تۋعان جەرىمىزدىڭ تابيعاتى جىلدىڭ ءار مەزگىلىندە عاجاپ قوي.  تابيعات-انا بۇل وڭىرگە بار مەيىرىمىن توگىپ، بايلىعى مەن سۇلۋلىعىن جارقىراتا جايىپ سالعانداي. اسىرەسە كوكتەم كۇشىنە ەنىپ، كۇن شۋاعى مولىنان توككەن مامىر ايىندا قازاق دالاسى قىزىل-جاسىل كىلەمدەي تۇرلەنىپ، ەرەكشە سۇلۋلىققا بولەنەدى. بۇل دالامىزعا كەرەمەت كورىك بەرەتىن قىزعالداقتار گۇل اشاتىن كەز. قىزىل، سارى، اق، القىزىل – الۋان ءتۇستى نازىك كۇلتەلەرى سامال جەلمەن دىرىلدەي قۇلپىرعان كوكتەم ارۋى قىزعالداقتىڭ اتاۋى تۋرالى اڭىز دا كوپ. گۇلگە دەگەن قۇمارلىق پەن تامسانۋدان تۋعان اڭىز-اڭگىمەلەر جاعىنان باسقا ەشبىر گۇل ونىمەن تالاسا المايدى. حالقىمىز كوكتەمنىڭ ەركە گۇلىندەي ارۋ قىزدارىن قىزعالداققا تەڭەيتىنى دە تەگىن  ەمەس. قىزعالداقتىڭ نازىك گۇلدەرى قانشالىقتى تەز سولسا، قىز-عۇمىر دا سونداي قىسقا. دۇركىرەپ شىعىپ جەرىمىزگە كەرەمەت كورىك سىيلايتىن، تابيعاتتىڭ قۇدىرەتىنە باس يگىزەتىن وسىناۋ سۇيىكتى گۇلىمىز جايىندا بەلگىلى عالىم، ەكولوگيا جانە تۇراقتى دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قۇرالاي كارىبايەۆامەن سۇحباتتاسقان  ەدىك. 

– باعزى زاماننان قازاق دالاسىندا جايقالىپ وسكەن قىزعالداق بۇگىندە گوللانديا مەن نيدەرلاندى ەلدەرىنىڭ ۇلتتىق سيمۆولى سانالادى. بۇل ەلدەر بۇكىل دۇنيەجۇزىنە مادەني قىزعالداق سۇرىپتارىن ەكسپورتتاۋمەن اتى دا شىقتى. قىزعالداققا دەگەن وسىنشاما قۇمارلىقتىڭ سىرى نەدە؟ جالپى قىزعالداق قانداي گۇل؟

– ساندىك وسىمدىكتەر اراسىندا ءتۇرلى-تۇستى بوياۋى مەن نازىك ءپىشىنى جاعىنان ەشبىر گۇل قىزعالداققا تەڭ كەلمەيدى. ەرتە كوكتەمدە قار استىنان جارىپ شىعاتىن ءباي­شەشەكتەن كەيىن تابيعاتتا العاش گۇلدەيتىن وسىمدىكتەردىڭ ءبىرى. ونىڭ ماڭىزدىلىعى دا سوندا. ءبىزدىڭ جەرىمىزدە وسەتىن جابايى قىزعالداقتار قازىرگى تيۋلپان اتتى مادەني وسىمدىكتىڭ اتاسى. ياعني قىزعالداقتىڭ وتانى – قازاقستان. بۇعان ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى، حالىق مادەنيەتىنىڭ ەجەلگى ۇلگىلەرى كۋا. مىسالى، جەتىسۋ جەرىندەگى ساق قورعاندارىنان قىزعالداق گ ۇلى ورنەكتەلگەن التىن تىلىكتەر تابىلعان. قولونەر بۇيىمدارىندا دا گۇل پىشىندەس ويۋ-ورنەكتەر جەتكىلىكتى.
كەزىندە ۇلى جىبەك جولى ارقىلى ساۋداگەرلەر ورتا ازيا مەن قازاق جەرىنەن قىزعالداقتىڭ پيازشىقتارىن تۇركياعا جەتكىزگەن. XV-XVءىI عاسىرلاردا ول گەرمانيا، ۇلىبريتانيا، گوللانديا ەلدەرىنە تارالدى. ءتىپتى ولار «قىزعالداق بەزگەگىمەن» اۋىرىپ، گۇل ءوسىرۋدى ۇلت­تىق دەڭگەيگە كوتەردى. گوللاندىق سۇرىپتاۋشىلار قىزعالداقتىڭ جۇزدەگەن ءتۇرىن شىعارىپ، بۇكىل ەۋروپادا قىزعالداق ساۋداسىن قىزدىردى. ءقازىر دە شەتەل عالىمدارى سەلەكسيالىق جولمەن مادەني سۇرىپتارىن الىپ جاتىر. ءبىراق ولار بىزگە – قىزعالداقتىڭ وتانىنا قايتا-قايتا كەلۋگە ءماجبۇر. سەبەبى ءاربىر مادەني سۇرىپ 2-3 جىل، ارى كەتكەندە 5 جىل عانا ءوزىنىڭ جاڭا الىنعان كەزدەگى قاسيەتتەرىن ساقتايدى. ەندى قايتادان جاڭا سۇرىپ الۋ ءۇشىن ونىڭ تابيعي اتاسى كەرەك. گوللاندىق، نيدەرلاندىلىق سەلەكسيونەر عالىمداردىڭ قازاقستانعا كوڭىل ءبولىپ وتىرعانى سودان. بۇل ونىڭ اسەمدىگىنە عانا ەمەس، قۇرامىنداعى دەنساۋلىققا پايدالى، ماڭىزدى ەلەمەنتتەرگە دە بايلانىستى. ەرتەرەكتە قاتتى اۋىرعان ادامعا قىزعالداقتىڭ تۇقىمىن سۋعا قايناتىپ ىشكىزىپ ەمدەگەن.

