەكى نار تۇلعاسى شاي ءىشىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىر. وتكەن كۇندى ەسكە الىپ، اقساقال جاستىق شاعىنا سەرۋەن جاسايدى.
        قايتا-قايتا باجىلداعان شالدىڭ اۋىر مىنەزىن كوتەرىپ، ءسوز قايتارماي، ۇندەمەي شارۋاسىن جاسايتىن، قازان اسىپ، شاي قايناتىپ، كىر جۋاتىن ەڭبەكقور، قوناقجاي قارت اجەي جاس كەزىندە ەركە باي بولىستىڭ قىزى، قولىنا جۇمىس كەلمەيتىن، جەڭگەيلەرى ۇرىساتىن ۇيگە جاڭا تۇسكەن كەلىن رەتىندە كورسەتىلەدى. ونىڭ ەركە مىنەزى، كوشپەندى ايەلدەرىنە ساي كەلەتىن ەركىندىگى سۋرەتتەلەدى. جالپى، فيلمدە كوشپەندىلەردىڭ تۇرمىسى، سالتى، ادەت-عۇرپى، ىرىمدارى مەن تىيىمدارى، مىنەز-قۇلقى، مادەنيەتى مەن فيلوسوفياسى جان-جاقتان كورسەتىلەدى. قازاق پەن قىرعىزعا ورتاق قۇندىلىقتار، جايلاۋداعى جازعى تىرشىلىك، بالالاردىڭ اسىق ويناعانى، ايەلدەردىڭ كيىز باسقانى، سابادا قىمىز دايىنداعانى، سونىمەن قاتار اتقا ءمىنۋ، قىمىز ءىشۋ، العىر قۇس ۇستاۋ، كيىز ءۇيدىڭ ىشكى جابدىقتارى، ۇلتتىق كيىمدەرى كەرەمەت تۇسىرىلگەن.
       تاريحي بەلەستەردىڭ اراسىندا 1916 جىلىنداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى، ازاماتتىق سوعىس، ماسكەۋدى قورعاۋ كەزىندەگى شايقاس دارىپتەلەدى. بۇكىل ورتا ازياعا ورتاق تاريحي وقيعا بولىپ سانالاتىن ون التىنىڭ زارى قازاق پەن قىرعىزدى بىرىكتىرەتىن قايعى. ءبىراق قىرعىز حالقى ءۇشىن 1916 جىل ەرەكشە وقيعا، «شوڭ ۇركىن» دەپ اتالاتىن قىرعىز تاريحىنداعى ەڭ زور قاسىرەت بولىپ تابىلادى. قازاق حالقى دا 1916 جىلىندا قىرىلىپ، تار جول تايعاق كەشۋىنەن ءوتتى، بۇل كەزدى قيلى زامان، تار زامان دەپ سانايدى. ءبىراق ءبىز ءۇشىن ءبىرىنشى ورىندا 1930-ىنشى جىلدارى بولعان اشارشىلىق زۇلماتى ەڭ اۋىر جالپىۇلتتىق تراگەديا بولىپ سانالادى. ال قىرعىز ءۇشىن وسىنداي ەڭ اۋىر قاسىرەت، جالپىۇلتتىق زۇلمات، ەڭ ۇلكەن قىرعىن 1916 جىلدىڭ تراگەدياسى بولىپ تابىلادى. ساياقبايدىڭ ازاماتتىق سوعىسىنا قاتىسۋى – پاتشا جاساعان قىرعىن ءۇشىن كەگى، ەلدىڭ ەل بولىپ ساقتالۋى، تۋعان ەلىنە ورالۋى ءۇشىن كۇرەس، بەيبىت ءومىر سۇرۋگە ءۇمىت رەتىندە كورسەتىلەدى. كوتەرىلىس، سوعىس كەزىندە ساياقبايدى دا، بۇكىل قىرعىز ەلىن دە ماناستىڭ رۋحى جەبەپ جۇرەدى، جانىندا، جادىندا ماناسى بار ەر امان قالادى، ماناسى بار ەل ساقتالادى، جوعالىپ كەتپەيدى. ماناس – جىر، داستان رەتىندە عانا ەمەس، ۇلتتىق يدەولوگيا، قىرعىزدى ۇلت قىلاتىن دىڭگەك، بىرىكتىرەتىن رۋحاني قۇندىلىق، ۇران، كيەلى ۇعىم رەتىندە كورسەتىلگەن. فيلم بويىنشا 1941 جىلى ماسكەۋدى قورعاعان جاۋىنگەرلەردىڭ  رۋحىن دا ساياقباي ماناس ايتىپ كوتەرەدى.
