Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى "Bai-Quat" ينۆەستيسيالىق كومپانياسىنىڭ باس قارجى كەڭەسشىسى - سايلاۋ ءابايدىلدانوۆ ازاماتتاردىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعى جونىندە، ۇلت قانىنداعى قاساڭ قاعيدالار جايىندا كولەمدى سۇحبات جۇرگىزگەن-دى. وقىرمانعا قولايلىلىق جاساۋ ماقساتىندا سۇحباتتى تاقىرىپشالارمەن ءبولىپ بەرگەندى ءجون كوردىك.

سۇحباتتىڭ ءبىرىنشى بولىمىنە سىلتەمە: بايلىققا ۇمتىلۋ: ءوز قاراجاتىمىزدى ءتيىمدى باسقارۋدىڭ جولدارى قانداي؟

ءبىز قارجى كەڭەسشىلەرى ادامداردى باي قىلا المايمىز. ءبىز دە جاتتىقتىرۋشى سياقتىمىز. جۇگىرگەن بالانىڭ بارلىعى چەمپيون بولمايدى. ءبىراق جۇگىرگەن بالانىڭ 90%-نىڭ دەنساۋلىعى جاقسى، ومىرگە، قوعامعا پايدالى ادام بولۋى مۇمكىن. ءبىز دە سول سياقتىمىز. ءبىز قالاي دۇرىس جۇگىرۋ كەرەك ەكەنىن، دەمدى قالاي ۇستاۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. جەكە قارجىنىڭ العاشقى باسپالداقتارىنا جول سىلتەيمىز. ارى قاراي قالاي جۇرگىزەدى، ونى ءوزى شەشەدى. ءاربىر ادامعا وي سالۋىمىز كەرەك. وي جۇزەگە اسۋ ءۇشىن قادام جاسايمىز.

ءبىرىنشى قادام – وقۋ، ءبىلۋ، ىزدەنۋ كەرەك. ىزدەنىپ، پايداعا اساتىن دۇنيە تاپسا ونى مىندەتتى تۇردە ىستەۋ كەرەك. ىسكە كوشكەن سوڭ ول ادام ناتيجە شىعارادى. ومىرىڭىزدە ناتيجەگە قول جەتكىزسەڭىز، ءسىز وعان سەنىمدى بولاسىز. سەنىم ءسىزدى مول تاجىريبەگە الىپ كەلەدى. وسى ايتقانداردىڭ بارلىعىن جاسايتىن بولسا مىندەتتى تۇردە بايلىققا، قارجىلىق ساۋاتتىلىققا قول جەتكىزەسىز.

ءقازىر ايەلدەر دە، ەرلەر دە كولىك جۇرگىزەدى. كولىك ايداي المايتىن ادام جوق. ءبارى ايدايدى. نەگە سول سياقتى ءبارى باي بولا المايدى؟ سەبەبى كولىك ايداپ كەلە جاتقان ادام ويلانىپ وتىرمايدى عوي. ونىڭ بارلىعىن اۆتوماتتى تۇردە وي-ساناعا وتكىزەدى. 1-2 اي كولىك ايداعان ادام بارلىق ءىس-قيمىلدارىن ءوزىنىڭ تۇيسىگىنە ورناتادى. نەگە بىزگە باي بولۋ ءۇشىن وسى جۇيەنى قولدانباسقا؟ مەن بارلىعى "سۋپەر ميلليونەر" بولىپ كەتەدى دەپ ايتپايمىن. ءبىراق قارجىلىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزەتىنىمىز انىق.

ءسالت-داستۇرىمىزدىڭ بارلىعى بايلىققا باستايدى

بىزگە ءقازىر جەكە قارجىلىق ساۋاتتىلىق تۋرالى جۇيەلى ءبىلىم كەرەك. ءبىلىم قۋىپ ونى قازاقستاندا دا، رەسەيدە دە الا المادىق. ول ءۇشىن شەتەلگە بارۋ كەرەك بولدى. جەكە قارجىنىڭ دا سالالارى وتە كوپ. سالا بويىنشا وقۋلاردى وقىدىق. نەگىزى بىلىمگە اقشا اياماۋ كەرەك. ول ەڭ الدىمەن ءسىزدىڭ بولاشاققا ينۆەستيسياڭىز.

