"قازاق حاندىعىنا 550 جىل" شىعارماشىلىق بايگەسىنە ۇلانعايىر ورتا ازيا جەرىندە نەشەتۇرلى تايپالار قونىستانعان بولاتىن. ولار ەجەلگى ساق، سارمات، عۇن، قاڭلى، ءۇيسىن، نايمان، قىپشاق جانە تاعى باسقالاردان قۇرالدى. ساق پەن سارمات تايپالارىنىڭ تىلدەرى قازىرگى وسەتيا ەلىندە ساقتالىنعان. ال عۇندار ەۋروپاداعى مادەنيەت پەن تىلدەرىنىڭ دىبىستىق وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا اسەر ەتتى. ۆەنگريا ەلىندەگى ماديار تايپاسى عۇنداردىڭ ۇرپاعى. ءتىلى مەن مادەنيەتى قازىرگى قازاقتارعا ۇقساس. تۇركى تايپاسىنىڭ ءداۋىرىن تاسقا قاشاپ قالدىرعان كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى - سونىڭ ءبىر ايعاعى. مىنە، قويشىعارا سالعارين عالىم ايتقانداي وزگە تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىنەن ءتىلىن، تاريحىن جانە ءسالت-داستۇرىن تەك قانا قازاق حالقى عانا ساقتاپ قالعان دەيدى. ياعني، قازاق حالقىنىڭ پايدا بولۋى كۇلتەگىن زامانىنان باستاۋ الادى.

ءال-فارابي، قورقىت-اتا بابالارىمىز ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ماقتانىشى. 70 ءتىلدى مەڭگەرگەن ءال- فارابي ءوز زامانىنىڭ وزىق، ويشىلى ەدى. كوپتەگەن عىلىمي جۇمىستارى دا ءال-فارابي اتىنداعى مۇراجايدا ساقتالىنعان. ال، بەيبارىس بەرىش رۋىنان قازىرگى اتىراۋ وبلىسىنان قۇلدىققا اكەتىلىپ، مىسىر ەلىن 17 جىل باسقارىپ، كرەستشىلەر مەن موڭعولداردىڭ شاپقىنشىلىعىنا تويتارىس بەرىپ، ماملۇكتەردى بىرىكتىرىپ، ءىرى دەرجاۆاعا اينالدىردى. اتىراۋ وبلىسى مۇراجايىندا بەيبارىس جونىندە كوپتەگەن ماعلۇماتتار جيناقتالعان.

تاريحىمىزدا شىڭعىس حاننىڭ وتىراردى ويرانداۋى قايعىلى كەزەڭ بولىپ تابىلادى. سول داۋىردەگى مادەنيەت تولىعىمەن كۇيرەپ، موڭعول مادەنيەتىنىڭ ىقپالى دامىدى. دەسەك تە، وتىراردىڭ ۇيىندىلەرى ءالى دە ساقتالىنعان. ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ قۇرامىنان ازاتتىقتى اڭساعان، ەرجۇرەك العاشقى حاندارىمىزدىڭ بولىنۋىنە توقتالايىق.

كەرەي مەن جانىبەك قۇرعان قازاق حاندىعى

كەرەي مەن جانىبەك شۋ مەن تالاس وزەندەرى بويىنا كەلىپ، قازاق حاندىعىن تۇرعىزدى. قازاق تاريحىنداعى جاڭا بەتتىڭ اشىلىپ، قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى ەدى. ەل بولىپ قالىپتاسقالى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، ەلەۋلى وقيعالارعا تولى بولدى. حاندىق كۇشەيگەن سايىن حالىق سانى دا ارتىپ، جەر كولەمىدە ۇلعايدى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي-قازاق حاندىعىن تولىعىمەن سۋرەتتەپ قاعازعا جازعان العاشقى قازاق تاريحشىسى. دۋلات تايپاسىنان شىققان ول كاشمير ەلىندە باسشىلىق ەتە وتىرىپ، ورتا ازيا ەلدەرى جونىندە كوپتەگەن مالىمەتتەر قالدىردى.

