تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا داۋىردەگى تاۋەلسىزدىك ىرگەتاسىن ءوز قولىمەن قالاپ، تۋىن جەلبىرەتكەن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ كوكىرەك كوزى كوكجيەكتەن اسىپ، كەلەشەكتى كورىپ، بولاشاقتى باعدارلاي بىلەتىن ادامزات پەن قازىرگى الەم تاريحىنداعى ساياسي سايىپقىران، ابىروي اسۋى مەن مارتەبە تۇعىرىنداعى كەمەڭگەر ءھام قايسار تۇلعا. تاۋەلسىزدىك پەن تىنىشتىقتىڭ، دارحان دالاداعى بايتاق ەل باق-داۋلەتىنىڭ كۇزەتشىسى، ۇلت رۋحانياتىنىڭ قامقورى، ۇرپاعىنىڭ جاناشىرى، ىرىسىنىڭ قورعانى. تالاي ناۋبەتتى توزىممەن وتكەرىپ، قاسىرەت قۇرساعىنا قامالسا دا كورەر جارىعىنان ءۇمىتىن ۇزبەگەن ءھام ارمانى اماناتقا اينالعان الاش ۇرپاعىن ازاتتىق اسۋىنا ارقالاپ الىپ كەلگەن كورەگەن ەلدىڭ كوشباسشىسى. وسالدىقتان ارىلىپ، وتان انانى وزىق وتىز ەلدىڭ قاتارىنا جەتەلەگەن وعلان ۇل، بۇگىنگى بەيبىت كۇننىڭ ءباھادۇرى. ىنتىماعى مەن بىرلىگى جاراسىپ، دوستىق پەن تاتۋلىقتى تۋ ەتكەن قازىرگى قوعام كارتيناسىنىڭ اۆتورى. ونىڭ ەرلىكپەن پارا-پار ءاربىر شەشىمى، جارلىعى مەن تاپسىرماسى ءار قازاقستاندىق ازامات ءۇشىن ۇلكەن ماڭىزعا يە. ۇرپاققا ۇلگى، ونەگە.
قازاقى اقىل-ويدىڭ اپوگەيى اباي حاكىم ءوزىنىڭ 39-قارا سوزىندە اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزىن ەرەكشە اتاپ ءوتىپ، «ول ەكى مىنەزى قايسى دەسەڭ، اۋەلى - ول زاماندا ەل باسى، توپ باسى دەگەن كىسىلەر بولادى ەكەن. كوش-قوندى بولسا، داۋ-جانجالدى بولسا، بيلىك سولاردا بولادى ەكەن. وزگە قارا جۇرت جاقسى-جامان وزدەرىنىڭ شارۋاسىمەن جۇرە بەرەدى ەكەن. ول ەل باسى مەن توپ باسىلارى قالاي قىلسا، كالاي بىتىرسە، حالىقتا ونى سىناماق، بىردەن بىرگە جۇرگىزبەك بولمايدى ەكەن. «قوي اسىعىن قولىڭا ال، قولايىڭا جاقسا، ساقا قوي»، «باس-باسىڭا بي بولسا، مانار تاۋعا سىيماسسىڭ، باسالقاڭىز بار بولسا، جانعان وتقا كۇيمەسسىڭ» دەپ ماقال ايتىپ، تىلەۋ قىلىپ، ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى بەردىك ساعان، بەرگەن سوڭ، قايتىپ بۇزىلماق تۇگىل، جەتپەگەنىڭدى جەتىلتەمىن دەپ، جاماندىعىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن اسىرامىن دەپ تىرىسادى ەكەن. ونى زور تۇتىپ، اۋليە تۇتىپ، ونان سوڭ جاقسىلارى دا كوپ ازبايدى ەكەن. ءبارى ءوز باۋىرى، ءبارى ءوز مالى بولعان سوڭ، شىنىمەنەن جەتەسىندە جوق بولماسا، سولاردىڭ قامىن جەمەي قايتەدى؟» دەيتىن دايەكتى دانالىعى بار. اقىل ابىزىنىڭ كورەگەندىگىن ماڭگىلىك ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، كەشەگى كۇتەگىن مەن كەرەيلەردىڭ، ماحامبەت پەن ءاليحانداردىڭ پاراساتتى كوشىن جالعاپ، ىزگى ىسكەرلىگىمەن، ۇلتقا جاناشىرلىعىمەنەن، تىندىرىمدى تىرلىگىمەن، تەگەۋرىندى تالپىنىسىمەن ماڭداي تەرى مورگە اينالىپ تايعا تاڭبا باسقانداي دالەلدەپ بەردى . قازاقتىڭ اياۋلى اقىنى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى كۇلاش احمەتوۆا «ەلباسى مونولوگىن» مارجان جىرىمەن اسپەتتەپ:
تاۋەكەل دەدىم!
انت ەتتىم
تاۋەلدى بولىپ كونبەسكە.
قۇبىلاعا باستى بەرسەم دە،
قۇلدىققا ەلدى بەرمەسكە!
قانداستارىمنىڭ مارقاسقا
سارساڭعا باسىن سالماسقا،
تۇبەگەيلى دە تۇتاس بوپ،
تۇتقاندا، قاپى قالماسقا!
كىرۋگە قالىڭ كەڭەسكە —
كەڭەسسەم، تۇرار ەل ەستە.
قارعاماۋ ءۇشىن ءبىزدى ەرتەڭ
بۇگىنگى تۋعان نارەستە!-دەگەن تولعاۋىندا ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ۇلى ويلارىن؛
ومىراۋى ۋىز انانىڭ
الماسام دەپ ەم قارعىسىن،
ءبورىلى بايراق بابانىڭ
جالعاسام دەپ ەم ارلى ءىسىن.
قولىمدى سوزسام،
بىرلىكپەن
قولدايتىن حالقىم بارمىسىڭ؟!-دەپ شەبەر بەينەلەيدى. راس، مەملەكەت بيلىگىن قولعا العاننان باستاپ ق ر پرەزيدەنتى اتقارعان يگى ىستەر جەتەرلىك. سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە، ياعني 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا 60 جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى اباي مەن شاكارىمدەي دارا دانالاردىڭ كىندىك قانى تامعان قاسيەتتى سەمەي توپىراعىنداعى يادرولىق سىناقتاردى توقتاتۋ تۋرالى جارلىققا قول قويۋى ەرلىكپەن پارا-پار ەدى. ەلباسىمىز تۇركياعا جاساعان ساپارلارىنىڭ بىرىندەگى سويلەگەن سوزىندە: قازىرگە دەيىن تۇركىنىڭ ىشىندە: «جىگىتتىڭ سۇلتانى، ەڭ جاقسى جىگىت قانداي؟»، - دەگەندە، «ول - قازاق! سول قازاق – ءبىزبىز!»، - دەگەنى بار ەدى. راسىندا دا رۋحتى ءسوز. «ەلىم مەنىڭ» انىنە «بابامنىڭ قانى، انامنىڭ جاسى، سىڭگەن بۇل دالام، قىمباتسىڭ ماعان» دەپ ءوزى جۇرەكپەن جازعان ءار ءسوزى قازاق دەپ ايقايلاپ تۇرعانداي. ەلباسى قاشاندا ەل قامىن، تاعدىرى مەن كەلەشەگىن ەستەن شىعارعان ەمەس. ءاربىر سوزىندە بۇقارانىڭ باق-داۋلەتىن ەسەلەپ، جوعىن تۇگەندەپ، بارىن باعالاۋعا شاقىرۋمەن كەلەدى.
حاندىعىمىزدىڭ بەس جارىم عاسىرلىق بەلەسىن اتاپ ءوتۋى، ديپلوماتيالىق ميسسيالاردى ەل يگىلىگىنە شەشۋى، ۇلى دالا تورىندە «ەكسپو» حالىقارالىق كورمەسىن ۇيىمداستىرۋى، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتول پەرزەنتى – ارۋ استانانى سالۋى، وسى سەكىلدى سوزبەن ايتىپ تاۋىسا المايتىن تالاي ءىستىڭ باستاماشىسى بولعانىنا كوزىمىز كۋا، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا قامشى سالدىرماي قارىشتاپ دامىپ كەلە جاتقان قوعامنىڭ ءوزى دالەل. ەلباسى قالامىنان قالىڭ قازاققا جول تارتقان «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالادا «كوپتەگەن حالىقتار ءوز ەلىنىڭ ەرەكشە ەلشىسى سىندى ۇلى بابالارىنىڭ ەسىمدەرىن ماقتان تۇتادى. مىسالى، وتكەن داۋىرلەردەگى تۋتانحامون، كونفۋسيي، ەسكەندىر زۇلقارنايىن، شەكسپير، گەتە، پۋشكين جانە دجوردج ۆاشينگتون سياقتى دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى تۇلعالار بۇگىندە «ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ» باعا جەتپەس سيمۆولدىق كاپيتالى سانالادى ءارى سول ەلدەردىڭ حالىقارالىق ارەنادا ءتيىمدى ىلگەرىلەۋىنە سەپتىگىن تيگىزىپ وتىر» دەپ جازدى. شىنتۋايتىندا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ءوزى دە ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى رەتىندە قازاقستاننىڭ جاھاندىق ارەناداعى جەتىستىكتەرىنە جەتەكشىلىك ەتىپ وتىرعان ءھام ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن ۇلتتىڭ اتىنان ءسوز سويلەيتىن، باستى برەندىنە اينالعان تۇلعا. ال اتالعان ماقالاداعى ماڭىزدى ويلار مەن ورتاق مۇددەلى مىندەتتەمەلەر، باي تاريحىمىزدى بويتۇمارعا اينالدىرىپ، ۇرپاققا امانات ارتقان ەلباسىنىڭ اسىل تولعاۋى ىسپەتتى.
وسى رەتتە، ۇلت كوشباسشىسىن قاي قىرىنان ايتساق تا اۋىز تولتىرارلىق ىلكىمدى ىستەر مولىنان. بۇگىن «تاريحتىڭ تەمىرقازىعى» دەپ ەلباسى ءوزى ايتقان كيەلى جامبىل جەرى، تاراز تورىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى كىتاپحاناسى قورىنىڭ «ن.نازاربايەۆ: ءداۋىر، تۇلعا، قوعام» اتتى كوشپەلى كورمەسىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى. الەم ساحناسىنداعى بولاشاقتىڭ پرەمەراسىن بىرگە تاماشالاۋعا ءھام ونى بىرگە جاساۋعا، بىرگە ورىنداۋعا بار مۇمكىندىكتى جاساعان ەلباسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ كورمەسىنە تاڭ سارىدەن وبلىس اكىمى اسقار مىرزاحمەتوۆ باستاعان زيالى قاۋىم وكىلدەرى، اتقا مىنەر ازاماتتار، شاھار تۇرعىندارى مەن جاستار جاپپاي جينالىپ، زور قۇرمەتپەن تاماشالادى.
- تاۋەلسىز تاريحىمىز كوز الدىمىزدا دەسەك تە ەل دامۋىنا، ەل بولاشاعىنا قاتىستى، تاۋەلسىزدىك جىلدارى حالقىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنا قاتىستى قابىلدانعان تاريحي شەشىمدەردىڭ كەيبىرى كوپشىلىككە بەلگىلى بولسا، كەيبىرى بەلگىسىز. سوندىقتان دا بۇگىنگى اشىلعالى وتىرعان كورمە وسى تۇرعىدان ءسوز جوق ماڭىزدى ءارى قىزىقتى. كورمە اتى ايتىپ تۇرعانداي قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسىنى جولى، ەڭ باستىسى ءوزى كەزىندە ايتقانداعىداي «مەن ءۇشىن كيەلى حالقىما قىزمەت ەتۋدەن ارتىق باقىت جوق» دەگەن ۇستانىمىن ايقىندايتىن جادىگەرلەر مەن ماڭىزدى مالىمەتتەرگە تولى. وسىنىڭ ءبارى تەك كورمەنى تاماشالاپ قويۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تاۋەلسىزدىك جىلدارى ومىرگە كەلگەن جاڭا ۇرپاق جاستارعا ءتالىم تاربيە بەرۋگە دە ءوز ۇلەسىن قوسادى. بۇل تۇرعىدا دا كورمەنىڭ ماڭىزدىلىعى زور. سوندىقتان ءبىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى كىتاپحاناسى قورىنىڭ باسشىلارى مەن قىزمەتكەرلەرىنە وسىنداي كورمەنى اۋليەاتا جەرىنە الىپ كەلىپ، جامبىل وبلىسى جۇرتشىلىعىمەن تانىستىرىپ وتىرعانىنا ۇلكەن العىسىمىزدى ايتامىز. كورمە جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەيمىز، - دەدى شارانى قۇتتىقتاۋ سوزىمەن اشىپ بەرگەن ءوڭىر باسشىسى اسقار يسابەك ۇلى.
قالاي ايتساق تا تاۋەلسىز قازاق تاريحى ەلباسىمەن تىعىز بايلانىستى. جوبا اياسىندا العاش رەت جامبىلدىق جۇرتشىلىقتىڭ نازارىنا ەلباسى كىتاپحاناسىنىڭ ارحيۆتىك، كىتاپتىك جانە مۋزەيلىك قورلارىنىڭ باعا جەتپەس قۇندىلىقتارى، اسىرەسە نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ جوعارى مەملەكەتتىك ناگرادالارىنىڭ بىرەگەي جيناعى مەن مادەني اعارتۋشىلىق قىزمەتتەرىنىڭ ەرەكشە تۇرلەرى ۇسىنىلدى. بۇل يگى شاراعا سارىارقا توسىندەگى ەلوردامىز نۇر-سۇلتان قالاسىنان ارنايى كەلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى كىتاپحاناسىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور ءامىرحان راحىمجانوۆ:
- سىزدەرمەن ءجۇز جاساعان جامبىل اتامىزدىڭ اتىن يەلەنگەن، ەجەلگى اۋليەاتا جەرىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى كىتاپحاناسىنىڭ «ن.نازاربايەۆ: ءداۋىر، تۇلعا، قوعام» اتتى كوشپەلى كورمەسىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا جۇزدەسىپ وتىرعانىمىزعا قۋانىشتىمىز. ۇلكەن راحمەت سىزدەرگە. نازارلارىڭىزعا كورمەنىڭ وسىندا كەلۋى ەلباسى تاپسىرماسىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعانىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ارينە بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. سەبەبى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان تۇستان باستاپ تاريحى تەرەڭ جامبىل ءوڭىرى ءارقاشان قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ نازارىندا بولدى. ەلباسىنىڭ قامقورلىعىن ءوڭىر حالقى دا جاقسى سەزىندى. جانە تەك وسى ءوڭىر عانا ەمەس تۇتاس ۇلتىمىزدىڭ تاريحىندا جىبەرىلگەن ادىلەتسىزدىكتەردى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا بابالارىمىزدىڭ الدىندا پارىزىن ورىنداعان نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسىرىلعان ءىرى تاريحي وقيعالارعا توقتالماي كەتۋگە بولمايدى،-دەپ 1997 جىلى ەلباسىنىڭ اۋليەاتاعا ارنايى ات باسىن بۇرىپ، كونە تاراز اتاۋىن قايتارىپ بەرگەنىنەن باستاپ، ۇلت كوشباسشىسىنىڭ جامبىل جەرىندە بولعان ءاربىر ساپارى مەن ىرگەلى ىستەرىن كەڭىنەن ايتىپ ءوتتى.
ورتالىق «دوستىق» الاڭىنداعى نەگىزگى اشىلۋ سالتاناتىنان كەيىن جينالعاندار وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندە «ن. نازاربايەۆ: ءداۋىر، تۇلعا، قوعام» كوشپەلى قور كورمەسىنىڭ قۇندى جادىگەرلەرىمەن تانىستى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ەل ءومىرى مەن ەلباسى جولىنان شىنايى سىر شەرتەتىن ەكسپوناتتارعا ارنايى شولۋ ەكسكۋرسياسى ۇيىمداستىرىلدى. شارا سوڭى ونەرپازداردىڭ كونسەرتتىك باعدارلاماسىنا ۇلاستى.
ايتا كەتسەك، «ن. نازاربايەۆ: ءداۋىر، تۇلعا، قوعام» كورمەسى اۋليەاتا جەرىندە قازان ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاسادى.
نۇرجان ءقادىرالى