اتاقتى ويشىل ومار حاييام «قىزعالداق ­راۋشان گۇلىنە تەڭ» دەگەن ەكەن. پارسى اقىنىنىڭ بۇل ءسوزى ءدال ايتىلعان، سەبەبى بۇكىل ساندىك وسىمدىكتەردىڭ اراسىندا بۇعان تەڭ كەلەتىن وسىمدىك جوق. مۇنى عالىمدار دا مويىنداعان، ال اقىندار قىزعالداق تۋرالى كەرەمەت ولەڭدەر جازعان. قازاق ءوزىنىڭ ورىمدەي بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاس قىزدارىن قىزعالداققا بالايدى. قىزىنا دا، قىزعالداققا دا ەرەكشە قامقورلىقپەن قاراعان بىردەن ءبىر حالىق قازاقتار.

– بالا كەزىمىزدە مامىر ايىندا اۋىلدان الماتىعا دەيىنگى تاۋ بوكتەرىندە قاۋلاپ وسكەن القىزىل گۇلدەر جايقالىپ، جايناپ تۇراتىن. ءبىراق سوڭعى جىلدارى بۇل كوركەم كورىنىسكە دە سەلكەۋ ءتۇستى. اسەم گۇلدەر ءار جەردەن ءبىر بوي كورسەتەتىن بولدى. بۇل ەكولوگيانىڭ اسەرى مە، جوق الدە گۇلدەر ەروزياعا ۇشىراپ جاتىر ما؟