مەنىڭ العان بىلىمىممەن قوعامعا كىشكەنە بولسا دا كومەگىم تيسە، مەن ءوزىمدى باقىتتى ەسەپتەيمىن. سول العان ءبىلىمىڭدى قاراپايىم ازاماتتارعا قارجىلىق تەرميندەرمەن ءتۇسىندىرۋ دۇرىس ەمەس. ويتكەنى جۇرتتىڭ بارلىعى قارجىگەر ەمەس. ءسىزدىڭ ءبىر ايتقان ءسوزىڭىزدى تۇسىنبەي قالۋى مۇمكىن. ونى قاراپايىم ەتىپ، حالىققا جاقىن تىلگە اۋدارىپ جەتكىزۋىمىز كەرەك. اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ دەگەن جازۋشىنى ءار ادام وقىسا دەپ ويلايمىن. سول كىسىنىڭ جازىپ كەتكەندەرى قازاقي رۋح پەن قازاقي كوزقاراسقا جاقىنداتادى.

شەتەلدە الىپ كەلگەن ءبىلىمىمدى ەلىمە بەرەيىن دەسەم، ءبىزدىڭ قازاق ەلىنىڭ مىڭداعان جىل تاريحىنداعى ءبىزدىڭ سالت-داستۇرلەرىمىز، اۋىزدان-اۋىزعا اتادان-بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان ۇلكەن بايلىعىمىز، مۇرامىز وتە كوپ ەكەن.  ول مۇرانىڭ ىشىنەن بارلىعىن تابۋعا بولادى. مەن شەتەلدىك ماماندارمەن كوپ تىلدەستىم.  مىسالى، ولار تاپقان تابىسىڭىزدىڭ 10%-ىن جيناۋدى "جيناقتاۋ قاعيداسى" دەپ ايتايدى، ال ەگەر 20%-ىن سالساڭىز "جيناقتاۋدىڭ التىن قاعيداسى" دەيدى. مەن ايتام، بىزدە قازاقتىڭ سالت-داستۇرىندە 10%، 20% دەگەن جوق. ءبىزدىڭ سالت-داستۇرىمىزدە 50% دەگەن بار. ءبىز مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقانبىز. مىسالى، 1000 باس قويدان - 500 ەركەك، 500 ۇرعاشى بولادى. سونىڭ 50%-نا ءبىزدىڭ اتا-بابامىز كيىنگەن، جۋىنعان، ءوزىنىڭ كەرەك-جاراعىنا كۇندەلىكتى جۇمساعان. ونىڭ قالعان 50% ينۆەستيسيا جاساعان. ۇرعاشى تۇساقتاردى ارى قاراي كاپيتالعا قوسقان. تورت-تۇلىك مالدىڭ بارلىعىن وسىنداي پرينسيپپەن باسقارعان. ولار سىزدەر وندا ميللياردەر بولعانسىزدار عوي دەپ تاڭ قالادى. ءبىز سىزدەردىڭ قالايشا باي مەملەكەتتىڭ باسىندا وتىرعاندارىڭىزدى تۇسىندىك دەيدى.

قازاقي كوزقاراس دەگەن جەكە قارجىدا ۇلكەن ءرول اتقارادى. شەتەلدىك بيزنەس ترەنەرلەر مىندەتتى تۇردە ءسىزدىڭ قولىڭىز اشىق بولۋ كەرەك دەيدى. ءقازىر الەمدەگى ۇلكەن بايلاردىڭ بارلىعى قايىرىمدىلىق قورلارىنا اقشا بەرەدى. ءبىزدىڭ قازاقي كوزقاراستا ول بۇرىننان بار. مىسالى كورىمدىك، بايعازى، تيىن تاعۋ دەيدى. وزگەلەرگە بەرىڭىز، قولىڭىز اشىق بولسىن، سەبەبى ءسىز سول ساتتە وزىڭىزگە دە وزگەگە دە جاقسى كوڭىل-كۇي سىيلايسىز دەپ ۇندەيدى. بىزدە ول ادەت-عۇرپىمىزدا بار. ەشقانداي قيىندىق تۋدىرمادى. مىسالى، كورىمدىك بەرە سالامىز. ولار تاڭ قالادى: "سىزدەر، اقشالاي بەرەسىزدەر مە؟" - دەيدى. وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ءبىز ءۇشىن ول قالىپتى جاعداي، ولار وسىنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن وقۋ كەرەك.

