قان الدىرۋدىڭ پايداسى

قان تازارتۋ ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن اسا پايدالى. ماماندار ەر كىسىلەرگە جىل سايىن 5-6 رەت، ال ايەلدەرگە 4-5 رەت قان وتكىزىپ تۇرۋدىڭ پايدالى ەكەندىگىن ايتۋدا. كەيدە ءبىر مارتە، كەيدە بىرنەشە مارتە قان بەرۋشىلىكتى زەرتتەگەندە، قان بەرە سالىسىمەن، ءارى ودان كەيىن دە ۇزاق جىل بويىنا اعزانىڭ باستاپقى قالىپتان اۋىتقۋشىلىعى بايقالماعان.

ادام اعزاسى تەپە تەڭدىكتى تەز قالپىنا كەلتىرەتىن عالامات قاسيەتكە يە. قان بەرىسىمەن (300-400مل) قانتامىرلارداعى سۇيىقتىق كولەمى ازايعان سايىن قاننىڭ ارتەريالدى قىسىمى دا وزگەرەدى. ول قان ەلەمەنتتەرىن وندىرەتىن جىلىك مايدىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى. ۋاقىتىلى قان الدىرىپ وتىرۋ ادام اعزاسىن جاقسارتىپ، جاعىمدى اسەر ەتە باستايدى. ويتكەنى، ۋاقىتىلى قان الدىرۋشى ادامنىڭ تامىرلارىندا قان ۇيىپ قالۋشىلىق (ترومب) بولمايدى، قارتايعان قۇرىلىمدار ءبىر ورىندا جينالىپ قالمايدى، ولاردىڭ ورنىن جاڭا پايدا بولعان مولەكۋلالار مەن جاسۋشالار باسىپ وتىرادى.

قان بەرۋ كەزىندە دەنەنىڭ قورعانىس قىزمەتى ارتادى، زات الماسۋ كۇشەيەدى. مۇنىڭ ءبارى قان بەرۋشىنىڭ ءوزىن جاقسى، سەرگەك سەزىنۋىنە جاعداي جاسايدى.

فين عالىمدارى قان الدىرۋدىڭ ميوكارد ينفاركتى بولۋ ءقاۋپىن 88 پايىزعا تومەندەتەتىندىگىن، قان الدىرىپ، دەنەدەگى ارتىق تەمىردەن ارىلعان ەر كىسىلەردە جۇرەك-تالما اۋرۋلارىنىڭ توعىز ەسە از كەزدەسەتىندىگىن انىقتاعان. ادام اعزاسىندا تەمىردىڭ كوپتىگى ينفاركتقا جول اشاتىن كورىنەدى. بۇعان قوسا، تەمىر – دەنەدەگى پروسەستەردى توتىقتىرۋ-قالپىنا كەلتىرۋ كاتاليزاتورى بولىپ تابىلادى. قان الدىرۋ - دەنەدەگى تەمىردى ازايتىپ، اتەروسكلەروز اۋرۋىنا شالدىقتىرمايدى.

قازىرگى تاڭدا قان بەرۋ مەن قان الدىرۋ دەگەن ەكى «ۇعىم» قالىپتاسىپ قالعان. ءبىرىنشىسى، قان بەرۋ – دونورلىق. ياعني، بەلگىلى ءبىر مەديسينالىق ورتالىققا (قان بەرۋ ورتالىعى) ءوز ەركىڭمەن بارىپ، ارنايى مەديسينالىق تەكسەرىستەن وتكەننەن كەيىن، دەنىڭىز ساۋ، قانىڭىز ناقتى ەرەجەلەرگە ساي بولسا، وزگە ناۋقاستارعا پايداسى تيەر دەپ، قانىڭىزدىڭ بەلگىلى مولشەرىن قولىڭىزدىڭ تامىرىنان الادى. ءسويتىپ، ءبىراز تىنىقتىرىپ، شوكولادىن، شايىن بەرىپ، قاشان، قانشا قان الىنعانى تۋرالى مورلەنگەن قاعازبەن ۇيىڭىزگە قايتارادى. الداعى ۋاقىتتا الدەبىر ناۋقاسقا قان قاجەت بولىپ، سىزدىكى جاراپ جاتسا، نەتكەن ساۋاپ، ءا!