– تابيعاتتاعى كەز كەلگەن وسىمدىكتىڭ ءوز ءوسۋ مەزگىلى بار. ول تامىر جايىپ، كوكتەپ، گۇلدەگەننەن كەيىن كەلەسى وسىمدىككە ورىن بەرەدى. ادەمى گۇلدەرىنە جان-جاقتان كەلىپ قوناتىن ارالار بالشىرىنىن الىپ توزاڭداندىرسا، توپىراقتاعى بولىگى ميكروورگانيزمدەر جۇيەسىنىڭ قالىپتى دامۋىنا جاعداي جاسايدى. پيازشىقتارى تەرەڭدەگى سۋدى تارتىپ، دالا مەن ءشولدى ايماقتاعى تامىرى قىسقا شوپتەرگە ءوزىنىڭ سەپتىگىن تيگىزەدى. الايدا قازىرگى كەزدە تەك ءتيىمدى پايدالانباعاندىقتان عانا ەمەس، سوعان قوسا كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى قىزعالداقتاردىڭ ءتۇرى دە، قاسيەتى دە جۇتاڭدا­نىپ بارادى. بۇرىنعىداي كىلەمدەي قۇلپىرعان قىزعالداقتى قىر­لاردى از كورەمىز. ەڭ وكىنىش­ءتىسى، تابيعي قىزعال­داقتان ءتۇرى وزگەشە، گۇل كۇلتەلەرى كىشىرەيگەن ءارامشوپ سياقتى تۇرلەرى قاۋلاپ كەلە جاتىر. بۇلاي كەتە بەرسە تابيعاتىمىزدىڭ سۇلۋلىعى مەن تەپە-تەڭدىگى جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى بار.
ءبىز ءوز ەلىمىزدەن اكەتىلگەن گۇلدىڭ مادەني سۇرىپتارىن قانشاما قارجى شىعارىپ ساتىپ الامىز. ال ەگەر سونى ساقتاپ، ءوزىمىزدىڭ عالىمدار مادەني سۇرىپتار الاتىن بولسا سول پايدا وزىمىزدە قالار ەدى. بۇل تەك قارجىلىق جاعى، ال ەندى تابيعي وسىمدىكتەر مەن مادەني وسىمدىك اراسىنداعى بايلانىستى بۇزىپ الماي ساقتاي ءبىلۋ ودان اناعۇرلىم ماڭىزدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ اۋماعى قىزعالداقتىڭ وسۋىنە باعزى زاماننان بەرى قولايلى. بۇگىن ءبىز سونى جويىپ الاتىن بولساق، بولاشاق ۇرپاعىمىز قىزعالداقتىڭ تەك سۋرەتىن تاماشالاپ وتىرۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن حالىقارالىق ۇيىمدار مادەني وسىمدىكتەردىڭ اتا تەگى – تابيعي قىزعالداقتاردى، تابيعي المالاردى، بيدايلاردى، دارىلىك شوپتەردى زەرتتەۋ­گە قارجى ءبولىپ، ءار ەلدىڭ وزىنە ءتان وسىمدىكتەر جۇيەسىن ساقتاپ قالۋعا نازار اۋدارىپ وتىر.
ءبىز جاس قىزدى قىزعالداققا بالايمىز، ەكەۋى دە سونداي نازىك، جانى سۇلۋ كوركەم جاراتىلىس. «قىز قوناق» دەپ ساناعان قازاق حالقى قىزدارىن كىشكەنتايىنان ەرەكشە ماپەلەپ، ايالاپ وسىرەدى. بويجەتكەن سوڭ ءوزىنىڭ جارىن تاۋىپ، ءبىر ەلگە كەلىن بولادى. باتىر دا، اقىن دا، عالىم دا انادان تۋادى. عىلىمدا گەنەتيكالىق تۇردە بولاشاق ۇرپاعىنىڭ ساپاسى انالىق گەنگە تىعىز بايلانىس­تى ەكەنى دالەلدەنگەن. سول سەبەپتى قازاق قىزىن ەركەلەتىپ وسىرگەن، تورگە وتىرعىزعان، دۇرىس تاربيە بەرگەن. ول بولاشاق ۇرپاقتىڭ، تۇتاس ءبىر رۋدىڭ اناسى بولادى، بويىنداعى تازالىق پەن سۇلۋلىقتى ۇرپاعىنا بەرەدى. سول سياقتى ءبىز جابايى قىزعالداقتاردى دۇرىس ساقتاساق، ودان الىناتىن مادەني تۇرلەر دە ادەمى بولادى. وسىنى تەرەڭ تۇسىنگەن گوللانديالىقتار ءوز تيۋلپاندارىنىڭ قازاقستان قىزعالداعىنان الىنعان مادەني ءتۇر ەكەنىن مويىندادى. قازاق جەرى مەن ەلىنە قۇرمەت رەتىندە ولار جىل ­سايىن استانا قالاسىنا مىڭنان استام گۇلدىڭ پيازشىعىن تەگىن بەرەدى. اقوردا مەن بايتەرەكتىڭ اينالاسىنا اسەمدىك بەرىپ تۇرعان وسى گۇلدەر.

