پوليگون ايماقتارىنا ينۆەستورلار تارتۋ قانشالىقتى ءتيىمدى؟

قازىردە سەمەي پوليگون ايماقتارىنا ينۆەستورلار تارتۋ جايى ءجيى تالقىعا ءتۇسىپ ءجۇر. ءقايسىبىر مىنبەلەردە وسى ماسەلە قولداۋ تاۋىپ جاتسا، ەندى ءبىر تاراپ «ەلدەگى پوليگون ايماقتارى تولىق سەنۋ قيىن» دەگەن پىكىرلەردى دە العا تارتادى. بايقاۋىمىزشا، ءبىزدىڭ ەلدەگى پوليگون ايماقتارىنا ىرگەدەگى جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ زالالسىزداندىرىلىپ بىتكەن جوق. دەمەك ول ايماقتاردى قولدانىسقا بەرۋدىڭ تابىسقا جەتەلەيتىنىنە ينۆەستورلارى ينۆەستيسيا سالۋعا بەيىل تانىتىپ وتىرعان كورىنەدى. ال ەندى بۇلايشا پوليگون ايماقتارىنا ينۆەستورلار تارتۋ ءتيىمدى مە؟ پوليگون ايماقتارىنا سالىنعان ينۆەستيسيا ءوزىن-وزى اقتاي ما؟ جالپى، مۇنداي ايماقتار قولدانىسقا بەرۋگە دايار ما؟ 

ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ ديرەكتورى قادىرجانوۆتىڭ ايتۋىنشا، سەمەي پوليگون ايماعىنىڭ 95 پايىزىن شارۋالارعا قولدانىسقا بەرۋگە بولادى. ال قالعان 5 پايىز جەر ول تىكەلەي يادرولىق سىناق جاسالعان جەرلەر «بۇل اۋماقتار جابىق بولۋى ءتيىس. ول 5 پايىز جەرلەرگە مامانداردان باسقا ادامداردىڭ كىرمەيتىنىنە ءبىز سەنىمدى بولۋىمىز كەرەك» دەيدى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى. 

ءسويتىپ، ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ ءبىراز جىلعى زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، بۇگىندە اتالمىش پوليگون ايماقتارى 95 پايىزعا زالالسىزدانىپ بولعان. وعان ينۆەستيسيا تارتۋعا دا، ول جەرلەردەن شارۋا قوجالىقتارىن اشۋعا دا بولادى. ءتىپتى پوليگون اۋماقتارىن ساۋىقتىرۋ ماقساتىندا يادرولىق سىناق بولعان وڭىرلەردە ەكسترەمالدى تۋريستەردىڭ ساياحاتىن ۇيىمداستىرۋ دا قولعا الۋعا بولادى. 

بۇعان قاتىستى «ەكزوتيكا مەن شىم-شىتىرىق وقيعالارعا، ءقاۋپى جوعارى ايماقتارعا باس تىگىپ ساياحاتتاۋدى قالايتىن ساياحاتشىلارعا سەمەي پوليگونى ايماعىن زەرتتەۋ تىم قىزىقتى، سوندىقتان پوليگون ايماقتارىندا ەكسترەمالدى ءتۋريزمنىڭ وركەندەۋىنە جول بەرۋ كەرەك» دەگەن ماماندار دا تابىلدى.