ەكىنشىسى، قان الدىرۋ. ونى كوبىنەسە، «حيدجاما» دەگەن اتاۋمەن بىردەن ءبىلىپ جاتامىز. سۇلىك قۇرتپەن نەمەسە ارنايى ىدىستاردىڭ كومەگىمەن دەنەڭىزدىڭ بەلگىلى ءبىر نۇكتەلەرىنەن «ارام» قاندى الۋ.  

سونىمەن، حيدجاماعا توقتالساق...

عالامتور دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قان الدىرۋدىڭ تاريحى كونەنىڭ كوزىندە جاتىر. ەرتەدە كونە مىسىر، ورتا ازيا، ساۋد ارابياسى ەلدەرىندە بۇل ءادىس ارقىلى ەم جۇرگىزۋ كەڭىنەن تاراعان. قازىرگى كۇنى دە بۇل ەلدەردە حيدجاما جاسايتىن ارنايى ورتالىقتار بار. حيدجاما جاسايتىن ماماندى «حيدجام» دەپ اتايدى ەكەن.  اراب تىلىنەن اۋدارعاندا حيدجاما «سورۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن.  

شەتەلدە ارنايى وقىپ كەلىپ، ەلىمىزدە بۇل ىسپەن اينالىسىپ جۇرگەن  ادامدار از ەمەس. حيدجاما جاساپ جۇرگەن مامانداردىڭ ايتۋىنشا، حيدجامانىڭ ەكى ءتۇرى بار: ءبىرى — قۇرعاق، ەكىنشىسى — دىمقىل. قۇرعاق حيدجاما كەزىندە دەنەگە ۆاكۋۋمدىق بانكى قويىلادى. بۇل ەم ءتۇرى ىلگەرىدە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە كەڭىنەن تاراعان. اجەلەرىمىز وتپەن دەنەگە بانكى قويىپ، سۋىقتى شىعاراتىن بولعان. ال دىمقىل حيدجامادا دەنەنى ءتىلىپ، ۆاكۋۋمدىق بانكىگە ارام قان سورىلىپ الىنادى. تىلىك اۋرۋدىڭ تۇرىنە بايلانىستى  دەنەنىڭ ءار جەرىنە سالىنادى. دەنەنى ءتىلۋدىڭ دە ەكى ءتۇرلى ءادىسى بار. بىرىندە — دەنە بىر-ەكى ميلليمەتر عانا تىلىنەدى. تەرىنىڭ استىنداعى ارام قاندار سىرتقا شىعادى. ال ەكىنشى ءادىس كەزىندە تىلىك ءسال تەرەڭ بولادى. بۇل ءادىستى كەز كەلگەن ادام جاساي المايدى، تەك قانا وقىعان، ارنايى ءبىلىمى بار ماماننىڭ عانا قولىنان كەلەدى. حيدجامانىڭ ەكى ءتۇرىنىڭ دە ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن ماڭىزى زور. قاننىڭ قۇرامىنداعى لەيكوسيتتەر كوبەيىپ، قان اينالىمى جاقسارادى. بۇلشىق ەتتەر مەن بۋىنداردىڭ، جۇيكە جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى. قان اينالىمى جاقسارعاننان كەيىن يممۋنيتەت نىعايىپ، تەرى مەن ماي بەزدەرىنىڭ جۇمىسى جاقسارادى. دەنەدەگى ۋلى توكسيندەر مەن شلاكتاردىڭ سىرتقا شىعۋىنا ىقپال ەتەدى.