– قىزعالداقتار ەلىمىزدىڭ بۇكىل ايماعىندا وسە مە جانە ولاردىڭ بارلىعى قىزىل كىتاپقا ەنگەن بە؟

– ءيا، بۇل گۇلدەر قازاقستاننىڭ بارلىق دەرلىك ايماعىندا وسەدى، ونىڭ ءاربىر جەردىڭ ەرەكشەلىگىنە لايىق بەيىمدەلگەن تۇرلەرى بار. تاۋ بەتكەيلەرىندە، ورمان بەلدەۋىندە كەرەمەت كوپ. ءتىپتى ءشولدى ايماقتا دا سول جەرگە بەيىمدەلگەن گۇلدەر وسەدى. عالىمداردىڭ ەسەبى بويىنشا قازىرگى قازاقستان جەرىندە قىزعالداقتىڭ 34 ءتۇرى بەلگىلى، ونىڭ 18ء-ى سيرەك كەزدەسەتىن تۇرگە جاتادى جانە قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن. بۇكىل سەلەكسيا عىلىمىنىڭ دامۋىن­دا وسىنداي وسىمدىكتەردىڭ ماڭىزى زور. ولاردان سۋىققا ءتوزىمدى نەمەسە شولگە، تۇزدانۋعا شىدايتىن، بەيىمدەلگەن سۇرىپتارىن الادى. ويتكەنى ول قاسيەتتەر جابايى قىزعالداقتىڭ اتاسىنىڭ گەنىندە بار، ونى ارى قاراي دامىتۋ، پايدالانۋ ادامنىڭ قولىندا.

قىزعالداقتىڭ تارالۋ ايماق­تارىندا ءبىر ءتۇردىڭ باسقا تۇرگە الماسۋى ءجيى بايقالادى. ماسەلەن، قىزىل، سارى، اق قىزعالداقتار بىر-بىرىنە كەرەمەت ۇيلەسىپ، كىلەمدەي قۇلپىرا كوزدىڭ جاۋىن الادى. ءبىر ەرەكشەلىگى، تابيعي جاعدايدا وسەتىن بۇل گۇلدەر جاڭا گيبريد الۋعا وتە ىڭعايلى. قازاقستان تابيعاتىنىڭ قۇندىلىعى سوندا – ونىڭ اسەمدىگى، توپىراق جۇيەسى، جالپى ەكولوگيالىق كەشەنى بارلىعى تۇتاستاي بىزگە جاراتۋشىنىڭ بەرگەن بايلىعى. ءبىز وسى بايلىعىمىزدى ءتيىمدى قورعاي وتىرىپ بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن ساقتاۋىمىز كەرەك.

قىزعالداقتار تامىر جۇيەسى، جەمىسى، گ ۇلىنىڭ قۇرىلىسى، ىرىلىگى مەن ۇساقتىعى ءتارىزدى قاسيەتتەرى بويىنشا جىكتەلەدى. ءارقايسىسىنىڭ ءوز ەرەك­شەلىگى بار. بۇل گۇلدەردىڭ كوپشىلىگى ولاردى العاش زەرتتەپ، تانىستىرعان عالىمداردىڭ ەسىمىن يەلەنگەن. مىسالى، وستروۆسكيي، ­كاۋفمان، شرەنك قىزعالداعى دەيمىز. وتكەن عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن عالىمداردىڭ ەسىمى وسىلاي تاريحتا قالدى.

وسى رەتتە ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ­تىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل بولەتىنىن اتاپ ايتقىم كەلەدى. ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن الاتاۋ بوكتەرىنەن 410 مىڭ گەكتار جەردى ءبولىپ، ۇلتتىق ساياباق اشقىزدى. سەبەبى تابيعي ءوسىم­دىكتەردىڭ كوپشىلىگى سول اۋماقتا ساقتالعان. سونداي-اق ەكولوگ-عالىمدارىمىزدىڭ حالىقارالىق جيىندارعا قاتىسىپ، ءتۇرلى باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋىنا ۇلكەن قولداۋ كورسەتىپ وتىرادى. ناگويا حاتتاماسىنا دا ءوز جارلىعىمەن قول قويىپ، مۇشەلىككە وتتىك. 2015 جىلى گوللانديادا الىنعان جاڭا سۇرىپقا پرەزيدەنت نازاربايەۆ ەسىمى بەرىلدى. ەش ۋاقىتتا ەشبىر ەل باسشىسىنىڭ ەسىمى گۇلگە بەرىلگەن ەمەس. گوللاندىقتار ءبىرىنشى بولىپ قازاقستانعا، ەلباسىعا وسىلاي قۇرمەت كورسەتتى. بۇل ۇرپاقتان-ۇرپاققا كەتەتىن ۇلگى-ونەگە.

