ءمىرجاقىپتىڭ كۇيى تابىلدى. بۇل تۋرالى "قامشى" پورتالى سۇيىنشىلەيدى!!!

ەلىسحان باستاعان كوشتىڭ ءۇندىستان مەن پاكىستان توپىراعىن كوكتەي ءوتىپ، سوڭعى تابان تىكتەگەن تۇراعى تۇركيا مەملەكەتى ەكەندىگى بارشامىزعا ءمالىم. سونداعى اۋعان ەلدىڭ  اڭىراپ سالعان  ءانى مەن كۇيىنە  بەك  ىنتىزار بولعان   جاننىڭ ءبىرى  تۇركيا ەلىنىڭ بەلگىلى مۋزىكا مامانى مۇزاففەر سارىسوزەن ەدى دەيدى جىلناما. ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە نوتاعا تۇسىرگەن وسى قايراتكەردىڭ قولجازباسىن  قايىرا قاراپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن مامان ونىڭ رۋحاني ءىزباسارى  سۇلەيمەن شەنەل بولاتۇعىن. تۇركيا قازاقتارىنىڭ مۋزىكالىق  مۇراسى  ىسپەتتى  جەكە ءبىر  كىتاپقا جۇك بولارلىق وسى قازىنانىڭ دەنى  سارىموللا  مەن ونىڭ  شاكىرتى جارمۇحاممەد كۇيشىنىڭ اۋىزىنان جازىلعان ەكەن. وسى  قوس  قازاق  كۇيشىسىنىڭ ساۋساعىنان  عانا  قىرىققا جۋىق  كۇي  قاعازعا (نوتاعا) تۇسىرىلگەن  كورىنەدى.   ارينە، ءبىز بۇل دەرەكتەردى  بەلگىلى مۇستافاتانۋشى عالىم ءابدىۋاقاپ قارا مەن  مۋزىكاتانۋشى  مامان نۇرلان بەكەنوۆتىڭ بىرلەسىپ جاساعان  ەڭبەكتەرىنىڭ  نەگىزىنەن الىپ وتىرمىز.  سول  قىرىق  كۇيدىڭ  ءبىرى  رەتىندە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ  «اۋەز»  كۇيى  ەدى دەگەن  تىڭ تۋىندىنىڭ ەسىمى  اتالادى.  بۇل كۇيدى بىزدەرگە جەتكىزگەن  جارموللا  (جارمۇحاممەد)  كۇيشى. قىسقا عانا  ءبىر قايىرمالى  كۇيدەن  «ەلپ  ەتىپ  سوققان  ەبى جەلدەي»  ارقانىڭ  اڭىراعان   سارىنى ەستىلەدى (ماقالا سوڭىندا سىزدەر ءمىرجاقىپتىڭ «اۋەز» كۇيىن مىندەتتى تۇردە تىڭدايتىن بولاسىزدار. ورىنداعان قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى، نۇرعانىم ايتباي كەلىنى ى.و.)

ءجاميعاتتقا جاڭالىق  رەتىندە قابىلدانعان  بۇل  دەرەكتەردەن  ءبىز  دۋلاتوۆ دۇنيەسىنىڭ   تىم تەرەڭدە  جاتقاندىعىن  اڭعارامىز.  قۇدايشىلىعىن  ايتايىق،  «اۋەزدىڭ»  تابىلۋى  بىزدەردىڭ   ارىدەن  ويلاۋىمىزعا  كادىمگىدەي  كەڭىستىك  اشىپ وتىر. ول – ءمىرجاقىپتىڭ  مۋزىكالىق مۇراسى  دەگەن جاڭا الەمنىڭ  اشىلۋى.

 «قاناتتالدى» كىمنىڭ ءانى؟

 اسىرا ايتىپ  وتىرعان  ەشتەڭەمىز  جوق.  قازاقتىڭ  ءان  بىلەمىن دەگەن «مەنمىن» دەگەن  ءانشىسى «قاناتتالدى»  ءانىنىڭ الدىنا  كەلگەندە   قاعباعا  ءتاۋ ەتكەندەي تاعزىم قىلارى انىق. ويتكەنى «قاناتتالدى» – اناۋ-مىناۋ ءانشىنىڭ جالىنان سيپاتپاس كۇردەلى شىعارمانىڭ ءبىرى.  مۇنداي كومپوزيسياسى  باي  كلاسسيكالىق   ءان،   كەرەك  دەسەڭىز،  الەم مۋزىكاسىندا دا  سيرەك  ۇشىراسادى.  ال وسىنداي  ءاندى  ءدۇيىم  الاشتىڭ،  ونىڭ ىشىندە  دۋلات  بالاسى  ءمىرجاقىپتىڭ  شىعارعانى راس پا؟!  راس  بولسا  قولىمىزداعى  بار  دەرەكتەرمەن  دالەلدەي تۇسەيىك.