       ماناسشى قالجىڭداپ كەمپىرىن «تاپ جاۋى» دەپ كۇلەدى. قوناعى ۇيىندە 
قونىپ تۇنەدى. ەرتەڭگىسىنە اقساقال ەسكى ماشينەسىنە ءمىنىپ، قوناعىمەن تويعا بارادى. جول بويىندا گەنەرال وتىرعان ءبىر ماشينەمەن سوقتىعىسىپ قالادى.
بايقاسا – بالالىق كەزىندەگى تاعدىردىڭ تالكەگىمەن اجىراتىلىپ كەتكەن ورىس دوسى، تامىرى، كورشىسى ەكەن.
        تويدىڭ ساحناسىندا ساياقباي ماناستى ايتىپ، ونەرىن كورسەتىپ جاتىر. جينالعان ەل اۋزىنا قاراپ قيمىلداماي وتىر. ساياقبايدىڭ بويىنا بىتكەن قاسيەتىنە شىڭعىس ايتماتوۆ تا كۋا بولادى.
        فيلمدە قازاق جازۋشىسى، دانىشپان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اتى دا اتالادى.
ونىڭ «ماناس» ەپوسىنىڭ قورعاۋى ءۇشىن جاساعان ارەكەتى، ساياقباي قارالايەۆتى
سىيلاعانى، قىرعىز حالقىقىرعىز حالقىنىڭ جاناشىر دوسى بولعانى، شىڭعىس ايتماتوۆقا باتاگويى بولعانى ەسكەرىلەدى.
       جولعا شىققان ايتماتوۆقا ساياقباي اتا باتاسىن بەرەدى، جارقىن بولاشاعىن بولجايدى. فيلمدەگى ەڭ كوركەم ساتتەرى – بالا ساياقبايعا ماناس ايتۋ قاسيەتىن قونۋى جانە شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ جولعا اتتانعان كەزىندە كوزىنىن الدىندا اتقا مىنگەن ماناستىڭ شورالارىنىڭ پايدا بولىپ، جاس جىگىتتى اق جولعا ۇزاتۋى. بالا ساياقبايعا ماناس ايتۋ قاسيەتى قونعان كەزىندە
ماناستىڭ جارى – قانىكەي، ماناستىڭ سيقىرلى شاتىرى كورسەتىلەدى.
        جالپى ايتقاندا، فيلم ماناس، ساياقباي مەن ايتماتوۆ ارقىلى قىرعىز تاريحىنداعى نار تۇلعالارىنىڭ، ۇلى ەسىمدەرىنىڭ ساباقتاستىعى كورسەتىپ جاتىر.
       جينالعان جۇرتقا اق قالپاقتى ءبىر تۋعاندار تارتقان كينو وتە ۇنادى.
مۇحتار شاحانوۆ مارقۇم شىڭعىس ايتماتوۆپەن دوس بولعان كەزىندەگى باقىتتى ساتتەر تۋرالى باياندادى. كينورەجيسسەر ساتىبالدى نارىمبەتوۆ
ەرنەست ءابدىجاپپاروۆتىڭ ءفيلمىن ماقتاپ، ءوز پىكىرىمەن، سىنىمەن، ويلارىمەن ءبولىستى.  «قۇرمانجان داتقانى» تۇسىرگەن قىرعىز كينوسىنىڭ مايتالمانى سادىق شەر نياز قازاق كينورەجيسسەرلارىن دا ءوز فيلمدەرىن بىشكەككە جيىرەك اكەلىپ كورسەتۋ شاقىردى. ال ءفيلمدى تۇسىرگەن ەرنەست ءابدىجاپپاروۆ ەلگە كەلگەنىنە، ءفيلمىن كورگەنىنە العىسىن ءبىلدىرىپ، ەكى ەلدى ىنتىماققا شاقىردى، بىرىكتىرەتىندى ىزدەپ، اجىراتاتىندى تۋ قىلماي، ءبىر-بىرىنىڭ كەمشىلىگىن شۇقىماۋىن تىلەدى. ول «ماناستى» قاعازعا تۇسىرگەن العاشقى زەرتتەۋشى شوقان ءۋاليحانوۆ ەكەندىگىن دە ەسكە الدى.