– قۇرالاي نۇقا قىزى، ءوزىڭىز ايتقانداي مادەني سۇرىپتار تابيعي گۇلدەن الىنادى. ال ەندى سول جاڭا سۇرىپتار ءوزىنىڭ تابيعاتىنا ءتان قاسيەتىن، ادەمىلىگىن، نازىكتىگىن ءدال قايتالاپ بەرە الا ما؟

– بۇل مۇمكىن ەمەس. ەشكىم تابيعاتتى ءدال سول قالپىندا قايتالاي المايدى. جوعارىدا گوللاندىقتاردىڭ قايتا-قايتا ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كەلەتىنىن ايتىپ ءوتتىم. سۇرىپتىڭ ورتاعا بەيىمدەلۋى، سۋىققا توزىمدىلىگى ءالسىن-الى جاڭارتىپ وتىرۋدى تالاپ ەتەدى. ماسەلەن، استاناعا ارنالعان ءتۇردى شىمكەنتتە ەگىپ كورىڭىز، وسپەيدى. سول جەردەگى تەمپەراتۋرا، توپىراق قۇرامى، سۋ، ت.ب. جاعدايعا بەيىمدەلگەن سۇرىپ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى سۇرىپتىڭ تۇراقتىلىعى مەن توزىمدىلىگى باسەڭدەۋدە.
بۇرىنعى قىزعالداق، الما وسەتىن القاپ ءقازىر باسقا ماقساتتا پايدالانىلىپ، وسىمدىكتىڭ ءوسۋ زاڭدىلىعىنا نۇقسان كەلۋدە. تابيعي ورتاسى بۇزىلسا، ولاردىڭ بۇكىل قاسيەتى جويىلادى. كوبىنەسە ادامدار تابيعات اياسىنا شىققاندا گۇلدى تامىرىمەن جۇلىپ الادى. بۇل دا زيان. ءبىز، عالىمدار كوپ ەمەسپىز، ەلدىڭ بارىنە تۇسىندىرۋگە شامامىز جەتە بەرمەيدى. سوندىقتان قوعامدىق ۇيىمدار، وقۋ ورىندارى سەلقوس قاراماي، تابيعاتتى قورعاۋعا بەلسەندى اتسالىسۋعا ءتيىس. قىزعالداق وتە نازىك بولعان سوڭ پيازشىعىمەن بىرگە جۇلىنىپ كەتەدى، ونى ابايلاپ كەسىپ الۋ كەرەك. تابيعي وسىمدىكتەر، توپىراق جۇيەسى ءبارى بىر-بىرىمەن باۋىر سياقتى، ۇيلەسىمدە ءومىر سۇرەدى.ءتىپتى جاۋىن قۇرتىنىڭ ءوزى جەر قاتىپ سور بوپ قالسا جويىلىپ كەتەدى. كوپشىلىك وسىنى ەسكەرە بەرمەيدى. جالپى ادامداردىڭ تابيعاتقا كوزقاراسى وزگەرمەي تابيعاتتى قورعاۋ مۇمكىن ەمەس.

– وسىمدىكتەر دۇنيەسىن ساقتاۋ­دىڭ جولى كوپ. وسى ورايدا جاپونيا­داعى ساكۋرانىڭ گۇلدەگەنىن تاماشالاۋ سياقتى ءداستۇردى نەگە ۇيىمداستىرمايمىز؟

– سۇراعىڭىز ورىندى. ءبىز عالىم رەتىندە وسىنداي ماسەلەلەردى باسشى ورگانداردىڭ الدىنا قويامىز، ۇسىنىس بەرەمىز. ءبىراق ونى تەك ۇكىمەت ىسكە اسىرادى. تابيعاتتى قورعاۋ كۇنى، ورمان كۇنى دەگەن سياقتى قىزعالداق كۇنىن دە بۇكىل حالىق بولىپ اتاپ وتۋگە ابدەن بولادى. سوندا ەكولوگيالىق مادەنيەت تە قالىپتاسادى.

       اينالاعا جاناشىرلىقپەن قاراساق، تابيعاتتىڭ اسەمدىگى ساقتالادى، ال اسەم تابيعاتتا دەنى ساۋ، اسەم ۇل-قىزدار وسەدى. سوندىقتان تابيعات پەن ادامدى ءوزارا بايلانىستا قاراۋىمىز كەرەك. ادام تابيعاتتىڭ قوجايىنى ەمەس، ونىڭ ءبىر بولشەگى عانا. ءوزارا ۇيلەسىمدە ءومىر سۇرگەن كەزدە عانا ادامزات عۇمىرى ۇزاق بولماق.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

اڭگىمەلەسكەن 
دينا يمامبايەۆa