بۇدان  بۇرىن،  ارتىق ايتساق  ارۋاعى كەشسىن،  قاراتاي  بيعوجين دەگەن  اقساقال وسى ءبىر  ءاندى  ءوزى ويلاپ تاپقان  كوپ «سالدارىنىڭ»  ءبىرى   سەيىتجان كورپەش ۇلى دەگەن  ادامعا تەلىپ  كەلگەن-تۇعىن.  قاراتاي  بيعوجيننەن  وزگە،  بىردە-بىر  جان بالاسىنا  بەيمالىم  بۇل  نەعىلعان   سال-سەرى  ەدى-اۋ دەدىك تە قويدىق.  سودان  كورنەكتى جازۋشى ساپارعالي بەگالين مەن  اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ: «قاناتتالدى»  ارقانىڭ   ساتماعانبەت  دەگەن  سەرىسىنىڭ  ءانى ەدى»  دەگەن  پىكىرىنە  بىزدە  توقايلاسقانداي   بولىپ  ءجۇرىپ  ەدىك.   ءبىراق  قولىمىزعا تۇسكەن  «پوليتيچەسكيە رەپرەسسيي  ۆ كازاحستانە ۆ 1937-1938 گگ» دەگەن قۇجاتتار جيناعىنان   سوڭ،   انگە قاتىستى كوزقاراسىمىز  تاعى  دا  وزگەرىپ  سالا بەردى.

1937  جىلى  ورتالىق  كوميتەتتىڭ  «سپيسوك  گرامموفوننىح  پلاستينوك  س  زاپيسيامي پەسەن نا كازاحسكوم يازىكە،  پودلەجاششيح  نەمەدلەننومۋ  يزياتيۋ»  دەگەن    № 28 حاتتاماسىندا  قاراستىرىلعان   ءتىزىمىنىڭ ۇشار  باسىندا   «قاناتتالدى»  ءانى  قاسقايىپ  تۇر ەكەن.   ءتىزىمنىڭ  توبەسىنە  «ءاندى ورىنداعان  ارتيست  جۇسىپبەك  ەلەبەكوۆ  دەسە،  ءماتىنى حالىق  جاۋى  ورىنبەك  بەكوۆتىكى»  دەگەن  سۋىق سىلتەمە كورسەتىلگەن.  وسى ورايدا وقىرمان كوكىرەگىندە  «ورىنبەك  بەكوۆ  دەگەنىمىز  كىم؟»  دەگەن زاڭدى سۇراقتىڭ  تۋارى  انىق.

 از عانا اقپار.  1898 جىلى قاراعاندى وبلىسى،  شەت اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن  ول اقىندىعىمەن قاتار، قازاقتىڭ العاشقى دراماتۋرگتارىنىڭ ءبىرى بولعان. 1930-1934 جىلدار ارالىعىندا  قىزىلوردا مەن سەمەي شارىندە  العاشقى  قازاق دراما تەاترىن ۇيىمداستىرۋشى  ءارى  ديرەكتورى  قىزمەتىن اتقارعان. «چتو تاكوە سوۆەتيزاسيا اۋلا؟»،  «كاپليا كوروۆي دليا ۆەليكوگو دەلا»،  «پوچەمۋ مى پوبەديلي ۆ گراجدانسكوي ۆوينە؟»   ىسپەتتى اتىشۋلى  ەڭبەكتەردىڭ  اۆتورى.

  1938  جىلى  ناۋرىزدىڭ  ون  ءۇشى  كۇنى  ەسىل ەردىڭ  اقىرعى جارىعى  تۇگەسىلىپ،  اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.  1958 جىلدىڭ ناۋرىزىندا تولىعىمەن اقتالعان.  ءبىزدىڭ  بەكوۆ جايلى  بار بىلەتىن  مالىمەتىمىز  قىسقاشا وسى عانا.  ورىنبەكتەي وعىلاننىڭ قاعابەرىستە قالعان   مۇرالارىن  جيناستىرىپ،  ءوز قالپىنا  كەلتىرەر  جاناشىر  جان  تابىلىپ  جاتسا،  ارينە،  نۇر ۇستىنە نۇر بولار  ەدى.