كەيىنگى كەزدە  حالىق اراسىندا حيدجاما، ياعني دەنەدەن قان الدىرۋ ارقىلى  ەمدەلەتىندەر كوبەيدى. بۇنداي ادىسكە جۇگىنگەن ادامنىڭ دەنەسىنەن  ارنايى سوراتىن ۆاكۋۋم ارقىلى «ارام» قان الىنادى. ءقازىر وسى ەم ءتۇرىن جاسايتىندار كوبەيىپ كەتتى. 

ادامدى ەمدەۋ كەزىندە جىبەرىلگەن قاتەلىك كەشىرىلمەيتىنىن ەسكەرسەك، بۇل ەمنىڭ تۇرىمەن اينالىساتىندار ءاربىر نۇكتەنى سەزە بىلەتىن، ءوز ىسىنە ۇقىپتى، سانيتارلىق تازالىقتى قاتاڭ ساقتايتىن جان بولعانى ءجون. قان ارقىلى تارالاتىن اۋرۋ تۇرلەرى بار ەكەندىگى ءمالىم. ەگەر ءبىر ادامنىڭ ۆاكۋۋمدىق بانكىسىن كەلەسى ءبىر ادامعا پايدالانسا، ەمدەلۋگە كەلگەن ناۋقاس تاعى ءبىر اۋرۋدى جاماپ الارى انىق.

حيدجاما جاساتپاعان ادامداردان العاش قان الىنعان كەزدە ونىڭ ءتۇسى كادىمگى بايالدىنىڭ ءتۇسى سەكىلدى قويۋ قوڭىر بولىپ شىعادى ەكەن. ەكى-ۇش ەمنەن كەيىن عانا قاننىڭ ءتۇسى قىزارادى. قاننىڭ ءتۇسى ىشكەن تاعامعا بايلانىستى بولادى. ورگانيزمگە پايداسى از، زياندى تاعامدار قاننىڭ قۇرامىنا اسەرىن تيگىزەدى. جالپى حيدجاما جاساعاننان كەيىن ادام تىنىعۋ كەرەك.

قان الدىرۋ ارقىلى ەمدەۋ ءادىسىن قىتايلىقتار مىقتاپ جولعا قويعان. ول جاقتا ارنايى ورتالىقتار كوپ دەيدى. ولار تەك قانا قان الدىرۋ، بالمەن ەمدەۋ ارقىلى كوپتەگەن اۋرۋدىڭ الدىن الىپ وتىر. كەيىنگى جىلدارى رەسەي دە  بۇل ەم تۇرىنە كوڭىل ءبولىپتى.

جۇكتى ايەلدەرگە، ەمىزۋلى بالاسى بارلارعا قان الدىرۋعا بولمايدى. قانىنىڭ قۇرامىندا قانت كوپ، قانى از ادامدارعا دا حيدجاما جاساۋعا تىيىم سالىنادى. جۇرەگىنە جاساندى اپپارات ورناتقان ناۋقاستارعا دا قان الدىرۋ ءتيىمسىز. باۋىر، ءوت، تالاق سەكىلدى ىشكى مۇشەلەرىنە وتا جاسالىپ نەمەسە ولار الىنىپ تاستالعان ازاماتتارعا دا قان الدىرۋعا رۇقسات جوق. جاسى توقساننان اسقان قارت كىسىلەرگە دە حيدجاما جاسالمايدى. سەبەبى جۇرەگى ءالسىز ادامداردان قان الۋ - ءقاۋىپتى.

سۇلىككە كەلەر بولساق...

