«جاقسىنىڭ حاتى ولمەيدى» - دەگەندەي، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ باعا جەتپەس مول مۇرالارى بۇگىندە ءبىزدىڭ اسىل قازىنامىزعا اينالىپ وتىر. الاشتىڭ ايگىلى ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن
پاراقتاي وتىرىپ، بۇگىنگى قوعامداعى تالاي كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تاپقانداي بولدىق. اعارتۋشى، قازاق حالقىنىڭ حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، مەملەكەت قايراتكەرى، اقىن، پۋبليسيست، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عالىم، ۇلتتىق جازۋدىڭ رەفورماتورى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە ءتىل، رۋحانيات ماسەلەلەرى ەرەكشە ورىن العان.
جالپى شەتەلدىك جۋرناليستيكادا ومىردەن وتكەن تۇلعالاردىڭ شىعارمالارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ولارمەن «سۇحباتتاسۋ» ءداستۇرى بار. ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆپەن بولعان «رۋحاني سۇحباتتى» وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.
– اسا قۇرمەتتى ۇلت ۇستازى، انا ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرى ءالى دە بولسا قازاق قوعامىن ەرەكشە الاڭداتىپ وتىرعان باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر...
– ەگەر دە ءبىز قازاق دەگەن ۇلت بولىپ تۇرۋدى تىلەسەك، قارنىمىز اشپاس قامىن ويلاعانداي ءتىلىمىزدىڭ دە ساقتالۋ قامىن قاتار ويلاۋ كەرەك. ءتىل – ادامنىڭ ادامدىق بەلگىسىنىڭ زورى، جۇمسايتىن قارۋىنىڭ ءبىرى. وسى ءدۇنياداعى ادامدار تىلىنەن ايىرىلىپ، سويلەۋدەن قالسا، قانداي قيىندىق كۇيگە تۇسەر ەدى.
ءوز تىلىمەن سويلەسكەن، ءوز تىلىمەن جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى – ەش ۋاقىتتا ادامى قۇرىماي جوعالمايدى.
سويلەگەندە ءسوزدىڭ جۇيەسىن، قيسىنىن كەلتىرىپ سويلەۋ قانداي كەرەك بولسا، جازعاندا دا ءسوزدىڭ كەستەسىن كەلتىرىپ جازۋ سونداي كەرەك. قازاق جات سوزگە اۋەستەنبەي، ءپان سوزدەرىن ءوز تىلىنەن جاساۋعا تىرىستى. ادەبيەت ءتىلى اۋىلداعى قازاقتىڭ حات بىلەتىن، بىلمەيتىن – قايسىسىنا دا بولسا تۇسىنىكتى بولۋىن كوزدەدى.
ونەردىڭ ەڭ الدى – ءسوز ونەرى دەپ سانالادى.
«ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەگەن قازاق ماقالى بار. مۇنى قازاق – ءسوز باققان، ءسوز كۇيتتەگەن حالىق بولىپ، ءسوز ءقادىرىن بىلگەندىكتەن ايتقان. قازاقتا جازۋ-سىزۋ بولماعان سوڭ، جالعىز-اق تابيعاتتىڭ زاكونىنا ەرگەن، سوندىقتان ءتىلى ازباعان. وزگەلەر تابيعاتتى زورلاپ، ەملەگە تاڭىپ، ءتىلىن ازدىرعان.
ورىسشا وقىعاندار ورىس ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن، نوعايشا وقىعاندار نوعاي ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن. قازاق سوزدەرىن الىپ، ورىس يا نوعاي جۇيەسىمەن تىزسە، ارينە، ول ناعىز قازاقشا بولىپ شىقپايدى. سونداي كەمشىلىك بولماس ءۇشىن ءار جۇرت بالاسىن اۋەلىندە ءوز تىلىندە وقىتىپ، ءوز تىلىندە جازۋ-سىزۋ ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىنىڭ جۇيەسىن ءبىلدىرىپ، جولىن تانىتىپ، بالالار ابدەن داعدىلانعاننان كەيىن باسقاشا وقىتا باستايدى. ءبىز دە ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتالۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە اۋەلى انا تىلىمىزبەن وقىتىپ، سونان سوڭ باسقاشا وقىتۋعا ءتيىسپىز.
ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى، ءوز ۇلتىنا باسقا جۇرتتى قوسامىن دەگەندەر اۋەلى سول جۇرتتىڭ ءتىلىن ازدىرۋعا تىرىسادى.
– قازىرگى كەزەڭدە قازاق ۇلتى الدىندا ءوز ءالىپ-بيىن اۋىستىرۋ مىندەتى تۇر. وسى ماسەلە جونىندە ايتار ويىڭىز قانداي؟
– حات مادەنيەتى بار حالىققا: ءبىر ءارىپتى تاستاپ، ەكىنشى ءارىپتى الا قويۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. بىرتە-بىرتە بارىپ الىپ كەتۋگە ءبىرتالاي ۋاقىت كەرەك. ءالىپ-بي دەگەن – ءتىلدىڭ نەگىزگى دىبىستارىنا ارنالعان تاڭبالاردىڭ جۇماعى. نەعۇرلىم ءتىل دىبىستارىنا مول جەتسە، ارناعان دىبىسقا ءدال كەلسە، وقۋعا، جازۋعا جەڭىل بولسا، ۇيرەتۋگە وڭاي بولسا، زامانىنداعى ونەر قۇرالدارىنا ورناتۋعا قولايلى بولسا، سوعۇرلىم ءالىپ-بي جاقسى بولماقشى. جاقسى ءالىپبي تىلگە شاق بولۋ كەرەك. ولشەنبەي تىگىلگەن و جەر بۇ جەر بويعا جۋىسپاي، قولبىراپ، سولبىراپ، تۇرعان كەڭ كيىم سياقتى ارتىق ارىپتەرى كوپ ءالىپبي دە قولايسىز؛ بويىڭدى قىسىپ، ءتانىڭدى قۇرىستىرىپ تىرىستىرىپ تۇرعان تار كيىم سياقتى ءارپى كەم ءالىپبي قولايسىز بولادى. جانە دە ارىپكە بولا ءتىلدى بۇزبايدى، تىلگە بولا ءارىپتى بۇزىپ وزگەرتەدى. جات جازۋدىڭ ىڭعايىنا قاراپ، ءتىلىن بۇزباعان، اراسىنا جات جازۋ جايىلماعان تۇرىك بالاسى – قازاق. ءوز تىلىمەن سويلەسكەن، ءوز تىلىمەن جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى ەش ۋاقىتتا ادامى قۇرىماي جوعالمايدى
– ەل بولاشاعى جاستار دەپ جاتامىز. بۇگىنگى جاستارعا قويىلار باستى تالاپ قانداي بولۋ كەرەك؟
– حالىقتىڭ تۇزەلۋىنىڭ ءۇمىتى – جاستاردا. سوندىقتان، جاستاردىڭ قالاي وقىپ، قالاي تاربيەلەنۋىن، بارىنەن بۇرىن ەسكەرىپ، بارىنەن جوعارى قويىلاتىن جۇمىس. جاستاردىڭ وقۋ-تاربيە جۇمىسى تۇزەلمەي، جۇرت ءىسى دە تۇزەلمەيدى. ءبىلىم – ءبىر قۇرال. ءبىلىمى كوپ ادام قۇرالى ساي ۇستا سىقىلدى، نە ىستەسە دە كەلىستىرىپ ىستەيدى. وقۋسىز حالىق – قانشا باي بولسا دا، ءبىراز جىلداردان كەيىن ونىڭ بايلىعى ونەرلى حالىقتاردىڭ قولىنا كوشپەكشى. ادام بالاسىن: كوكتە قۇستاي ۇشقىزعان، سۋدا بالىقتاي جۇزدىرگەن – عىلىم. ءدۇنيانىڭ ءبىر شەتى مەن ءبىر شەتىنە شاپشاڭ حابار العىزىپ تۇرعان – عىلىم، وت اربا، وت كەمەلەردى جۇرگىزگەن – عىلىم
مويىنداعى بورىشتى ءبىلۋ – ءبىلىم ءىسى، بورىشتى تولەۋ – ادامشىلىق ءىسى. ءبىلىم مەن ادامشىلىق ەكى باسقا نارسە، ءبىراق بورىشىن بىلۋشىلەر كوبەيسە، تولەۋشىلەر دە كوبەيۋى ىقتيمال.