 ەندى ەستى ءاننىڭ ەسكى ءماتىنى جايىندا  از عانا مالىمەت بەرەيىك.  جوعارىدا اتى اتالعان جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەي  دارابوز  ءانشىنىڭ  جارى، كونەنىڭ  كوزى  حابيبا اجەمىزدىڭ ايتۋىنا سەنەر بولساق، ول كىسى  ورىنبەك  بەكوۆتى «قاناتتالدىنىڭ» بۇرىنعى  ءتول ءسوزىنىڭ  مۇرتىن  باسىپ،  جاڭاشا  ءماتىنىن جازعان  ادام  رەتىندە  قاراستىرادى.  ياعني،   اۆتورى  ول  ەمەس  ەدى  دەگەن  بايلامدى  العا  تارتادى.  دەمەك  ورىنبەكتىڭ  «قاناتتالدىنى»  قايىرا جازۋىنا   قاراعاندا  باستاپقى ءان ءماتىنىنىڭ ىشىندە  ورتالىق كوميتەتتىڭ  ۇعىمىنا تومپاق  تۇسىنىكتەردىڭ  تابىلعاندىعى راس  بولىپ  وتىر عوي.  ەندەشە وسى جەردە  «بۇرناعى  ءان  ءماتىنىنىڭ شۋماقتارى  قانداي بولعان  ەدى؟»  دەگەن  ساۋالدىڭ  تۇتاسىمەن  تۇرەگەلەتىنى  تاعى دا  انىق.  «قاناتتالدىعا» قاتىستى  ەل ىشىندەگى ەسكى سوزدەردى ساراپتاعانىمىزدا كوپ  اڭگىمەنىڭ جۇلگەسى   ايگىلى  ءانشى  قوسىمجان  باباقوۆتىڭ  توڭىرەگىنە  كەلىپ  تىرەلە  بەرگەندىگىن نەسىن  جاسىرايىق.  ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن قازىرگى قازاق  مۋزىكاسىنىڭ    ءحالىن  ۇدايى  ءسوز ەتىپ  جۇرەتىن  بەلگىلى سازگەر،  ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي اعامىزدىڭ  قوسىمجان باباقوۆتىڭ  ۇلى  مۇحامەديا اقساقالمەن ديدارلاسقان دەرەگىنەن از عانا اقپار بەرە كەتەيىك:  «...مۇنى اكەم اق قاشىپ، قىزىل قۋعان زاماننىڭ  ءانى دەۋشى ەدى.  ءسوزى دە تىم وزگەرىپ كەتكەن. اكەم مۇنى بىلاي دەپ ايتۋشى ەدى دەپ، «قاناتتالدىنىڭ» مۇلدە توسىن سوزدەرىن جازعىزدى.

                     عاشىقتىق – ءبىر ىستىق كۇن جەلى تىمىق،

                     باسىنا تۇسكەن جاننىڭ كوڭىلى سىنىق.

                     قاراتپاس باي-جارلىنىڭ شاماسىنا،

                     ادامدى جەلىكتىرسە جىگىتشىلىك.

                      بۇرىنعى قولداعى ءىستىڭ ءبارى قالدى،

                      بىرتىندەپ ءتول مىنەزدى زامان ازدى.

                      اسىلزات شاحىبازدار شابىت تاپپاي

                      شولگە ۇشىپ سايىن دالادا قانات تالدى»، - دەيدى.  (ە.تولەۋتاي جۇسىپبەك  ەلەبەكوۆ كىتابى، 129-130 بەتتەر)