ءبىزدىڭ ءسالت-داستۇرىمىز وتە ۇلكەن فيلوسوفيا جاتىر. شەتەلدىك ءبىر ازامات وتە تۇشىمدى وي ايتتى. ول: "ءبىزدىڭ فيلوسوفيامىز قاعازعا جازىلعان، ءبىراق ءبىز بىلمەيمىز. قاعازعا جازىلدى وسى دۇرىس دەپ ويلايمىز. سىزدەردىڭ فيلوسوفيالارىڭىز قاعازعا جازىلماعان. ياعني ءىس پەن تاجىريبە ارقىلى مىڭداعان جىلدار بويى ۋاقىت سىنىنان وتكەن"، - دەدى. وسى ورايدا مىناداي زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. وسىنىڭ بارلىعى وزىمىزدە بار ەكەن، نەگە ءقازىر باي ەمەسپىز؟  بىزدە ءقازىر قازاقتار ەۋروپاعا ەلىكتەيدى، ورىس بولعىسى كەلەدى. نەگە ويتكەنى ءاربىرىمىزدىڭ ۇيىمىزدە ءتورتبۇرىشتى قارا جاشىك بار. قارا جاشىك كۇندە ادامداردىڭ ميىن ۋلايدى. حالىقتىڭ ءبارى تەلەديداردان نە ايتادى، سونى تىڭدايدى. ولار كۇندىز-تۇنى وزگەلەردىڭ مادەنيەتىن ناسيحاتتاپ جاتىر. ءبىر ەستيسىڭ تىڭدامايسىڭ، ەكى ەستيسىڭ تىڭدامايسىڭ. ءبىراق قايتالاۋدى ەشكىم شەكتەگەن جوق. ءبىزدىڭ حالىق ميىن دۇرىس ەمەس اقپاراتتارمەن تولتىرىپ جاتىر. ءقازىر دۇرىس جول سىلتەپ جۇرگەن قازاق تىلدەگى كوۋچ-ترەنينگتەر بار. كوبىنە قازاقي كوزقاراستاردى قابىلداعان ءجون.

ءبىز ۇلى حالىقپىز

مەن سەمينارلاردا حالىقپەن كەزدەسۋ بارىسىندا قارجىلىق ءبىلىم بەرىپ، حالىقپەن جاقىن ارالاسامىن. سوندا ولارعا "نەگە اقشالارىڭىز جوق؟" دەسەم، "ءبىز قازاقپىز عوي" دەيدى. سونداي ءسوز بار كەڭ تاراعان. مەن "ءبىز قازاقپىز عوي" دەگەن ءسوزدىڭ نەگىزگى ماعىناسىن تۇسىنەسىزدەر مە دەدىم. ەندى قازاقپىز عوي ءبارىمىز دەيدى. تۇسىنەمىن، ءبىراق سونى تەرەڭىرەك ۇعاسىزدار ما دەسەم، ۇندەمەيدى. "ءبىز قازاقپىز عوي" دەگەن ءسوز "ءبىز ۇلىمىز عوي" دەگەن ءسوز. قازىرگى جاعدايدا ول ءسوزدى سىزدەر باسقاشا ايتىپ تۇرعان سياقتىسىزدار دەسەم، ءبارى كۇلەدى. ءيا، ءبىز ۇلىمىز. وعان ەشكىمنىڭ ءشۇباسى جوق. بىردە ءبىر شەتەلدىك ازامات ءبىزدىڭ مىقتى ەكەنىمىزگە ءشۇبا كەلتىرمەيدى. ءبىراق ءبىز ءوزىمىز ءشۇبا كەلتىرەمىز. سەبەبى، رەسەيدىڭ وتارشىلدىق يدەولوگياسى بار. سودان كەيىن ءجيى ايتىلاتىن "جالقاۋمىز عوي" دەگەن ءسوز قازاقتارعا كەلمەيدى. ءسىز جالقاۋ بولاتىن بولساڭىز ءبىزدىڭ مۇنداي مەملەكەتىمىز بولمايدى. ءبىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءوز فيلوسوفيامىز بار. ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ تۇرمىس-سالتىمىز بار.