– ازات ەلدىڭ حالقىنا ايتار وسيەتىڭىز.
– ءىستىڭ ءمانى جالعىز-اق تاماق اسىراپ، كۇن كورۋدە قالماس، ءوز بەتىمەن كۇن كورە الماسا، وزگە جۇرتتىڭ ەسىگىندە ءجۇرىپ، مالايلىقپەن تاماق اسىراپ، قازاق تىرشىلىك ەتەدى عوي. قازاق دەگەن قاشاننان ءوز الدىنا ۇلت بولىپ، ەدىلدەن ەرتىسكە، ورالدان اۋعانعا شەيىن تۇتاس تۇرعان حالىق ەدى. ارامىزعا ءار ءتۇرلى جۇرت
كىرىسكەندە سولارمەن قاتار، اتىمىز جوعالماي قازاق ۇلتى بولىپ تۇرا الامىز با؟ وسى ءبىزدى توسەكتە دوڭبەكشىتىپ، ۇيقىمىزدى بولەتىن نارسە. مادەنيەتى جوعارى حالىق – مادەنيەتى تومەن حالىقتى از-كوبىنە قاراماي جەم قىلاتىنى ايدان انىق، كۇندەي جارىق اقيقات. ادامعا ەڭ قىمبات نارسە – جۇرت قامى، جۇرت ءىسى. قازىرگى قازاق ماسەلەلەرىنىڭ ەڭ زورى جەر ماسەلەسى. بۇل قازاقتىڭ ءتىرى يا ءولى بولۋ ماسەلەسى.
ەڭبەكسىز ەگىن شىقپايدى، تەرلەسەڭ تەرىڭ تەگىن قالمايدى. تەلمىرىپ العان تەڭگەدەن تەر سىڭىرگەن تيىن جۇعىمدى. ادام قانشا دانا، ءبىلىمدى بولسا دا، قانشا قاھارمان، قايراتتى بولسا دا، الەۋمەت ونىڭ ماقساتىن ۇقپايتىن بولسا، قايراتكەر قامالعا جالعىز شاپقان باتىرداي الەك بولادى. ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن بىزگە مادەنيەتكە، وقۋعا ۇمتىلۋ كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ادەبيەت ءتىلىن وركەندەتۋ كەرەك. ءوز الدىنا ەل بولۋعا، ءوزىنىڭ ءتىلى، ادەبيەتى بار ەل عانا جاراي الاتىندىعىن ءبىز ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. قازاق ەلىندە رۋشىلىق ءداۋىرى جوق، ءبىراق جۇرناقتارى بار. ول قالعان جۇرناقتارى قوعامنىڭ بارىنە پايدالى ەمەس، قوعام ىشىندەگى بايلار، ونىڭ اتقامىنەرلەرىنىڭ پايداسىنا جۇمسالادى.
وتكەندى قۋعاندى قويىپ – وسى كۇيىڭدى جوندەۋگە ءجون ىزدەۋ كەرەك. ادامعا ەڭ قىمبات نارسە – جۇرت قامى، جۇرت ءىسى.
ءبىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. كۇشتى بولۋعا بىرلىك كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
سۇحباتتى ازىرلەگەن: داۋلەت تىلەۋبەردييەۆ، سەمەي قالاسى.