ولەڭنىڭ  كەي  جولدارىن قارامەن  بوياۋىمىزدىڭ  ءمانى  «قاناتتالدىنىڭ» قارالى اندەر ءتىزىمىنىڭ باسىنا  ەنۋىنە اتالعان سوزدەرى سەبەپ بولعانعا ۇقسايدى.   كەشەگى  كەڭەستىك  كەزەڭ  ءۇشىن  «قۇداي»،  «ءدىن»،  «يمان»،  «موللا»،  «باي»  سەكىلدى  سوزدەر  كەرتارتپالىقتىڭ  كوزى  سانالىپ،   كىم ايتسا دا باسىن قيدالاپ تۇسەر قورقىنىشتى ۇعىمعا  اينالعانى ءمالىم.  ال «اسىلزات شاحىبازدار شابىت تاپپاي،  بىرتىندەپ ءتول مىنەزدى زامان ازدى»  دەپ  وتىرعان   بۇل شۋماقتىڭ  قاي تۇرعىدان بولسىن «جارقىن ومىرمەن»  جاڭاشا  ۇيلەسىم قۇرىپ،  مارەدەن  مەرتىكپەي  ءوتۋى  دەگەنى   تىپتەن مۇمكىن ەمەس ەدى.

بىردە  ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ  شىعارمالار  جيناعىن  وقىپ  وتىرىپ،  وسى  ولەڭ جولدارىن ۇشىراتقاندا  ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي  اڭتارىلىپ قالعانىم  بار.

( قاراڭىز:  م. دۋلاتوۆ شىعارمالارى، 116-بەت.  – الماتى: جازۋشى، 1991.)

«قاناتتالدى»  دەگەن  تاقىرىپپەن  باسىلعان  بۇل  ولەڭدە  مۇحامەديا قاريا  ايتاتىن  قوس  شۋماق  ولەڭ   ەش  وزگەرتىلمەستەن  اينا-قاتەسىز بەرىلگەن  ەكەن. سودان  شارق  ۇرىپ  شىعارمانىڭ  تۇسىنىكتەرىنە جۇگىنگەنىمىزدە: «قاناتتالدى» –  1919-1920 جىلدارى،  الاساپىران كەزىندە  شىعارىلعان ولەڭ. قوسىمجان باباقوۆتىڭ جەكە  ارحيۆىنەن الىندى. ءانى بار. ونى ايتىپ بەۋشى سەيىلبەك سمايىلبەكوۆ»  دەگەن  دەرەكتەردى كەزدەستىردىك.  ءمىرجاقىپتىڭ ءوز ءانىن ءوزى ورىنداي بەرەتىن ءانشى بولعاندىعىن پەرزەنتى گۇلنار اپامىز دا تىلىنە تيەك ەتكەن ەدى. «...ەت جەلىنىپ، شاي ءىشىلىپ بولىسىمەن، جۇرت كەتكىلەرى كەلمەي ساۋىقكەش ۇيىمداستىرىپ جىبەردى. ...ەندىگى قوناقكادە ىرىمىن  جاساۋدى اكەمنەن كۇتىپ، وتىنگەن سوڭ، ىقىلاسىن ءبىلدىرىپ ءوزىنىڭ بىرنەشە اندەرىن ايتىپ بەرگەن  ەدى». ( گ. دۋلاتوۆا الاشتىڭ سونبەس جۇلدىزدارى)

  «قاناتتالدى» ءوزىنىڭ  اقى  يەسىن  تابا الماي   شىنىمەن-اق  قاناتى  تالعان اندەرىمىزدىڭ  ساناتىندا جۇرگەن  ەدى.  ەندەشە، ءبارى دە  ءوز قالپىنا  كەلگەنگە  ۇقسايدى.  باباتانىمىنىڭ  «وشكەن جانىپ،  ولگەن تىرىلەدى»  دەگەنى،  ءسىرا دا،  وسى  بولسا كەرەك.  تارام-تارام تارتىسقا تۇسكەن «قاناتتالدىنىڭ»  دەنەسىن  دامىلداتىپ،  تابانىن  تىكتەيتىن  تياناعى،   بىزدىڭشە،   وسى  دەرەك  سەكىلدى.

 ايتپاقشى، ءداستۇرلى  انشىلەرىمىزگە بۇل ءاندى  بۇدان كەيىن ءوزىنىڭ ءتول نۇسقاسىمەن،  ياعني  ءمىرجاقىپ  ماتىنىمەن ورىنداسا  دەگەن  ءوتىنىشىمىز بار.

ازىرشە،  «اۋەز» بەن  «قاناتتالدىعا»  قاتىستى  ءسوزىمىزدى  وسىمەن  ءتامام  ەتە تۇرامىز.

 ىقىلاس وجاي ۇلى