قازاق حالقى ءۇش جۇزدەن قۇرالدى. ءاربىر ءجۇز پەن رۋدىڭ ءوز الدىنا جەكە تاڭبالارى مەن ۇراندارى بار. جۇزگە جاتپايتىن رۋلاردىڭ دا تاڭبالارى مەن ۇراندارى ساقتالىنعان. ولار ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن. ارينە، جۇزگە ءبولىنۋ جاۋلارىمىزدىڭ رۋ مەن جۇزدەر اراسىنا قاقتىعىستار تۋعىزۋ ارقىلى ءوز ماقساتتارىن ىسكە اسىرىپ وتىردى. ءبىراق، قازاق حاندىعىنىڭ ءۇش ءجۇزدى باسقارعان بيلەر جۇيەسى وتە پايدالى ەدى. بي حاننىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقارىپ، قارابايىر حالىق پەن حاندى بايلانىستىرىپ، جۇزگە، رۋعا بولىنگەن ەلدىڭ ۇيىتقىسى بولا وتىرىپ، ۇلتتىڭ مۇددەسىن وتە جوعارى دارەجەدە قورعاپ وتىردى. ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەرى تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي از-تاۋكە حانمەن بىرىگىپ، جوڭعاردى تاريح ساحناسىنان جويدى. از-تاۋكە حان ءوزىنىڭ ديپلوماتيالىق، ءارى اسكەري شەبەرلىگىن كورسەتتى. «اقتابان شۇبىرىندى القاكول سۇلامادا» كوپتەگەن قازاقتار جۇڭگو جەرىنە ءوتىپ، شالعايدا اتامەكەنىن اڭساپ قالدى. ال، قانشاماسى مەرت بولدى.

كيەلى تۇركىستان قالاسى - قازاق حاندىعىنىڭ رۋحاني، ءدىني، مادەني جانە ساياسي استاناسى. قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى ءامىر تەمىردىڭ بۇيرىعىمەن تۇرعىزىلىپ، كۇللى قازاققا، مۇسىلمان قاۋىمىنا زيارات ورنىنا اينالدى. وندا ازىرەت سۇلتان، ەسىمحان، تاۋكە حان، قاز داۋىستى قازىبەك بي جانە ت.ب. حV-XVIII عع. قازاق تاريحىنداعى ءىرى تۇلعالار جەرلەنگەن. تۇركىستان - ورتا عاسىرلىق قالا ىسپەتتەس، ناعىز قازاقتىڭ رۋحاني، ءارى مادەني ورتالىعى. كەسەنەدەگى تايقازاندا تاريحىمىزدا الار ورنى ەرەكشە. لەنينگراد قالاسىنداعى مۇراجايدان اكەلىنىپ، كەسەنەنى ودان ءارى سۇلۋلىعىمەنتولىقتىرا ءتۇستى. يسلام ورتا ازياعا كەلگەنگە دەيىن قازاقتار جەرگە، وتقا، سۋعا، كوك تاڭىرگە، ۇماي اناعا تابىنعان بولاتىن. عالىمداردىڭ ايتۋيىنشا، تايقازانداعى تومپەشىكتەر ۇماي انانىڭ كيەلى سۇتىمەن بايلانىستىرىلادى.

قازاق حاندىعىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ قول استىنا ءوتۋ كەزەڭى

كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلحايىر حان رەسەيگە بوداندىققا وتكەننەن باستاپ، جالپى قازاق دالاسىنا رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتى باستالدى. قازاق اراسىنداعى رۋشىلدىق-تايپالىق ءبولىنۋدىڭ ارقاسىندا رەسەي يمپەرياسى تولىقتاي بوداندىققا الىپ، ورىستاردى شۇرايلى جەرلەرگە ورنالاستىردى. قازاقتىڭ تۇڭعىش اقىنى، ۇلى ويشىل اباي قۇنانبايەۆ، گەوگراف جانە زەرتتەۋشى شوقان ءۋاليحانوۆ، اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين ورىس بىلىمىنەن سۋسىنداپ، ەۋروپا بىلىمىنە قول جەتكىزگەن بولاتىن. شوقان ورىس ەكسپەديسياسىنا باسشىلىق ەتە وتىرىپ، قاشعارياعا ساپارى زەرتتەۋىن جۇرگىزەدى. قازاقتىڭ شوقانى مەن ورىس جازۋشىسى ميحايل دوستويەۆسكييدىڭ اراسىنداعى دوستىعى جونىندە مىنا سوزدەر دالەلدەيدى: «ءسىز ماعان مەنى جاقسى كورەمىن دەپ جازىپسىز، ال مەن سىزگە عاشىق بولىپ قالدىم دەگىم كەلەدى. مەن ەشقاشان دا، ەشكىمگە، كەرەك دەسەڭىز، تۋعان باۋىرىما دا مۇنداي باۋىرمالدىقتى سەزىنگەن ەمەسپىن. مۇنىڭ قالاي ەكەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەر.» اباي گرەك ويشىلدارىنان ءنار الىپ، ولارمەن ءوز ويىنىڭ ۇشتاسقانىن اڭعارادى. ەڭ العاشقى قازاق مەكتەبىن اشقان ىبىراي قازاق ءتىلىنىڭ الىپپەسىن قۇراستىرىپ، حالىقتىڭ ساۋاتىن اشتى.

ەسكى سارايشىق قالاسى اتىراۋ قالاسىنان 45 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان. وندا قازاقتىڭ جەتى حانى جەرلەنىپ، مۇراجايدا اشىلعان. بۇل - كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ حاندارىنىڭ تاريحي استاناسى بولعان قالا. جايىقتىڭ بويىندا قالا ۇيىندىلەرى ءالى دە ساقتاۋلى.

ماڭعىستاۋداعى شەتپە كەنتىنە جاقىن ماڭدا قىزىلقالا ۇيىندىلەرى دە ساقتالىنعان. قازاقتارعا قورعان بولعان شەرقالا تاۋىنان قاشىق ەمەس. اقتاۋ قالاسىنان 200 شاقىرىمداي جەردە اقكەتىك قالاسى ورىن تەپكەن. XIX عاسىردا ورىس يمپەرياسى كاسپيي جاعالاۋىندا نوۆو پەتروۆسك بەكىنىسىن تۇرعىزعان. ۋكراين اقىنى تاراس شيەۆچەنكو ايداۋدا وسى جەردە بولعاندىقتان، كوپ ۋاقىتقا دەيىن سونىڭ ەسىمىمەن اتالىپ ءجۇردى.

كەڭەس وداعى داۋىرىندەگى قازاقستان

كەڭەس داۋىرىندەگى اشتىق، رەپرەسسيا، ۇلى وتان سوعىسى قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا قايعىلى ىزدەر قالدىردى. وزگە ەلدەرگە قونىس اۋدارۋ ورىن الىپ، قازاق حالقىنىڭ سانى كۇرت ازايۋىنا ىقپال ەتتى. وتارشىلدىق ساياساتقا حالىق بىرنەشە رەت قارسى شىعىپ، مىسالى امانگەلدى يمانوۆ باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس، ادايلار كوتەرىلىسى جەڭىلىسكە ۇشىراپ وتىردى.

مادەنيەت سالاسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرگەن ازاماتتار دا بولدى. قازاق حالقىنىڭ اندەرىن پاريجدە امرە قاشاۋبايەۆ پاش ەتىپ، الەم چەمپيونى قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ، «اباي جولى» رومانىنىڭ اۆتورى مۇحتار اۋەزوۆ، ەڭ العاشقى ديپلومات تاير مانسۋروۆ جانە ت.ب. ازاماتتار كوپ ەدى.

احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ قۇراستىرعان توتە جازۋىمىزدان ايىرىلىپ، كيريلليساعا اۋىستىرىلدى. راسۋل عامزاتوۆ ايتقانداي: «الدەكىمدى اۋرۋىنان انا ءتىلى ساۋىقتىرادى، مەن انا تىلىمدە ءان ايتامىن. ەگەر ەرتەڭگى كۇنى مەنىڭ ءتىلىم جوعالىپ كەتسە، مەن بۇگىن ولۋگە دايىنمىن.» تەك قانا شىڭجاڭداعى قازاقتار عانا توتە جازۋدى ساقتاپ قالعان. قازىرگى تاڭدا قازاق ءتىلىنىڭ سۇرانىسى وتە تومەن. قازاق مەكتەبىن ءتامامداعان ادامدارعا جۇمىسقا ورنالاسۋدا اۋىر.

قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن كوزدەپ، ءوز ومىرلەرىنەن دە ەلدى جوعارى قويعان ازاماتتار قۋعىن- سۇرگىنگە ءتۇسىپ، يتجەككەنگە ايدالىپ، اتىلىپ كەتتى. مىنە، قازاقتىڭ بەتكە ۇستار قايماق ازاماتتارىنان ايىرىلدىق. ءبىراق، اققا قۇدايدا جاق دەپ، ولاردىڭ ەسىمدەرى مەن ىستەرى اقتالىپ، ءوز باعالارىن دا الدى.ۇلى وتان سوعىسىندا قايتقان قازاقتىڭ باتىر قىزدارى ءاليا مەن مانشۇك نە دەگەن ءمارت ەدى. ال، جامبىل جابايەۆ ءوز انىمەن لەنينگرادتىقتارعا قانات ءبىتىرىپ، دەمەۋ بولعان ەدى. سوعىس كەزىندە قازاق ەلىنە كوپتەگەن ۇلتتار قونىس اۋدارىلىپ، قازاقتار ءوز استارىنان ءبولىپ بەرىپ، ونەگە كورسەتە بىلگەن ۇرپاعىنا. سول ءۇشىن دە اتا-بابالىرىمىزدىڭ الدىندا ءۇنسىز باس ءيىپ، ۇلگى تۇتالىق.

كوك تۋ استىنداعى ەگەمەندى قازاقستان

1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى ەگەمەندىككە باستاعان ەڭ العاشقى قادام بولىپ تابىلادى. 1989 جىلعى جاڭاوزەن وقيعاسىنان سوڭ، كولبين مۇلدەم قازاقستاننان كەتىپ، 1991 جىلى ايىمىز وڭىنان تۋدى. قاسيەتتى شاڭىراعىمىزدىڭ ۇستىنەن كوك تۋىمىز جەلبىرەپ، بابالار اڭساعان ارمانىمىزعا قول جەتكىزدىك. ارينە، ول وڭاي كەلگەن ەمەس. قانشاما قيىنشىلىقتىر، قۇرباندىقپەن جەتتى دەسەڭشى؟!

مۇحتار شاحانوۆتىڭ ولەڭىندەگى ءتورت انانى قورعاعان 1986 جىلدىڭ جاستارى ەگەمەندىكتىڭ كوك تۋىن كورە الماي، قىرشىنسىز كەتتى. ءوز ۇلتىنا عانا ەمەس، وزگە رەسپۋبليكالارعا دا ۇلگى بولدى- اۋ سول جاستار! مىنە، ءبىز ءوزىمىزدى باقىتتىمىز دەپ ايتا الامىز تاۋەلسىز ەلدە كوك تۋىمىزدىڭ استىندا ءومىر سۇرۋدەمىز.

قازاق حالقىنىڭ باسىنان نەبىر سۇراپىل زاماندار وتسە دە، ۇلتتىق رۋحى مەن ءتىلىن، الىپ جەرىن ساقتاپ قالا بىلگەن بابالارىمىز ناعىز مىقتى باتىرلار! تەك قانا قازاققا عانا ەمەس، وزگە ۇلتتارعا دا ونەگە بولا بىلگەن، موسكۆا ءۇشىن شايقاسقا قاتىسقان باۋىرجان مومىش ۇلى كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە ءوز تەگىندە قازاقشا ساقتاعانى نە دەگەن ەرلىك؟!

