«رۋح بگ» باسپاسى جازۋشى بەيبىت قويشىبايەۆتىڭ قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تۋۋى، دامۋ بارىسى جانە قول جەتكىزگەن ناتيجەسى تۋرالى دەرەكتى، كوركەم، تاريحي-تانىمدى تۋىندىسى – ءۇش تومدىق «الاشيا» ءريسالاسىن  جارىققا شىعاردى. قازاق ەلىنىڭ رەسەي يمپەرياسى وتارى احۋالىنداعى جاي-كۇيى، حالىقتى جەر-سۋدان، ۇلتتىق رۋحاني سانادان ايىرۋ ساياساتى داۋىرلەگەن كەزەڭدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك تىنىس-تىرشىلىگى، جالپىريەۆوليۋسيالىق قوزعالىس تولقىنىندا وزگە ۇلتتارمەن قاتار ويانۋى، يمپەريا بوداندىعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ قوزعالىسىمەن بىتە قايناسقان الاش قوزعالىسى تۋرالى، سونداي-اق ۇلتتىق قوزعالىس تۇتانعان بەتتە مونارحيالىق ەلدە جاڭا وركەنيەتكە ساي دەموكراتيالىق وزگەرىستەر جاساۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كۇرەس جانە ونىڭ باستاپقى ناتيجەلەرى مەن جەڭىستى شىڭى جايىنداعى اڭگىمەلەر ون داپتەرگە تۇزىلگەن. وسى ون داپتەر يمپەريادا ورىن العان ريەۆوليۋسيالىق، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق قوزعالىسىنىڭ وزىندىك ءداۋىرناماسى ىسپەتتى. وقىرمان نازارىنا سول ءداۋىردى سۋرەتتەيتىن، اۋقىمى كەڭ، مازمۇنى ايرىقشا  كوركەم-تانىمدى تاريحي شىعارما ۇسىنىلىپ وتىر. 

ءبىزدىڭ العا قارىشتاپ باسقان جاڭا زامانىمىزدا كولەمدى تۋىندىلاردىڭ كۇنى وتكەن دەپ قارايتىن كوزقاراس بارى جانە ونى كوپشىلىكتىڭ دۇرىس كورەتىنى دە بەلگىلى. وسىنداي احۋالدا شىعىپ وتىرعان كولەمى 85 باسپا تاباق اتالمىش تاريحي ءريسالا  جاھاندانۋدىڭ جاڭا ستاندارتىنا جاپپاي بەيىمدەلۋ رۋحىندا العا تارتىلعان ۋاقىت تالابىنا، قازىرگى وقىرماننىڭ ۇلكەن كىتاپ وقۋعا زاۋقى جوقتىعىنا قارسىلىق ءبىلدىرۋدى، زامانا تۋعىزعان جاڭا ادەتپەن كەلىسپەۋدى، ونى تەرىستەۋدى مىندەتىنە العان  تارىزدەنەدى. بۇل ءۇشتومدىق وسى مىندەت ۇدەسىنەن كورىنەر،  ويلى وقىرمان كوڭىلىنەن شىعار دەگەن سەنىم بار. سەبەبى وندا پاتشالىق تۇسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس كەزەڭدەرىن سيپاتتايتىن عىلىمي دەرەكتەر تاريحي تۇلعالاردىڭ جاندى ارەكەتتەرىمەن استاستىرىلعان كوركەمدىك قۇرالدار مەن تاسىلدەر ارقىلى  تانىتقىشتىعى ەرەسەن اسەرلى كورىنىستەرگە اينالعان. ورىس-قازاق قاتىناستارىنىڭ كۇردەلى كەزەڭدەرى، قورعانسىز اۋىلدارعا جاسالعان اسكەري جورىقتار قۇرباندارىنىڭ تاعدىرى، جەر-سۋى تارىلىپ جاتقان قازاقتاردىڭ وتارلاۋشىلار اشقان ونەركاسىپ ورىندارىندا ارزان جۇمىس كۇشىنە اينالۋى، قىردىڭ ساۋدا كاپيتالىمەن شىرمالۋى، سولارمەن بىرگە جاسالىپ جاتقان ءتۇرلى رۋحاني قىسپاقتار سالدارىنان جاڭا تۇرپاتتى قارسىلىق، ازاتتىق اڭساعان قوزعالىس دۇنيەگە كەلدى. سودان رەسەيدەگى ءۇش ريەۆوليۋسيا رۋحىمەن شىڭدالعان قازاق قوزعالىسى اقىرى جەڭىستى شىڭىنا شىقتى: ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرىپ، الاشتىڭ ورداسىن – ۇكىمەتىن سايلاپ الدى. ءريسالا بەتتەرىنەن وسىلار جايىنداعى شىندىقتى وقۋعا بولادى.

