قابىلدانعان جاڭا الىپبيدە باسى ارتىق ارىپتەر سۇرىپتالىپ، تىلدىك بولمىسقا لايىقتالىپ، اتاپ ايتقاندا، قازاقي دىبىستالىمعا (ورفوەپياعا)، قازاقي دىبىس جۇيەسىنە (فونولوگيالىق جۇيەگە) يكەمدەپ قايتا قۇرىلدى. ەندىگى كەزەكتە، كۇن تارتىبىندەگى نەگىزگى ماسەلەسى الىپبيدەگى بار ارىپتەردى پايدالانا وتىرىپ، شەتتىلدىك سوزدەردىڭ جازىلىمىن رەتتەۋ.

قازاق الىپبيىنە ەنگىزىلگەن ۆ، ، ، س، شش … ءتارىزدى ارىپتەر الدىمەن حالىقارالىق تەرميندەردى، سوۆەتيزمدەردى، ونيمدەردى (جالقى ەسىمدەردى) ورىس ورفوگرافياسىمەن جازۋ ءۇشىن 1940 جىلى ەنگىزىلگەن. وسىدان باستاپ قازىرگى كەزگە دەيىن قازاق ورفوگرافياسى «قوسامجار ورفوگرافيا» دەپ باعالانادى. ياعني، بۇل قازاق ماتىندەرىندە بوتەن ءتىلدىڭ بوركىن كيگەن سوزدەر ارالاس-قۇرالاس ءجۇر دەگەن ءسوز. وسىمەن بايلانىستى عالىمدار ءالىپبيدى رەفورمالاۋ ەڭ ءبىرىنشى لينگۆيستيكالىق تۇرتكى جايتقا بارىپ تىرەلەتىنىن ايتادى. ولار ەكى ءتىلدىڭ ورفوگرافياسىنا قىزمەت ەتەتىن الىپبيگە تۇبەگەيلى رەفورما جاساپ، ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق جۇيەسىن ناقتى بەلگىلەيتىن، ونىڭ وزىندىك تابيعاتىن بەينەلەپ قانا قويماي، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ساقتاپ جەتكىزەتىن جازۋ-سىزۋ جاساۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتادى.

قازىرگى كەزدە شەتتىلدىك سوزدەردىڭ قازاقشا ورفوگرافيالاۋعا بايلانىستى ەكى ءتۇرلى پىكىر بار. ءبىرىنشىسى، قازاقى ايتىلىمعا نەگىزدەپ جازۋ. ەكىنشىسى وسى كەزگە دەيىن قالىپتاسقان سوزدەردىڭ تۇرقىن بۇزباي، ءداستۇرلى ورفوگرافيالىق ۇستانىم بويىنشا جازۋ.

شەتتىلدىك سوزدەردىڭ جازىلىمىن قازاقى ايتىلىمعا نەگىزدەۋ دەگەندى ورفوگرافيا عىلىمى «فونەتيكالىق پرينسيپ» تەرمينىمەن تۇسىندىرەدى. فونەتيكالىق پرينسيپ ءتۇرى شەتتىلدىك سوزدەردى يكەمدەۋ ءۇشىن وتە ىڭعايلى. ءبىراق فونەتيكالىق ءپرينسيپتىڭ اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي، بۇل پرينسيپ ءتۇرى ايتىلۋىنشا جازۋ دەگەندى مەڭزەيدى. ال ەملە بىرىزدىلىكتى، ستاندارتتى ءبىر ءتيپتىڭ قاعازعا جازىلۋىن قاداعالايدى.

قازاق قوعامىندا قولدانىلعان (1929-جىلعى جازۋدا) جازۋ تاجىريبەسىندە شەتتىلدىك سوزدەردى جازۋدا فونەتيكالىق پرينسيپ باسشىلىققا الىنعان. 1929-1938 جىلدار اراسىندا قازاق ورفوگرافياسىندا شەتتىلدىك سوزدەردىڭ جازىلىمى فونەتيكالىق پرينسيپ بويىنشا جازىلادى دەپ شەشىلدى جانە وعان مىناداي ەرەجە قابىلداندى: «كىرمە سوزدەردىڭ ەملەسى دىبىس جۇيەسىنشە جازىلۋى (فونەتيكالىق) كەرەكتىگى جانە ءسوزدىڭ اياعى قازاقتىڭ ءسوز جۇيەسىنە كونۋى كەرەك».

