بەرلينگە ساياحاتتاپ بارعان دوسىم تۋرالى بۇعان دەيىن دە جازعانمىن. ول ءوزى مۇسىلمان بولعاندىقتان، قالىڭ حريستيان قاۋىمى مەكەندەگەن قالادان مەشىت ىزدەپ كەتكەن. سونداعى جولى تۇسكەن مەشىتتە مۇستافا شوقايدىڭ اسىل سۇيەگى جاتىر ەكەن. مۇنداي مۇمكىندىكتى ءمۇلت جىبەرمەگەن دوسىم مەشىتتىڭ ءىشى-سىرتىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الادى.

بەرليننىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان «شاھيدتىك» (Şehitlik) مەشىتى الەمدەگى ەڭ ادەمى مەشىتتەر تىزىمىندە ون ەكىنشى ورىنعا جايعاسقان. «شاھيد» اتاعى ءدىن جولىندا، وتان قورعاۋ جولىندا وپات بولعاندارعا بەرىلەدى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، مەشىت اۋماعىندا تۇرىك جۇرتى مەن مۇسىلمان ۇمبەتىنە ايانباي قىزمەت قىلعان پاتشالار، اكىمدەر، عۇلامالار جەرلەنگەن. مۇستافا شوقاي دا سوندايلاردىڭ سويىنان.

قازاقتىڭ ەمەس، ءيسى تۇركى جۇرتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ارپالىسقان، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قىسىمىنا شىداماي، ەميگراسياعا كەتۋگە ءماجبۇر بولعان مۇستافا شوقاي سىرتتا ءجۇرىپ تە كۇرەسىن جالعاستىرا بەردى. ەلدەن كەتكەندە الدىمەن گرۋزياعا، كەيىن تۇركيا ارقىلى گەرمانياعا، ودان ارى فرانسياعا بارىپ ورنىعادى. 1941 جىلى 22 ماۋسىمدا، سوۆەت-گەرمان سوعىسى باستالعان كۇنى پاريجدە تۇتقىندالادى.

ءۇش اپتادان سوڭ ونى بەرلينگە جەتكىزىپ، تۇركىستان لەگيونىن باسقارۋعا ۇسىنىس جاسايدى. نەمىستەر شوقايدىڭ بەدەلىنە سەندى. تۇركى تەكتى تۇتقىنداردان سوۆەت وداعىنا قارسى سوعىساتىن اسكەر دايىنداۋدى كوزدەدى. الايدا لاگەردە جاتقان وتانداستارىنىڭ مۇشكىل جاعدايى شوقايدىڭ كوڭىلىن قۇلازىتادى. ءوز جەرلەستەرىنىڭ قامىن جاساۋ ءۇشىن فاشيستەرگە بىرنەشە شارت قويادى: تۇركىستاننىڭ بولاشاعى ءۇشىن گەرمانياداعى وقۋ ورىندارىندا كادرلاردى دايارلاۋدى جانە تۇركىستان شەكاراسىنا جاقىن جەردەن تۇركى تەكتىلەردەن تۇراتىن اسكەري قۇرىلىم جاساقتاۋدى تالاپ ەتەدى.

شوقايدىڭ تالابىن گيتلەر قابىلدامايدى. سەبەبى ول ءۇشىن تۇركىستان جەمتىك قانا بولدى. شوقايدىڭ العان بەتىنەن قايتپايتىنىن بايقاعان سوڭ كوزىن جويۋدى ءجون كورەدى. مۇستافا شوقاي 1941 جىلى 27 جەلتوقساندا بەرلين اۋرۋحاناسىندا جۇمباق جاعدايدا كوز جۇمدى. قۇجاتتاردا ول «قاننىڭ ۋلانۋىنان قايتىس بولدى» دەپ جازىلعان.

ءسويتىپ، مۇستافا شوقاي مۇسىلمان عۇرپىمەن بەرليندەگى «شاھيدتىك» بەيىتىنە جەرلەنەدى. ءقابىرستان اۋماعىنا وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا مەشىت تۇرعىزىلدى.

مەشىت جاماعاتىنىڭ 98 پايىزى – تۇرىكتەر.

ولار حانافي مازحابىن ۇستانادى، نامازدان سوڭ قول الىسىپ، بىرگە دۇعا جاسايدى.

ءار جۇما سايىن جينالعان جۇرت تەگىس جانازا نامازىن وقىپ، ءارۋاقتارعا قۇران باعىشتاۋدى دا سالتقا اينالدىرعان.

سەبەبى قالا تىم ۇلكەن، كوپ بولىگى يسلام ءدىنىن ۇستانباعاندىقتان، جانازا نامازىنا جاماعات جيناۋ قيىنعا سوعادى ەكەن.

فوتو: مۇحيت مۇحامەتكەرىم