ەل ەكونوميكاسىنا قارجىلىق ساۋاتتىلىق كەرەك

ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا بۇگىنگى كۇندە دارىگەرلەر بار، بالالارعا ءبىلىم بەرەتىن مۇعالىمدەر بار، ءتارتىپتى رەتتەيتىن زاڭگەرلەر بار. ءبىراق ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە، ءبىزدىڭ جەكە قارجىمىزدى باسقارۋعا كەڭەس بەرەتىن ادامدار جوق. جەكە قارجى دەگەن تەك قانا بايلىق، تەك قانا داۋلەت ەمەس. ءسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا سايكەس ءوزىڭىزدىڭ قارجىلارىڭىزدى كوبەيتە الاسىز، باسقارا الاسىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ "Bai-Quat" ينۆەستيسيالىق كومپانياسى قارجىلىق ينستيتۋتتارمەن تانىستىرادى. قارجىلىق ينستيتۋتتار دەگەن نە؟ كوپتەگەن قارجىلىق ينستيتۋتتار بار، ءبىراق حالىق ونىڭ نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن دە بىلمەيدى. بانك دەگەن نە ونىڭ نەگىزگى فۋكسيالارى قانداي، ساقتاندىرۋ كومپانيالارى، ونىڭ جەكە باسىڭىزعا قانداي پايداسى بار دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرىپ،  ينستيتۋتتاردىڭ قايسىسىن قاي ۋاقىتتا پايدالانۋ كەرەك ەكەنىن ۇيرەتەمىز.

قۇندى قاعازدارمەن اينالىساتىن بروكەرلىك كومپانيالار بار.  ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى قارجىلىق ينستيتۋتتاردىڭ جەكە باسىڭىزعا پايداسىن تۇسىندىرەمىز. قارجىلىق ينستيتۋت بولعان سوڭ، قارجىلىق قۇرال بار. ول ينستيتۋتتار قۇرالدار ارقىلى جۇمىس جاسايدى. ولار بانك، بانكتىڭ دەپوزيتى، بانكتىڭ نەسيەسى، جەكە باسىڭدى ساقتاندىرۋ ءپوليسى. حالىقتىڭ قارجىلىق ساۋاتسىزدىعىنىڭ ارقاسىندا عالامتوردا كەرەكسىز اقپاراتتار كوپ. سول جەردە كەزىپ جۇرگەن بەلگىسىز ۇيىمدارعا بارىپ اقشا سالادى. نەگە؟ سەبەبى قارجىلىق ساۋاتتىلىقتىڭ بولماۋىنان. ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى حالىققا جەتكىزۋ. ەكىنشىدەن، قوعامنىڭ اقشاعا دەگەن ويىن وزگەرتۋ. ۇشىنشىدەن وسى ارقىلى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ بايۋىنا ءوزىمىزدىڭ سەپتىگىمىزدى تيگىزۋ.

ءبىز شەتەلدى بايىتىپ وتىرمىز

ءقازىر ءبىز تاپقان تابىسىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىن شەتەلگە تاراتىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ قازىرگى ەكونوميكامىزدا كيىم شىعارمايمىز، ميللياردتاعان اقشانى كيىمگە بەرەمىز. مىسالى، كيىمىن كيىپ وتىرعان ەلدەرگە جالاقىمىزدىڭ 30%-ى كەتەدى. تاعى 30% كەرەك ەمەس قىتايدان كىرەتىن ۇساق-تۇيەك  تاۋارلارلارعا جۇمسالادى. سوسىن 30% رەسەيگە جىبەرمىز. تەحنيكا الامىز، تراكتور، ماشينا الامىز. بۇل 30%-دى مەن شامالاپ، مىسال رەتىندە ايتىپ وتىرمىن. سوندىقتان ءبىزدىڭ مەملەكەتكە تۇسكەن قارجىنىڭ 90 پايىزىن شەتەلگە جىبەرەمىز. مەنىڭ جەكە اقشام شەتەل ەكونوميكاسىن بايىتىپ وتىر. ءبىراق شاشتارازعا بارسام وزىمىزگە بەرەمىن، نان ساتىپ السام، قىمىز ىشسەم مەملەكەتتە قالادى. ول بار-جوعى 10%. ءبىزدىڭ تاپقان تابىسىمىزدىڭ 10%-ى عانا ينۆەستيسيا بولىپ وزىمىزگە قايتىپ كەلىپ جاتىر. وسى كوزقاراسىمىزدى وزگەرتەتىن بولساق، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز باسقاشا وزگەرەدى.