       ساياقباي قارالايەۆتى ەسكە الىپ، ماناسشى ساعىنباي ورازباقوۆتى دا ۇمىتپاۋ كەرەك. سوڭعى كەزدە ساياقباي قارالايەۆ قىرعىزستاننىڭ نىشاندارىنىڭ بىرىنە اينالىپ بارا جاتىر. ماناسشىنىڭ بەينەسى بەينەرولىكتەردە تۇسىرىلەدى، ۇيلەردىڭ قابىرعالارىندا گراففيتي رەتىندە بەينەلەنەدى، سۋرەتىن ۇلتتىق اقشاسى – سومدا دا كەزدەستىرۋگە بولادى.    
ءبىراق ساياقبايدى اسپەتتەپ، ساعىنبايدى دا ۇمىتۋعا بولمايدى. بىلتىر ساعىنباي ورازباقوۆتىڭ 150 جىلدىعى ءوتتى. ول جارتى عاسىر بويى ماناستى ايتىپ جۇرگەن. كۇن سايىن كەشكىسىنە ماناستى ايتىپ بەرسە، بايانى التى ايعا سوزىلاتىن ەدى. ءتورت جىل ىشىندە زەرتتەۋشىلەر ماناسشى ساعىنبايدىڭ اۋزىنان «ماناستىڭ» 180 مىڭ جولىن جازىپ قاعازعا ءتۇسىرىپ بەردى. وكىنىشكە وراي، ماناسشىنىڭ دەرتى مەن دۇنيەدەن وزىپ كەتۋى «سەمەتەي» مەنەن «سەيتەك»
دەگەن جالعاستىرۋىن جازىپ كەتۋىنە كەدەرگى بولعان. ساعىنباي ءوزىندى «سەمەيتەيدى جاقسى ايتامىن» دەپ ءجۇردى. ساعىنباي ورازباقوۆتىڭ «ماناسىنىڭ» ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار.
        «ماناس» – قىرعىزدىڭ جانى مەن ءبارىسى بولسا، بىزگە دە جات ەمەس. كەيىپكەرلەردىڭ اراسىندا قازاق ەر كوكشە، قازاق ايدارحان، ارعىن قاراقوجا
كەزدەسەدى. ەر كوكشە باتىرلار جىرلارىمىزدىڭ، اڭىزدارىمىزدىڭ كەيىپكەرى.
ەر كوكشەنىڭ اتى ءجيى ەر قوسايدىڭ اتىمەن بىرگە اتالادى. ال قاراقوجانىڭ اتىن شەجىرە دەرەكتەرىندە تابۋعا بولادى، ءتىپتى «ەدىگە» ەپوسىنىڭ نوعاي ورداسىنىڭ قۇرىلۋى، ءامىر تەمىر مەن توقتامىس سوعىسۋى جايىنداعى جىرىنىڭ كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. قازىرگى تاڭدا ماناستى ايتىپ جۇرەتىن قازاق – بايانعالي ءالىمجانوۆ.
        كۇننىڭ كۇنىندە قازاق-قىرعىز دوستىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ساعىنباي ورازباقوۆ پەن «ماناستىڭ» كوكشە، ايدارحان، قاراقوجا سياقتى كەيىپكەرلەرىنە نە مۇحتار اۋەزوۆ پەن ساياقباي قارالايەۆقا ەسكەرتكىش – مەمەوريالدى انسامبل ورناتۋىمىز ءجون شىعار.

اسقار دايىربەك