نەگىزىنەن، وسى پوليگون ايماقتارىن قولدانۋعا بەرۋ تۋراسىندا ويدى شىعارىپ جۇرگەندەردىڭ باعامداۋىنشا: پوليگون ايماعىندا تۇرىپ جاتقان ەلدەر سول جەردى تۇرعىلىقتى مەكەن ەتتى. ءتىپتى سول ەلدە ءقايسىبىر قاۋىم «كەزىندە اشىق-شاشىق جاتقان پوليگون ايماقتارىنا جىلقىلارىمىزدى جايعانبىز، ءقازىر دە ولار سوندا جايىلىپ ءجۇر، ول جىلقىنىڭ قىمىزىن بۇكىل ەل ىشەدى، ەتىن ءبىراز قاۋىم ازىق ەتەدى، سوندىقتان دا سول بۇرىنعى پوليگون اۋماعىنان جەر الىپ، ونى قۇجاتپەن زاڭداستىرساق، ءجون بولار ەدى» دەيتىن دە كورىنەدى. مىنە، پوليگون ايماقتارىن حالىق شارۋاشىلىعىنا بەرۋ ماسەلەسى وسىدان بارىپ تۋىندادى» دەيدى ماماندار.

- ماسەلەن، اباي اۋدانى، سارجال اۋىلى توتەنشە رادياسيالىق ايماققا جاتادى. ءبىراق وسى اۋىلدىڭ شارۋا قوجالىقتارى بۇرىنعى سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جەرلەرىنە جىلقىلارىن جايىپ ءجۇر. وسىعان وراي شارۋا قوجالىقتارىنىڭ باسشىلارى پوليگون جەرىنە شارۋاشىلىق ماقساتقا پايدالانۋ ءۇشىن 100 مىڭ گەكتار جەردى ءبولىپ بەرۋدى ۇكىمەتتەن سۇراپ وتىر. وسىدان بارىپ پوليگون ايماقتارىنا ينۆەستيسيا تارتۋ جايى ءسوز بولىپ كەتتى. قازىردە تىپتەن سىرتتان ينۆەستورلار تارتۋ ارقىلى وسى ايماقتاردى جەتىلدىرۋ  ءسوز بولۋدا. جۇڭگو ينۆەستورلارى سول ايماقتارعا كەلگىسى كەلەتىنىن بىلەمىن. ولارعا اۋقىمدى جەر بولسا، جۇڭگو ونى گۇلدەندىرىپ جىبەرۋگە دايىن. قىتايعا ەرىك بەرسە سول پوليگون ايماقتارىندا گۇلدەندىرىپ الار ەدى. ءبىراق بۇل ماسەلە ءالى مەملەكەتتىك تالقىلاۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيە. ءوز باسىم تولىق زەرتتەلمەستەن سىرتتان ينۆەستيسيا تارتۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق دەپ ويلايمىن. بولاشاقتىڭ تۇرعىسىنان ويلاساق ارينە ول ايماقتاردى وركەندەتىپ تۋريزم وشاقتارىن سالىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانۋعا بەرۋ ءتيىمدى ەكەنى داۋسىز. ايتسە دە زالالى تولىق زەرتەلىپ، ابدەن زالالسىزداندىرىلىپ الىپ بارىپ، بايىپتى تۇردە ىسكە سالماقتى شەشىمدەر قابىلداۋ قاجەت. 
نەگىزىنەن، دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، سەمەي پوليگون ايماعىندا  470 اتوم سىناعى جۇرگىزىلىپ، سول كەزدەردە 606 يادرولىق جارىلىس، ونىڭ ىشىندە اۋەدە – 90، جەر بەتىندە – 26، جەر استىندا 354 جارىلىس جۇرگىزىلدى. ولاردىڭ جيناقتالعان تروتيلدiك بالاماسى 17،7 مەگاتوننا بولعان. اۋە مەن جەر بەتىندە جۇرگىزىلگەن 55 جارىلىستىڭ راديواكتيۆتى بۇلتتارى جانە جەراستى جارىلىستارىنىڭ 69 گاز فراكسياسى پوليگون شەگىنەن تىس جەرلەرگە تارادى. ءدال وسى 124 جارىلىس قازاقستان اۋماعىنىڭ شىعىس بولىگىن رادياسيامەن لاستادى. بۇعان قاتىستى ساراپشىلاردىڭ باعالاۋى بويىنشا، «سەمەي پوليگونى ماڭايىنداعى رادياسياعا ۇشىراعان جەرلەردىڭ نورماعا كەلۋى ءۇشىن كەمىندە 200 جىل كەرەك»...  
«عىلىمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، پلۋتونيي-240 يزوتوپتارى تابيعي جولمەن – 6500 جىلدان كەيىن، پلۋتونيي-239 يزوتوپتارى 21 مىڭ جىلدان كەيىن ىدىرايدى. ال پلۋتونيي-241 ىدىراعان كەزدە جاڭا الفا-ساۋلەسى تۇزىلەدى، امەريسيي-241 يزوتوپتارىنىڭ توندىرەتىن ءقاۋپى جىل سايىن تەك وسە بەرەدى. ەگەر ءپلۋتونييدىڭ ءبىر بولىگى ادام اعزاسىنا تۇسسە، سۇيەك تىنىندە – 80 جىل، باۋىردا 40 جىل ءومىر سۇرەدى ەكەن. بارلىق ءتىرى جاسۋشانى ءولتىرىپ، ولاردىڭ تابيعي قاسيەتىن جويىپ، بۇزۋعا اكەلىپ سوعادى. ال وسىنداي دەرەكتەرگە انىق قول جەتكىزە وتىرىپ، سول ايماقتاردى قالايشا حالىقتىڭ قولدانىسىنا بەرەمىز؟! بۇعان قاتىستى ايتارىم، سەمەي پوليگونى ايماعىنداعى قايعى-قاسىرەتتىڭ بۋى ءالى تارقاعان جوق. سەمەي حالقى ونىڭ زاردابىن ءالى تارتىپ وتىر. سوندىقتان ول ەلدەگى پوليگون ايماقتارىنا ينۆەستيسيا سالۋعا مۇلدە قارسىمىن»،-دەدى حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورى، قورلان ءابسالىقوۆا.  
ابزالىندا ماماندارىمىز بۇگىندە ءبىر عانا تەك سەمەي پوليگونى عانا ەمەس شىن مانىندە، قازاق دالاسىنىڭ 19 ملن.گا جەرى 40 جىل بويى يادرولىق سىناق ايماقتارى بولعانىن زەرتتەپ وتىرعانى بەلگىلى. قازىردە عالىمدار سەمەي پوليگون ايماعىنا قوسا باتىس قازاقستان جانە اتىراۋ وبلىستارىنداعى «كاپۋستين يار» جانە «ازعىر» اسكەري پوليگوندارىن ايماقتارىن دا كەشەندى تۇردە زالالسىزداندىرۋ قاجەتتىگىن العا تارتادى. «ال ەندى وسى ايماقتارعا ينۆەستيسيا سالساق، زاۋىت-فابريكالار ورناتساق، ءوندىرىس ورىندارىن اشساق ەلدىڭ ەكونوميكالىق احۋالى كوتەرىلىپ كەتە قويادى» دەگەنگە مۇنداعى قاۋىم دا سەنىڭكىرەمەيدى. «پوليگون ايماقتارىن ينۆەستورلاردىڭ وشاعىنا اينالدىرۋ بولاشاقتىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە. ساۋاتتى جۇزەگە اسىرا العان كۇننىڭ وزىندە مۇنداي شارالاردى قولعا الىپ ونىڭ ناتيجەسىن كورۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 30 جىلداي ۋاقىت قاجەت. ال  ازىرشە بىزگە پوليگون ايماقتارىنا ينۆەستيسيا سالۋدان بۇرىن الدىمەن وسى ايماقتاردى زالالسىزداندىرۋ ماسەلەسى، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن وڭالتۋ جايى ءبىرىنشى كەزەكتە الاڭداتۋى ءتيىس. بۇعان قوسا  پوليگون ايماقتارىنداعى جۇرتشىلىققا مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن الەۋمەتتىك تولەمدەردى دە كوبەيتۋ جايىن شەشۋ قاجەت» دەيدى ماماندار...

قارلىعاش زارىققان قىزى