بيىلعى «ماڭگىلىك پولك» مارشىنا 100 مىڭنان اسا الماتىلىق قاتىسپاق. اكەلەرىنىڭ، اتالارىنىڭ سۋرەتىن ۇستاعاندار بۇرىنعى باعىت بويىنشا - استانا الاڭىنان 28ء-شى پانفيلوۆشىلار ساياباعىنا دەيىن ءجۇرىپ وتەدى. ولاردىڭ اراسىندا الەكساندر ناگايسيەۆ تا بار. وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن ونىڭ اكەسىنىڭ مۇردەسىن وتانىنا الىپ كەلدى. 74 جىلدان كەيىن ونىڭ دەنەسىن ەستونيا تۇبىنەن تاۋىپتى. وسى كەزگە دەيىن ول ءىس-تۇسسىز جوعالعاندار قاتارىندا بولعان ەدى. بۇل وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، كۋاگەر اتانعان مەنىڭ ارىپتەسىم ازامات اۋەزحان تولىعىراق تارقاتۋعا دايىن.
-ازامات، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا وپات بولعان ساربازدى قاشان انىقتاعان؟
ء-يا، ءومىر، مۇردەنى وتكەن جىلدىڭ ماۋسىمىندا تاۋىپتى. ونى العان ماراپاتتارىنا قاراپ انىقتاعان ەكەن. ايتپاقشى، مەدالدارىمەن قاتار، ساربازدىڭ قول ساعاتى جانە قالامسابى بار. بۇل جادىگەر سانالاتىن زاتتار ونىڭ ۇلى ءۇشىن قىمبات ەكەنى داۋسىز. ويتكەنى، وسى ارقىلى الەكساندر ناگايسيەۆ ءوز اكەسىن تاپتى.
بۇل 44ء-شى جىلدىڭ اقپانىندا كۇندىزگى ساعات ەكىدە توقتاعان قول ساعاتى. ەندى ونى ەستونيا تۇبىندەگى شايقاستا وپات بولعان سارباز اندرەي ناگايسيەۆتىڭ ۇلى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلەدى. ونىڭ اكەسى 1941 جىلى سوعىسقا كەتكەندە ول نەبارى ءبىرجارىم جاستا بولىپتى. ال ءۇش جىلدان كەيىن اكەسىنىڭ قازا تاپقاندىعى تۋرالى قارالى حابار كەلەدى.
«سول ۋاقىتتا اكەم ءىز-تۇسسىز جوعالعانداردىڭ قاتارىندا بولعان ەدى. جەرلەۋ ءراسىمىن دە جالپىلاما وتكىزدىك. ويتكەنى ونى ىزدەيتىن دە، سۇراستىراتىن دا ەشكىم بولمادى»، - دەدى ا. ناگايسيەۆتىڭ ۇلى الەكساندر ناگايسيەۆ.
الەكساندر ناگايسيەۆ ءار جىلى 9 مامىردا اكەسىنىڭ قۇرمەتىنە 28 پانفيلوۆشىلار ساياباعىنا بارادى ەكەن. وسى جەردە داڭق ەسكەرتكىشى تۋرالى ءسوز قوزعاعىم كەلىپ تۇر. ونىڭ كولەمى مەن ءپىشىنى، انىقتاپ قاراساڭىز، كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ شەكاراسىن بىلدىرەدى. بۇل رەتتە سۇراپىل سوعىسقا وپات بولعان بوزداقتارىمىزدى دا ۇمىتۋعا استە بولمايدى.
«ءبىز اكەلەرىمىز بەن اتالارىمىزدىڭ ەرلىگىنە تاعزىم ەتۋىمىز كەرەك. ءوزىڭىز ەلەستەتىپ كورىڭىز، 41ء-شى جىلى قازاقستاندا 7 ميلليون عانا حالىق بولعان. ونىڭ 1 ميلليون 400 مىڭعا جۋىعى سوعىسقا اتتاندى. ال قالعانى جەڭىس جولىندا قىزمەت ەتتى. ولار الىپ بەرگەن جەڭىستە قازاقستاندىقتاردىڭ دا ۇلەسى بار»، - دەدى اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى مۇرات ابدىشۇكىروۆ.