ەملەنىڭ نەگىزگى ءپرينسيپى فونەتيكالىق بولعاندىقتان كىرمە سوزدەردى اركىم وزىنشە ەستىپ، وزىنشە جازا باستادى. مەرزىمدى باسىلىمداردا شەتتىلدىك سوزدەر ەكى-ۇش، كەيدە ودان دا كوپ نۇسقادا جازىلدى. مىسالى، Sodan kejin Gart qaltasnan paperosn alp demin son men aldrqandai ۆolp //سودان كەيىن قارت پاپەروسىن الىپ دەمىن سونى مەن الدىرعانداي بولىپ (س. كامال ۇلى، 5-ب.). Qaھarman papjros tartp otrd/ قاھارمان پارىيروس تارتىپ وتىردى (س.كامال ۇلى، 7-ب.). Sۆolc “kءاlۆijt” qazaq meniŋ paprosmd sen urladŋ dep، ςerde ςatqan multaq qajŋ men Qaھarmand salp ءوtti //سىبولىش «كالبىيت» قازاق مەنىڭ پاپىروسىمدى سەن ۇرلادىڭ دەپ، جەردە جاتقان مۇلتاق قايىڭ مەن قاھارماندى سالىپ ءوتتى (س.كامال ۇلى، 7-ب.). Tek djnamjt dۋris etken crt ujq cradai acld // تەك دىينامىيت ءدۇرىس ەتكەن شىرت ۇيقى شىراداي اشىلدى (س.كامال ۇلى، 9-ب.). Dءىjnءاmءىtt Qاھarmannŋ qasna qojad// دىينامىتتى قاھارماننىڭ قاسىنا قويادى (س.كامال ۇلى، 10-ب.). ja Duvnajp mna sizderge alp kele ςatqan qarς، kءاnۆertti almaq ۆolp ajqasqan ۆatr dep kءاnۆertti nacalnikke ۆerdi // ىيا دۇۋناەپ مىنا سىزدەرگە الىپ كەلە جاتقان قارجى، كانبەتتى الماق بولىپ ايقاسقان باتىر دەپ كانبەرتتى ناشالنيككە بەردى (س.كامال ۇلى 7-ب.). Ujat ۆolqan eken! – dep necalnik ءۆاdik ۆolp alaqtad// ۇيات بولعان ەكەن! – دەپ نەشالنيك بادىك بولىپ الاقتادى (س.كامال ۇلى، 18-ب.).

بۇل سويلەمنەن پاپيروس ءسوزى 3 (paperosn/ papjros/ papros) ءتۇرلى نۇسقادا قولدانىلعانىن، ال ديناميت (djnamjt/ dءىjnءاmءىt)، ناچالنيك (nacalnik/ necalnik) سوزدەرى 2 نۇسقادا قولدانىلعانىن بايقايمىز. بۇل مىسالدار «سوسيالدى قازاعىستان» گەزىتىنىڭ ءبىر بەتىنەن الىنىپ وتىر. جازۋ تاجىريبەسى كورسەتكەندەي، شەتتىلدىك سوزدەردى فونەتيكالىق پرينسيپپەن جازۋ ارقىلى ءسوزدىڭ ماعىناسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى دە انىقتالعان. بۇعان مىسال رەتىندە سول كەزدە ءجيى قولدانىلعان ريەۆوليۋسيا، بولشيەۆيك ءسوزىن كەلتىرۋگە بولادى. اتالمىش ءسوز yrءوۆوlytsyjءو، ۆassaۆk تۇرىندە دە جازىلعاندىعىن كەزدەستىردىك.

تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءبىرى وزبەك ءتىلىنىڭ ەملەسىنە كوز جۇگىرتەر بولساق، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن وزبەك ءالىپبي بويىنشا كىرمە سوزدەردى جازۋ ءۇشىن قابىلدانعان پرينسيپ ءتۇرى – ترانسكريپسيالىق پرينسيپ. ترانسكريپسيالىق پرينسيپ – تازا تۇپنۇسقالىققا جاتپايتىن، ءبىراق ءتۇپنۇسقاعا جاقىنداتىپ جازۋ ءتۇرى. وزبەك عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل پرينسيپ كىرمە سوزدەردىڭ ءداستۇرلى تۇرقىن بەينەلەيتىن ەلەستى بۇزباۋعا، ءسوزدىڭ مازمۇنىن دۇرىس تانۋعا كومەكتەسەدى.

وزبەك ءتىلى تاجىريبەسى، بۇرىنعى قازاق قوعامىندا قولدانىلعان جازۋداعى تاجىريبەلەر ەملە جاساۋشىلارعا تەك باعىت سىلتەۋشى. كەز كەلگەن ءتىل ءۇشىن جاسالعان ورفوگرافيا ءۇشىن بىرىزدىلىك، جۇيەلىلىك اسا ماڭىزدى. سوندىقتان ءتىلدىڭ دامۋ الەۋەتىن ساقتاپ، وتكەن تاجىريبە مەن تاعىلىمدى ءاردايىم ەسكەرە وتىرىپ جاڭا قازاق ەملەسىن دۇرىس جاڭعىرتا بىلسەك ەل سەنىمىنەن شىعامىز دەپ ويلايمىن.

نازيرا ءامىرجانوۆا،

 ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى

ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى

ءتىل مادەنيەتى

ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى،