اقيقاتىن ايتقاندا، ەلىمىزدە زاڭ جۇيەلى تۇردە ورىندالسا، ونىڭ دا جەمىسى ۇلكەن. زاڭنىڭ مارتەبەسى جوعارى. ول ورىندالسا، ەشكىم دە ءتارتىپ بۇزبايدى. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ويكەنى «100 ناقتى قادام ۇلت جوسپارىندا» باسىمدىقتىڭ ءبىرسىپاراسى وسى زاڭ سالاسىنا ارنالعان. ال نازاربايەۆتىڭ 100 ناقتى قادامى قازىرگى ۋاقىتتا سوت جۇيەسى سالاسىنا تىڭ وزگەرىستەر اكەلۋدە. قۇقىق سالاسى بۇگىنگى تاڭدا ۇلت جوسپارىنىڭ ۇتىمدى كەزەڭىن باستان وتكەرۋدە.
ايتا كەتەر ءبىر جايت، ۇلت جوسپارى – بەس ينستيتۋسيونالدىق رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى 100 ناقتى قادامنىڭ ەكىنشى تارماعى «زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ» دەپ اتالادى. دەمەك 100 ناقتى قادامنىڭ 20-عا جۋىق بابى وسى زاڭ، قۇقىق سالاسىنا ارنالىپ وتىر. وسىدان شىعاتىن تۇجىرىم، «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارى سوت جۇيەسىنە نە بەردى؟
بىرىنشىدەن، سوت جۇيەسى بارىنشا اشىق، حالىققا قولجەتىمدى بولا ءتۇستى.
ەكىنشىدەن، ءقازىر بۇل سالادى بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر ازايدى. ۇشىنشىدەن، بۇرىنعى ۋاقىتتا ءىس ماتەريالدارىنا سوڭعى نۇكتە قويىلعانشا 2،5 جىل، كەيدە 3 جىل ۋاقىت كەتتى.
تورتىنشىدەن، قازىرگى ۋاقىتتا قارالعان ىسكە نۇكتە قويىلۋ مۇمكىندىگىنشە، ءبىر جىل ۋاقىتتان ارى ۇزامايدى.
بەسىنشىدەن، بۇگىنگى كۇندە ارىز-تالاپتاردىڭ 90 پايىزعا جۋىعى ينتەرنەت ونلاين جۇيەسى ارقىلى قابىلدانادى.
التىنشىدان، الەمدىك رەيتينگتە نازار سالاتىن بولساق، سوت، قۇقىق سالاسىندا كۇرت العا جىلجۋدىڭ كورىنىسى بايقالادى. ءقازىر سوتقا جاعداي جاساۋ جاعىنان ءتورتىنشى ورىنعا شىققانىمىزدىڭ ءوزى دە وتە ۇلكەن جەتىستىك ەكەنىن ايتا كەتۋ ءلازىم. ءبىزدىڭ الدامىزدا وڭتۇستىك كورەيا، سينگاپۋر نورۆەگيا ەلدەرى عانا تۇرعانىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ بۇل سالادا سوڭعى ەكى-ۇش جىلداعى كۇر سەرپىلىستىڭ بارىنىڭ ايقىن كورىنىسى. دەمەك، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، ايتىلعان وزگەرىستەردىڭ بارلىعى دا 100 ناقتى قادام ۇلت جوسپارىنىڭ جارقىن ناتيجەسى دەۋگە تۇرارلىق.
ارينە سوت جۇيەسىنىڭ جەتىلدىرۋ ەڭ الدىمەن كادرلارعا، بىلىكتى ماماندارعا قاتىستى ەكەنى ءسوزسىز. بۇل ورايدا ەلباسى سوت جۇيەسى ماماندارىنىڭ الدىنا جۇيەلى مىندەتتەر قويدى. ول ءۇشىن قولدانىستاعى زاڭدارعا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. سونىمەن قاتار سۋديالاردىڭ كەز كەلگەن ىستەرگە ارالاسا بەرۋى دوعارىلدى. ولاردىڭ جۇكتەمەسى ازايتىلدى. سونداي-اق سوت جۇيەسى بيۋروكراتيالىق ىستەردەن تازارتىلىپ، ىڭعايلى جۇيەگە ەندى. ەلباسى تاپسىرماسىنان كەيىن بۇگىندە سوت جۇيەسىندە ىرگەلى وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسى كورىنە باستادى. ەڭ باستىسى، سۋديالىق قىزمەت كەزدەيسوق ادامداردان ارىلدى. بۇل سالاعا بىلىكتى، ءبىلىمدى، ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن وڭتايلى شەشەتىن سۋديالار كەلە باستادى. سۋديالاردى اتتەستاسيالاۋ سالاسىندا دا تالاپ كۇشەيدى. بارلىعىن ارنايى قۇرىلعان كوميسسيا زەردەلەپ شەشەتىن بولدى. جوعارى سوت ءتوراعاسى باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ حابارلاۋىنا قاراعاندا، بيىلدىڭ وزىندە 500-گە جۋىق سۋديا اتتەستاسيالاۋدان وتەتىنى بەلگىلى بولدى. بۇل ارينە سوت ۇكىمىن شىعارىپ جۇرگەندەر ءۇشىن ۇلكەن سىناق ەكەندىگى ءسوزسىز. ال اتتەستاتتاۋدىڭ پايداسى نە؟ اتالعان سالادا ەڭ مىقتى، بىلىكتى كادرلار قالادى. ازاماتتاردىڭ سۋدياعا دەگەن سەنىمى ارتادى.
ونىڭ ۇستىنە قازىرگى ۋاقىتتا سوت ۇكىمىن شىعارۋ ءۇشىن سۋديالاردىڭ كوپ ۋاقىتى ماتاريالداردى قاراۋعا، ونى جۇيەلەۋگە كەتەدى. اتاپ ايتار بولساق، جيىرمادان استام قۇجاتتاردى تولتىرۋعا ءماجبۇر. بۇل ارينە سوت پروسەسىن جەدەل قاراۋعا كەسىرىن، كەدەرگىسىن تيگىزەدى. سوندىقتان جوعارى سوت ءتوراعاسى جاقىپ اسانوۆ مىرزا اتاپ وتكەندەي، ءقازىر سۋديالاردىڭ ىسىنە توسقاۋىلى كوپ نارسەلەردەن ارىلۋدىڭ جولدارى قاراستىرىلىپ جاتقانعا ۇقسايدى. ەڭ الدىمەن سۋديالاردىڭ جۇكتەمەسى ازايتىلايىن دەپ وتىر. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، سوت تورەلىگىنە تىكەلەي قاتىسى جوق فۋنكسيالاردى نوتاريۋستار مەن پرو¬كۋراتۋراعا بەرۋ جاعى دا قاراستىرىلۋدا.
جوعارى سوت ءتوراعاسى جاقىپ اسانوۆ ءبىر سوزىندە جۇكتەمەلەردىڭ شەكتەن تىس كوپتىگىنەن سۋديالىققا بوس ورىنداردىڭ كوپ بولۋىن دا جاسىرعان جوق. ارينە جۇكتەمە كوپ بولعان سوڭ، جۇمىس تا اۋىرلايدى. جالپى ادامنىڭ مۇمكىندىگى شەكسىز دەۋ قاتە. سول سياقتى سۋديالاردىڭ جانى دا تەمىر ەمەس قوي. جوعارى سوتتىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ دەرەكتەرىنە نازار اۋدارار بولساق، 2017 جىلى سوتقا 2،7 ميلليون ءىس پەن ماتەريال تۇسكەن كورىنەدى. بۇل مالىمەت 2018 جىلى 4،5 ميلليونعا جەتكەن. بيىلعى جىلى دا بۇل ازايماي وتىر. جالپى مالىمەتكە قارار بولساق، رەسەيلىك سۋديالار ورتاشا ەسەپپەن 1000 ءىس قارايتىن بولسا، قازاقستاندىق سۋديالار 2 مىڭنان اسا ءىس قارايدى ەكەن. ارينە، ەكى ەسە كوپ. ال مۇنى قاراپايىم كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. كەيبىر سوتقا تۇسكەن ءىس ماتەريالدارىنىڭ ۇزاققا سوزىلىپ كەتۋىنىڭ وسىنداي سىرى بار كورىنەدى. وسىعان بايلانىستى ەلباسى تاپسىرماسىنا وراي ءقازىر سوت سالاسىندا كۇردەلى پروسەستەر جۇزەگە اسۋدا. جوعارى سوت ءتوراعاسىن قابىلداعان قاسىم-جومارت توقايەۆ تا سوت سالاسىندا كۇردەلى وزگەرىستەر قاجەتتىگىن تاپسىرعان بولاتىن. وسىعان وراي قازىرگى كەزەڭدە ءبىرقاتار زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. اتاپ ايتار بولساق، وسى ۋاقىتقا دەيىن اتالعان سالاداعى ون بەس زاڭنىڭ التاۋى كۇشىنە ەنگەن، ۇشەۋى پارلامەنتتە، ال قالعانى ءماجىلىستىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلۋ ۇستىندە ەكەن.
جالپى سۋديالارعا جۇكتەمەلەردى قالاي ازايتۋعا بولادى؟ ونىڭ شەشۋدىڭ جولى بار ما؟ بۇل ورايدا جوعارى سوت ءتوراعاسى جاقىپ اسانوۆ ونى شەشۋدىڭ جالعىز جولى بار ەكەنىن ايتادى. ول ءۇشىن تاتۋلاستىرۋ ينستيتۋتىن دامىتۋ قاجەت. بۇل قازىرگى ۋاقىتتا ەڭ وڭتايلى جول بولىپ وتىر. ادامدار اراسىنداعى ارازدىقتى سوتقا دەيىن تاتۋلاستىرۋ ارقىلى شەشۋ سوتتىڭ دا ۋاقىتىن المايدى. بۇل وتە ىڭعايلى شەشىم. ال ەگەر ءىس سوتقا ءتۇسىپ كەتسە، ول وتە ۇزاققا سوزىلىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان دامىعان ەلدەردەگى وسى ءتاسىلدى قولدانۋ قازاقستان ءۇشىن دە دۇرىس جول بولىپ وتىر. مالىمەتكە جۇگىنەر بولساق، دامىعان ەلدەردە ماسەلىنىڭ 60-70 پايىزى سوتقا دەيىن، ياعني تاتۋلاستىرۋ ينستيتۋتى ارقىلى شەشىلەدى ەكەن. وسىعان وراي رەسپۋبليكامىزدا دا سينگاپۋرلىق تاجىريبە بويىنشا پيلوتتىق ءتاسىل جۇمىس ىستەۋدە. اتاپ ايتار بولساق، «تۇنگى سوتتار»، «وتباسىلىق سوتتاردىڭ» تيىمدىلىگى وراسان زور بولىپ وتىر. ءقازىر قازاقستان بويىنشا وسىنداي 16 ورتالىق ءوز جۇمىسىن باستادى. ال تاۋلاستىرۋ كابينەتتەرىنىڭ سانى 1016-عا جەتكەن. اتالعان ورتالىقتاردا بارلىق ماماندار جۇمىس ىستەيدى، زاڭگەر، نوتاريۋس پەن ارنايى پسيحولوگتار ءتۇيىندى نەمەسە ارازدىقتى شەشۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋدە. تاتۋلاستىرۋ ينستيتۋتى نەگىزىنەن ەكى تاراپقا دا ءتيىمدى بولىپ وتىرعانىن جاسىرۋعا بولمايدى.
ءقازىر 100 ناقتى قادام ۇلت جوسپارىنا سايكەس، تاتۋلاستىرۋشى سۋديالار ينستيتۋتى دا ىسكە قوسىلدى. ءقازىر مۇنداي سۋديالاردىڭ سانى 93-كە جەتتى. ولار ءىستى سوتقا بەرمەي تۇرىپ، ەكى تاراپتى تاتۋلاستىرۋعا جۇمىس ىستەيدى. بۇل جۇمىس تا قازىرگى ۋاقىتتا ءوز ناتيجەسىن بەرىپ وتىر. مىسالى، جوعارى سوتتىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ دەرەكتەرىنە سەنسەك، ءقازىردىڭ وزىندە ىستەردىڭ 55 پايىزى ەكى جاقتىڭ بىتىمىمەن اياقتالىپ وتىر.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى نە؟ 100 ناقتى قادام ۇلت جوسپارىنا سايكەس، ومىرىمىزدە زاڭ ۇستەمدىگىن قۇرۋدا. دەمەك، ادامدار زاڭدى سىيلاسا، تارتىپسىزدىك تە بولمايدى، زاڭ دا بۇزىلمايدى. دەمەك قازىرگى ۋاقىتتا سوت، قۇقىق سالاسىنداعى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان كۇردەلى رەفورمالارعا ەڭ الدىمەن سەنىممەن قاراۋىمىز كەرەك. ول ۋاقىت كەلە ءوز ناتيجەسىن بەرەتىنىنە ەش كۇمان جوق. ال 100 ناقتى قادام ۇلت جوسپارى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ نەگىزىن قالاعان، بولاشاققا باعدار بەرگەن ستراتەگيالىق قۇجات دەسەك تە بولادى.
پىكىر قالدىرۋ