سول ۋاقىتتا قازاق سسر-دان اسكەر قاتارىنا 1 ميلليون 200 مىڭ ادام الىنعان ەكەن. 12 اتقىشتار، 4 كاۆالەر ديۆيزياسىنا، 7 اتقىشتار بريگاداسى مەن 50-گە جۋىق جەكە پولك پەن باتالوندار تاعى بار. ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستە 600 مىڭنان استام قازاقستاندىق وپات بولىپتى. بۇل ورنى تولماس قازا ەكەنى داۋسىز. ال ءقازىر بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندە ورىن العان شايقاستارعا توقتالساق.
«ماسكەۋ تۇبىندەگى اتى جەر جارعان 316-شى اتقىشتار ديۆيزياسى، كەيىنگى 8ء-شى اتقىشتار ديۆيزياسى، وسى مىناۋ 44ء-شى جىلى كۇز ايىندا تىكەلەي لاتۆيا رەسپۋبليكاسىن ازات ەتۋگە، باسىنان اياعىنا دەيىن ازات ەتۋگە قاتىسقان 8ء-شى اتقىشتار ديۆيزياسىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، وسى قازالى 3 پريبالتيكا ەلدەرى تەرريتورياسىندا 38ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا، 30-شى اتقىشتار ديۆيزياسى تىكەلەي اتسالىستى»، - دەدى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور دوسالى سالقىنبەك.
كەزىندە ءىز-تۇسسىز جوعالىپ، حابار-وشارسىز كەتكەن ساربازداردى ىزدەۋمەن ءقازىر ارنايى توپتار اينالىسادى. ولاردىڭ ارقاسىندا الەكساندر ناگايسيەۆتىڭ اكەسىنىڭ ءمايىتى تابىلدى. وتكەن جىلى ولار ەستونياعا اتتانىپ، قازبا جۇمىستارىن ۇيىمداستىرعان. نارۆۋ قالاسىنىڭ تۇبىندە سۇراپىل شايقاستاردىڭ ءبىرى بولعان دەسەدى. ءدال وسى اۋماقتا لەنينگرادتىق فرونت 9 اي كولەمىندە فاشيستەردىڭ قورعانىن بۇزۋ ءۇشىن سوعىسىپتى. ارينە، قۇربانداردىڭ دا سانى كوپ.
«ەستونيانىڭ ۆايۆارو ەلدى-مەكەنىندە قىزىل اسكەردىڭ 8 مۇشەسىنىڭ دەنەسى تابىلدى. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ بىرەۋىن عانا انىقتاي الدىق. ارينە، العان مەدالىنە قاراپ. رەسەي فەدەاسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مۇراعاتىنا ساۋال حات جازىپ، وردەندەردىڭ ءنومىرى بويىنشا انىقتادىق. ناتيجەسىندە ول ماراپاتتار ناگايسيەۆ اندرەيگە تيەسىلى بولىپ شىقتى»، - دەدى Front Line اسكەري-تاريحي قوعامىنىڭ وكىلى اندرەي لازۋرين.
الەكساندر ناگايسيەۆ اكەسىنىڭ الماتىدا قايتا جەرلەنگەنىن قالاپتى. بەلسەندىلەردىڭ ارقاسىندا ساربازدىڭ تۋىستارى وڭاي تابىلدى. ءبىراق باتىردىڭ ۇلىندا ونى ەلگە جەتكىزەتىن قاراجات بولماعان. الەۋمەتتىك جەلىلەردە بۇل وقيعا ەشكىمدى بەي-جاي قالدىرماسا كەرەك، ەستوندىقتار، رەسەيلىكتەر مەن قازاقستاندىقتار قول ۇشىن سوزىپ، ساربازدىڭ دەنەسىن ەلگە جەتكىزۋگە كومەكتەسكەن.