«سۇلىك ادام دەنەسىنە جابىسقان كەزدە ەڭ ءبىرىنشى ءوزىنىڭ اسقازانى  ءۇشىن تازا قاندى سورىپ الادى، ياعني شاعادى.  سودان كەيىن بارىپ ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى ارام قاندى سورادى. ال كوپتەگەن ورتالىقتاردا ءبىر ادامعا سالىنعان سۇلىكتى  قۇستىرىپ، ەكىنشى ءبىر ادامعا سالىپ جاتادى.  سۇلىكتى قۇستىرعان كەزدە دەنەسىندەگى ارام قان سىرتقا شىعادى دا اسقازانىنداعى قان قالىپ قويادى. ونى  ەكىنشى ءبىر ادامعا سالعان كەزدە تىسپەن بىرگە  الگى ادامنىڭ قانى دا كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان سۇلىك سالدىرعان كەزدە دە ادامدار اباي بولعانى ءجون. مۇمكىندىگى كەلسە، مامانعا ءوزىنىڭ ارنايى سۇلىگىن اپارعانى دۇرىس» - دەيدى ماماندار.

حيدجاما جاساۋشىلاردىڭ سوزىنە سەنسەك، قان الدىرۋدىڭ پايداسى كوپ. ال بۇل تۋرالى مەديسينا سالاسىندا جۇرگەن ماماندار: «تۇرعىندار اراسىندا قان الدىرۋ ارقىلى ەمدەلەتىندەر بار. ءبىراق قان الۋدىڭ پايداسى مەن زيانى عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن دەپ ايتا المايمىز. سوندىقتان، بۇل ەم ءتۇرى مەديسينالىق تۇرعىدان زەرتتەلۋى كەرەك. بۇل ەم تۇرىنە اسا ساقتىقپەن قاراعان ءجون. سەبەبى، قان ارقىلى تارالاتىن گەپاتيت سەكىلدى اۋرۋ تۇرلەرى كوپ. ەگەر سانيتارلىق تازالىق ساقتالماسا، ادام اۋرۋعا شالدىعۋى مۇمكىن. ال اۋرۋ جۇقتىرماسىڭا ەشكىم كەپىلدىك بەرمەيدى، دەنەدەن قان الىپ ەمدەلۋدىڭ ىشىندە گيرۋدوتەراپيانىڭ تيىمدىلىگى زور. سۇلىك قاندى سورماس بۇرىن سول جەردى زالالسىزداندىرادى. سودان كەيىن بارىپ سورادى جانە پايدالى ەلەمەنتتەردى قانعا جىبەرەدى. ال حيدجاما حالىق اراسىندا ەندى عانا كەڭىنەن  تارالىپ جاتىر. جالپى مەديسينالىق تاجىريبە بارىسىندا قان الدىرىپ ينفەكسيا جۇقتىرعان ناۋقاستار بولدى. قان الۋشى ادام قۇرالدارىن تازا ۇستاماعاندىقتان، تىلىنگەن جەرگە ينفەكسيا تۇسەدى. سوندىقتان، تۇرعىنداردىڭ  بۇنداي ەم تۇرىنە اسا ساقتىقتپەن جۇگىنگەنى ءجون. سەبەبى، قان ارقىلى جۇعاتىن گەپاتيت ۆ، س جانە ۆيچ سەكىلدى اۋرۋ تۇرلەرى بار. دەرتىنە شيپا ىزدەيمىن دەپ ءجۇرىپ، تاعى ءبىر اۋرۋدى جۇقتىرىپ الۋدان ساقتانۋ كەرەك».

ءتۇيىن. ءار ادامعا ەم ءار نارسەدەن بولادى. اۋرۋ جىبەرگەن اللا ونى ەمىن دە جىبەرەدى. بىرەۋگە قان الدىرۋ جاعادى، بىرەۋ دارىدەن، ەندى ءبىرى ساۋمال ءىشىپ-اق ەمدەلەدى. نەگە سەنسەڭ، ەم سودان بولادى. ءتىپتى «قارا سۋعا سەمىرگەن» دەگەندەي، شىن سەنسەڭ، قارا سۋدا دا ەم بار. باستىسى – سەنىم، نيەت. دەنىمىز ساۋ، سانامىز ءبۇتىن، باۋىرىمىز ءبۇتىن بولسىن!

ال،  ءسىز شە، قان بەرىپ، نە قان الدىرتىپ كوردىڭىز بە؟

دايىنداپ، ۇسىنعان: ماقپال سەمباي