كومپانيالاردىڭ اكسيالارىن ساتىپ الۋعا ەشكىمگە كەدەرگى بولا المايدى

قوعامدا ۇلكەن ءبىر ماسەلە بار. ول - قور نارىعى. قور نارىعى دەسەڭ، ادامداردىڭ بارلىعى ول نە دەيدى؟ بۇل قارجىلىق ءبىلىمنىڭ جوقتىعىنان. كوبىسى قاراپايىم ينۆەستيسيا تۋرالى اقىل سۇرايدى. مەنىڭ اقىلىم جوعارىدا ايتقان ەكى قاعيدا. ءبىرىنشىسى - ءاردايىم جۇيەلى تۇردە اقشا جيناۋ، ەكىنشىدەن - جينالعان اقشاڭىزدى جۇيەلى تۇردە ينۆەستيسياعا سالىڭىز. اقشا بولعاننان كەيىن ادامدار ينۆەستيسيا جاسايدى. ءبىز ءبارىمىز ءوزىمىزدى پاتريوتپىز دەيمىز. جەرىمىزدى ەشكىمگە بەرمەيمىز دەپ اتتاندايمىز. مەن كەلىسەمىن، جەردى بەرمەۋ كەرەك. حالىقتى قولدايمىن. ءبىراق سول جەرىمىزدە مىڭداعان مەكەمەلەر تۇر. ال ول مەكەمەلەردىڭ ءقازىر اكسيالارى بار. اكسيالارى جوعارى باعالانىپ تۇرعان جوق. ويتكەنى سۇرانىس جوق. سوندىقتان دا مەن ايتامىن ءار حالىق، ءار ازامات پاتريوتپىن دەسە 100 مىڭ تەڭگەگە ءبىزدىڭ مەكەمەلەردىڭ اكسياسىن السىنشى. ول قالاي بولادى؟

ءبىزدىڭ ەشتەڭەمىز كەتپەيدى. شەتەل ەكونوميكاسى ميللياردتاپ اقشا الماي قالادى. مىسالى، 100 مىڭ تەڭگەگە ءوزىمىزدىڭ پاتريوتتىق ەسەبىمىزدەن "ناك "كازاتومپروم" اق، تاعى دا باسقا كومپانيالاردىڭ اكسياسىن ساتىپ الدىق. ەندى ءوزىڭىز ويلاڭىز، ءبىزدىڭ مەملەكەتتەگى مىقتى مەكەمەلەردىڭ ەگەسى كىم؟ وتە وڭاي نارسە. اكسيالاردىڭ بارلىعىن ءوزىمىز الساق، بارلىعى وزىمىزدە قالادى. يەسى ءبىز. ەرتەڭ ولار پايدا اكەلەتىن بولسا، پايداسىن حالىقپەن بولىسەدى. زاڭ بويىنشا ءوز مەملەكەتىڭىزدە كومپانيالاردىڭ اكسيالارىن ساتىپ الۋعا ەشكىم كەدەرگى بولا المايدى. زاڭمەن شەكتەۋ قويىپ وتىرعان جوق. ەڭ جوق دەگەن 100 مىڭ تەڭگەگە السىن، الدىڭىز ميلليونعا ساتىپ الىڭىز. ەرتەڭگى كۇنى جاعداي وزگەرەدى. بارلىعى حالىقتىڭ قولىندا قالادى.  اۋىزبەن ايتىپ ۇرانداماي، ىسپەن كورسەتكەن دۇرىس.

بۇگىنگى كۇندە ءبىزدىڭ قازاقستانداعى جاقسى كومپانيالاردىڭ اكسيالارى ءالى جوعارى باعادا ەمەس. بۇگىنگى كۇنى قور نارىعىنداعى اكسيالار باعالانباعان اكتيۆتەر. سوندىقتان بۇگىنگى كۇنى قور نارىعىندا ادامدار مۇمكىندىگىنشە ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ اكسيالارىن ساتىپ العان دۇرىس. سونىمەن قاتار، ادامدار ينۆەستيسيانى دالادان كۇتەدى. ول مىندەتتى تۇردە جۇڭگو بولۋ كەرەك. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ وزىندە دە اقشا بار. كوپ تۇكىرسە كول بولادى دەمەي مە؟ مىسالى 100 مىڭ تەڭگەدەن بالەنباي ادام جيناسا، وعان باسقا ينۆەستوردىڭ قاجەتى قانشا؟ ال ول ەكونوميكالىق تەتىكتەر قر-نىڭ زاڭنامالارىندا جازىلعان. ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر اقشا سۇراپ شەتەلدەردە ءجۇر.

(جالعاسى بار)

مارجان سابەت