«ريزاشىلىعىمدى جەتكىزە الماي تۇرمىن. ويتكەنى بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن قۇرمەت. ءومىرىمنىڭ اياعىنا دەيىن ەسىمدە قالادى. ەندى مۇندا كەلگەندە مەنىڭ اكەمنىڭ، مەنىڭ باتىرىمنىڭ وسىندا ەكەنىن ءبىلىپ جۇرەتىن بولدىم»، - دەدى اندرەي ناگايسيەۆتىڭ ۇلى الەكساندر ناگايسيەۆ.
ىزدەۋشىلەردىڭ ەڭبەگىن دە ايتا كەتۋ كەرەك. شايقاس الاڭدارىنا ولار جىلىنا ەكى رەت بارادى ەكەن. ساۋىردە جانە تامىز ايىندا. ءبىرى ءوز ەركىمەن، ەندى بەرى ءوز قاراجاتىنا. قازاقستاندىق توپ وتانداستارىمىز ۇرىس جۇرگىزگەن ورىندارعا بارادى. ءبىراق بارماس بۇرىن الدىمەن مۇراعاتتاردى اقتارىپ، كارتادان شايقاس الاڭدارىن انىقتايدى.
«تابىلعان ساربازداردىڭ مۇردەلەرى جەكە زاتتارى بويىنشا انىقتالادى. وردەن، مەدالدارىنا قاراپ. ولاردا ءنومىر كورسەتىلگەن. سول ارقىلى سارباز تۋرالى مالىمەتتەر انىقتالادى. تۋعان-تۋىستارى ىزدەستىرىلىپ، حابار-وشارسىز كەتكەندەر تىزىمىمەن سالىستىرىلادى»، - دەدى ىزدەستىرۋ جاساعىنىڭ مۇشەسى اسەت جاقسىبايەۆ.
وسى جەردە، حالىق اراسىندا «قارا قازعىشتار» اتالىپ كەتكەندەر تۋرالى ايتپاسقا بولمايدى. ولار ساربازداردىڭ اتىن شىعارۋ ءۇشىن ەمەس، ولاردىڭ ماراپاتتارىنا كوز تىككەندەر. ەڭ قىمباتى ارينە، شەكتەۋلى شىعارىلىممەن شىققان مەدالدار. ءتىپتى، نەمىس ساربازدارىنىڭ جەتوندارى دا قارا بازاردا بىرنەشە ءجۇز ەۋروعا باعالانادى ەكەن. ەلىمىزدە مۇنداي ارەكەت زاڭمەن قۋدالانادى. دەسەك تە، ولاردىڭ ساتىلىمىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. ءبىراق كوللەكسيونەرلەر ولاردى قابىلداۋدان باس تارتامىز دەيدى. ايتۋلارىنشا، ول ادامگەرشىلىككە جاتپايدى.
«ادامنىڭ جاساعان ەرلىگى ءۇشىن بەرىلگەن ماراپاتتىڭ باعاسى جوق. ول ماقتانىش پەن ابىرويدىڭ بەلگىسى ىسپەتتەس. سول سەبەپتى ول قۇندى جادىگەر وتباسىندا قالۋ كەرەك»، - دەدى انتيكۆارلىق سالون يەسى يۋريي كالايدجي.
پوست كەڭەستىك مەملەكەتتەر سياقتى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ءار 9 مامىر قۇرمەت-قوشەمەتپەن وتكىزىلەدى. ماڭگىلىك پولك مارشى ۇيىمداستىرىلىپ، الماتى كوشەلەرىنە ءوز باتىرلارىنىڭ سۋرەتىن، ماراپاتتارىن ۇستاعاندار شىعىپ، باتىرلار رۋحىنا تاعزىم ەتەدى. بيىلعى شاراعا ءداستۇر بويىنشا، 100 مىڭنان اسا ادام قاتىسادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر.
-راحمەت، ازامات. بابالارىمىزدىڭ جاساعان ەرلىگى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى.
پىكىر قالدىرۋ