ءريسالانىڭ العاشقى تومىنا ەنگەن ءۇش داپتەر قازاق دالاسىنىڭ جاڭا ساياسي كۇرەس جولىنا ءتۇسۋى، جالپى تۇركى الەمىمەن مۇڭداستىعىن ايقىنداپ، كۇرەس جولدارىن بەلگىلەۋى، ەلدىكتى جاڭعىرتۋعا تىرىسقان ۇمتىلىستارىندا بولاشاق ساياسي قۇرىلىم نوبايلارىن ءتۇزۋى جايىنان سىر شەرتەدى. كەلەسى تومداعى ءتورت داپتەر  حالىق وكىلدەرىنىڭ العاشقى ريەۆوليۋسيا دۇمپۋىمەن اشىلعان يمپەرياداعى زاڭ شىعارۋشى مەكەمەگە كوزقاراسى، ارتقان ءۇمىتى،  قازاق مۇڭىنىڭ ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋما مىنبەرىنەن كوتەرىلۋى، ۇلت ءۇشىن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ەكىنشى دۋمادا قارالۋى، اقىرىندا، ءۇشىنشى دۋمادا قازاق قايراتكەرلەرى جۇرگىزگەن پارلامەنتتىك كۇرەستىڭ توقىراۋى تۋرالى اڭگىمەلەيدى. قوزعالىستىڭ قورىتىندى كەزەڭى ىسپەتتى سوڭعى تومداعى ءۇش داپتەرگە ەل مۇددەسىن كوزدەگەن زيالىلاردىڭ ون التىنشى جىل كوتەرىلىسىنە بايلانىستى يمپەريانىڭ بيىك ورىندارىنداعى، ءتورتىنشى دۋماداعى كۇرەستەرى، پاتشانىڭ تاقتان تۇسۋىنە بايلانىستى اشىلعان جاڭا ساياسي مۇمكىندىكتەردى  پايدالانۋ ورايىندا جۇرگىزىلگەن ىس-ارەكەتتەر، جالپىقازاق قۇرىلتايلارى، كوزعالىستىڭ كۆينتەسسەنسياسى سەكىلدەنگەن الاش-وردانىڭ دۇنيەگە كەلۋى ارقاۋ بولعان.

ورىس وتارىنا اينالعان تۇركى حالىقتارىنىڭ وزىق وكىلدەرى ورىس مۇددەسىنە ادال قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، قانالعان جۇرتىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تەرەڭ سەزىندى، تيىسىنشە، ۇلتتىق قوزعالىستىڭ وركەنيەتكە ساي وربۋىنە  ەلەۋلى قوستى. سولاردىڭ قاتارىندا يمپەريانىڭ ورىس ەمەس حالىقتارىن باسقارۋ ىسىنە، مەمدۋماعا وتار حالىقتاردان وكىلدەر سايلاۋدىڭ زاڭنامادا قاراستىرىلۋىنا قاتىسى بولعان گەنەرال عۇبايدوللا شىڭعىسحان، ءتىل، ءدىل، ءدىن جانە ىستە بىرلىك بولۋىن كوزدەيتىن اعارتۋ باعىتىندا وتە ەلەۋلى جۇمىستار اتقارعان ىسمايىل گاسپرينسكيي بار. ءريسالا سولار مەن ولاردىڭ سەرىكتەرى جانە ريەۆوليۋسياشىل ورىس، تۇرك (قىرىملى، تاتار، باشقۇرت، ءازىربايجان، وزبەك، قازاق)، باسقا دا مۇسىلمان قايراتكەرلەرى جۇرگىزگەن ىستەر جايىندا تانىمدى وي قوزعايدى. الاش قوزعالىسىنىڭ ءار كەزەڭىندە ەل ىشىندەگى ءتۇرلى تيپتىك بەينەلەرمەن بىرگە ارەكەت ەتەتىن تاريحي تۇلعالار قاتارىنان وقىرمان ءاليحان بوكەيحانوۆ، باقىتجان قاراتايەۆ، سەرالى لاپين، جاقىپ اقبايەۆ، يسمايل گاسپرينسكيي، ءاليماردان توپچيباشيەۆ، ءابدىراشيت يبراگيموۆ، شاھماردان قوسشىعۇلوۆ، عۇبايدوللا جاڭگىرحان ۇلى، سالىمگەرەي ءجانتورين، قۇتلۇقاي تيەۆكەليەۆ، شاھايدار سىرتلانوۆ، تيموفەي سەدەلنيكوۆ، احمەت ءبىرىمجانوۆ، يلياس بوراگانسكيي، راشيد يبراگيموۆ، مۇستافا شوقايەۆ،  جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، عاياز يسحاكوۆ، زاكي ۆاليدوۆ، احمەد ساليكوۆ، سونداي-اق رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءىى نيكولاي، پەتر ستولىپين، ميحايل رودزيانكو، الەكساندر كەرەنسكيي سەكىلدى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىن كورەدى. ءريسالاعا سولار جانە سان ءتۇرلى ساياسي پارتيالاردىڭ قايراتكەرلەرى، وزگە دە تاريحي ادامدار قاتىسقان وقيعالار ارقاۋ بولعان.

ءريسالانىڭ جەكەلەگەن داپتەرلەرىنىڭ باستاپقى نۇسقالارى مەن ۇزىندىلەرى ءار كەزدە قاعاز جانە ەلەكتروندى ب ا ق بەتتەرىندە، ءارتۇرلى كىتاپتاردا جاريالانعان.  تولىق نۇسقاسى تۇڭعىش رەت باسپا بەتىن كورىپ وتىرعان بۇل ريسالا-ەپوپەيا قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن جوعالتىپ، وتارلىق قامىتپەن يمپەريا قۇرىلىمىنا كىرگىزىلگەن شاعىنان وتارلاۋشىلار وزبىرلىعىنا كورسەتكەن قارسىلىعى، ەلدىگىن، ازاتتىعىن كوكسەۋ بارىسىندا ورىستەتكەن الاش قوزعالىسى تاريحىمەن اۋەستەنەتىن كوپشىلىككە، جاستارعا ارنالعان. «الاشيا» ءۇشتومدىعىن ساتىپ الۋعا ىقىلاس بىلدىرەتىن ازاماتتار (8 727) 374 8342، 8 701 746 3301 تەلەفوندارىنا حابارلاسا الادى.

بالجان حابدينا

10 تامىز 2008 ج.