ورتا ازيانىڭ بارىسىنا اينالعان قازىرگى قازاقستان اتا-بابالارىمىزدىڭ ارمانى بولار. وزگە ەلدەرمەن ەڭسەمىزدى تەڭ ۇستاپ، ءبىلىم مەن عىلىمعا مۇمكىندىكتەر اشىلا تۇسۋدە. ەلباسىمىز ن.ءا. نازاربايەۆ «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن جاستاردى شەتەلدەردە، سونىڭ ىشىندە دامىعان ەلدەردە وقىتۋ ارقىلى دامىعان ەكونوميكانىڭ وزىق تەحنولوگياسىنان تاجىريبە الىپ، ەلىمىزگە ەندىرۋ، ءارى ازيانىڭ بارىسىنا اينالۋعا قاتتى ءمان بەرەدى. 150 ۇلتپەن ءبىر شاڭىراق استىندا تاتۋ- ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى - حالقىمىزدىڭ دارحان مىنەزى مەن كەڭدىگى دەپ بىلەمىن. قازاققا الا كوزدەگەن كورشى ەلدەردەن قورعانا دا وتىرىپ، تاتۋلىق قاتىناستى ساقتاي العان قازاقتار ناعىز ديپلومات حالىق. قىتايدا 56 ۇلتتىڭ بالالارىن ءوز بالاسىنداي اسىراپ، قامقور بولعان قازاق انانىڭ ءوزى مەيىرىمدىلىك پەن ىزەتتىلىكتىڭ سيمۆولىنداي، ءارى تاتۋلىقتىڭ بەلگىسى بولىپ قالماق وزگە ۇلتتارعا.

قورىتىندى

مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندا ءالى دە بولسا، بىلمەيتىن ەلدەر، تانىمايتىن ادامدار كوپ. ارينە، مۇنايدىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن ەلدەر ءتولقۇجاتىڭنان تانىپ جاتادى. ءوزىم مۇنايلى قالا جاڭاوزەندە تۋىپ وسكەسىن، ماقتانىش. گرەكياداعى سالونيكي قالاسىندا اريستوتەل مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەنىمدە، قاتتى ويلانىپ تولعانعان بولاتىنمىن. گرەكيا تەك قانا تۋريزممەن ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ەل. شيكىزات-جوقتىڭ قاسى. ەۋروپالىق وداققا كىرگەلى، ولار داعدارىسقا تەز ءتۇسىپ كەتتى. سەبەبى، ءوز قاراجاتىنان، انا تىلىنەن دە ايىرىلدى. دەگەنمەندە، مۇعالىمدەر، دارىگەرلەر جاقسى جالاقى الاتىن. ءوز مادەنيەتىن قولداۋ ماقساتىندا كوپتەگەن شارالار جۇرگىزىلەدى. مەندە سونداي ستيپەندياعا يە بولدىم. گرەكيا ەلىنىڭ ەگەمەندىگىنە 185 جىلدىعىنا وراي «گرەكيا-قازاقستان قارىم-قاتىناستارى» جونىندە شىعارما جازعان بولاتىنمىن. ەلشىلىكتىڭ ءبىرىنشى جۇلدەسىندە الدىم. مەنىڭ تۇيگەنىم، قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ وشاقتارىن اۋىل، اۋدان، ءوڭىر دەڭگەيىندە 21 عاسىر تالاپتارىنا ساي جوعارى ساتىعا كوتەرۋ. ءىرى قالالار استانا، الماتىدا عيماراتتار زامانعا ساي بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، ءبىزدىڭ مۇراجايلارىمىزدى، قازاق تەاترلارىمىزدى، قورىقتارىمىزدى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ، قازاقتىڭ ءوزى وتە سيرەك بارادى. ول دەگەنىڭىز مادەنيەت پەن تىلگە دەگەن الشاقتىقتىڭ بەلگىسى. حالىققا تەگىن قىلىپ، بالالار الاڭدارىن قاراستىرىپ، اسحانا بولىمدەرىن سالىپ، جاڭا تەحنولوگيالارمەن قامتاماسىز ەتىپ، ماعلۇماتتاردى جارعا نە ۇستەلدەرگە بەكىتىلگەن كومپيۋتەرلەردەن الاتىن بولسا، كەيبىر شارالاردى وتكىزۋگە حالىققا كولجەتىمدى قىلۋ كەرەك. گيدتەر ءۇش ءتىلدى جەتىك مەڭگەرىپ، كەز-كەلگەن شەتەلدىكتەرگە مادەنيەتىمىزدى جەتكىزۋى ءتيىس. مۇراجاي – ول حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ مۇراسى مەن رۋحىن، تاريحىن اتادان بالاعا ساقتاپ جەتكىزەتىن كيەلى مەكەن، التىن قور. ال، تەاتر – ول حالىقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن، جان دۇنيەمىزدى سارالاپ، ادامي قاسيەتتەرگە باۋليتىن، ءسالت-داستۇرىن ۇگىتتەپ، سانامىزعا جانە جادىمىزعا ماڭگىلىك قوندىراتىن قاسيەتتى ورىن. حالىقتى، ونىڭ ىشىندە بالاباقشا جانە مەكتەپ وقۋشىلارى، جۇمىسشىلاردى، شالعايدا جاسايتىن ادامداردى جانە ت.ب. وسى سالالارعا تارتۋ اكسياسىن وتكىزۋ كەرەك.

ەگەردە مۇراجاي، قۋىرشاق تەاتر مەن دراما تەاترلارعا ادامداردىڭ بارۋ سانى كوبەيسە، ىشكى تۋريزمگە دە سۇرانىس كوبەيە تۇسەدى. كەرەمەت جەرلەرىمىزدى مۇراجاي ارقىلى العان ماعلۇمات ولاردى كورۋگە يتەرمەلەي تۇسپەك. ول دەگەنىڭىز حالىققا جۇمىس پەن تابىس كوزى، ەلىمىزدىڭ بيۋدجەتىنە قارجى. ءوز قاراجاتىمىز ءوز قورىمىزدا قالىپ، كوبەيە تۇسەدى. ماڭعىستاۋ 362 اۋليەلى ورىن. جەر استى مەشىتى، تابيعاتىنىڭ سان الۋاندىلىعى مەن ەرەكشەلىگى ادامنىڭ كوزىنىڭ نۇرىن الادى. ءپىر بەكەت- اتاعا زيارات ەتۋشىلەرگە كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان. بارلىعىن ءبىر جۇيەگە ەنگىزىپ، ىسىراپ پەن ءراسۋانى ەسكەرىپ، رۋحتارىنا زالالسىز شەشىمدەرىن قابىلداعان ءجون.

قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي مادەني ورىنداردا اتاپ ءوتۋ ارقىلى مۇراجاي مەن تەاترلارعا سۇرانىس كوبەيەر ەدى. قازاق ەلىنىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعى، تاتۋلىعى مەن دارحاندىعىنا، ىزەتتىلىگى مەن ىزدەنىمپازدىعىنا اللاحتىڭ نۇرى جاۋسىن!

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

الماتى.1986.جەلتوقسان.-قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ «شابىت» 3 كىتاپ/قۇراست.ت:ايتباي ۇلى، ت.زەينابىن، 1992-176 بەت

سۇلتانوۆ ت.ي. قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى. قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى-(«جەتىنشى ءسوز» سەرياسى).الماتى: مەكتەپ، 2003-160 بەت

جەمەنەي ي. مىرزا حايدار دۋلات (1499-1551) تاريحشى-قالامگەر (مونوگرافيا)-الماتى: «زەردە» باسپاسى، 2007-360 بەت

ايداروۆ ع. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى: زەرتتەۋناما. الماتى: «انا ءتىلى»، 1995-232 بەت.

الماس وردابايەۆ.نومادتار كىتابى. 73 بەت.

تاريحى تەرەڭ تۇركىستان.-الماتى:«ءبىلىم»،2000،-200بەت

سىرتقى سىلتەمە

http://vk.com/videos-61968936؟z=video-61968936_170296119%2Fclub61968936%2Calbum-61968936

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D2%B1%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%91%D0 %B5%D0%B9%D0%B1%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%81

http://www.greek.ru/news/news_detail.php؟ID=25322

اينۇر شامكەلوۆا