ناق ءقازىر قازاقستان قور بيرجاسىندا ءبىر دوللاردىڭ قۇنى 389،50 تەڭگەگە باعالانىپ تۇر. ءبىراق الماتىداعى ۆاليۋتا ايىرباستاۋ پۋنكتتەرىندە قاتارىنان ەكىنشى كۇن ءبىر دوللار 392 تەڭگەدەن ساتىلىپ جاتىر. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەيسەنبەك زيابەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل ارادا الىپساتارلار تاعى دا "پىسىقتىق" تانىتىپ وتىر. ماماننىڭ پايىمىنشا، ءقازىر ۆاليۋتا الىپساتارلارىنىڭ "جۇلدىزدى" ءساتى تۋىپ تۇر. ولار وسى ءساتتى ۇتىمدى پايدالانىپ، ونسىز دا قىسىم ءتۇسىپ جاتقان ۇلتتىق ۆاليۋتاعا ودان ءارى قىسىم كورسەتۋدە.
– ۆاليۋتا الىپساتارلارى ءقازىر دوللارعا سۇرانىستىڭ ارتىپ، ىشكى-سىرتقى ەكونوميكالىق فاكتورلاردىڭ قۇبىلىپ تۇرعانىن بىلەدى. بۇعان قوسا قولىندا قارجىسى بار ادامدار دا دوللار ارزانداسا دوللار ساتىپ الا قويىپ، قىمباتتاسا ونى ساتا قويىپ، ۇستىنەن تيىن-تەبەن تابۋعا ماشىقتانىپ قالدى. مىنە، وسىنىڭ بارلىعى ۆاليۋتا ايىرباستاۋ پۋنكتتەرى ءۇشىن ءتيىمدى بولىپ وتىر. سوندىقتان ءبىرىنشى كەزەكتە وسىعان قاتىستى زاڭدى قاتايتۋ كەرەك، – دەيدى مامان.
ەكونوميست-عالىمنىڭ بۇل پىكىرىن قارجىگەر ارمان مۋسين دە قۋاتتاپ وتىر. ونىڭ پىكىرىنشە، ۆاليۋتا باعامىن جوعارىلاتىپ، تومەندەتىپ ويناۋ بىزدە قالىپتاسقان قۇبىلىس.
– كەشەدەن بەرى ۆاليۋتا ايىرباستاۋ ورىندارىنىڭ اراسىندا ءبىر دوللاردى 392-393 تەڭگەگە باعالاعاندارى بولدى. بۇل ارادا ءىرى ۆاليۋتا الىپساتارلارىنان تەڭگەنى قورعايتىن شارالار قاراستىرىلۋى كەرەك. تمد ەلدەرىندە، شەت مەملەكەتتەردە وتىرىپ الىپ كاسىبىن دوڭگەلەتىپ وتىرعان ۆاليۋتا الىپساتارلارى ءبىز ءۇشىن ءقاۋىپتى. 1992 جىلى اقش-تا "قارالى بەيسەنبى" ورىن الدى عوي. سول كەزدە اقش-تاعى ۆاليۋتا الىپساتارلارى بيرجاداعى اكسيالاردىڭ قۇنىن ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، اقش ءبىر كۇندە 25 ملرد دوللار شىعىن كورگەن بولاتىن. بۇل قازىرشە ەسەپتەگەندە – 320 ملرد دوللار. سوندىقتان بىزگە بولاشاقتا "ۆاليۋتا الىپساتارلارىنا قاتىستى زاڭدى دا كۇشەيتىپ، مەملەكەتتىك باقىلاۋدى رەتتەپ العاننىڭ دا ارتىعى جوق"، – دەدى ارمان مۋسين.
بۇدان بولەك ماماندار ءقازىر كوك قاعاز قۇنىنىڭ "ۇشىپ" تۇرعانىنىڭ سەبەبىن گەوساياسي جانە ساۋدا تاۋەكەلدەرىنىڭ ءورشىپ تۇرعاندىعىمەن دە بايلانىستىرىپ وتىر. قارجىگەر ارمان ءمۋسيننىڭ ايتۋىنشا، شىلدە ايىنان باستاپ 2019 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىجىلدىعى ءۇشىن ءبىرقاتار سالىق تۇرلەرىن تولەۋ باستالعان بولاتىن.
– شىلدە ايىنان باستاپ ەكسپورتقا تولەنەتىن سالىق، قوسىمشا قۇن سالىعى، رەنتا سالىعى تولەنىپ جاتىر. وسىعان بايلانىستى قازاقستان قور نارىعىندا دوللارعا سۇرانىس ارتتى. سۇرانىس ارتقاننان كەيىن دوللاردىڭ باعامى دا كوتەرىلدى. بۇدان سوڭ بىلتىردان بەرى اقش تاراپىنان كورشى رەسەيگە قارسى ەكونوميكالىق بلاكادالار سالىنىپ جاتىر. نەشە جىل قاتارىنان سانكسيانىڭ استىندا قالعان رەسەي ەكونوميكاسىنا دا ەس جيۋ قيىنعا سوعىپ وتىر. وسىنىڭ بارلىعى اينالىپ كەلگەندە قازاقستانعا ىقپال ەتپەي قويمادى. ەكونوميكالىق ايماققا بىرىككەن ەل رەتىندە بۇل دا بىزگە اسەرىن تيگىزدى. اقش پەن جۇڭگو اراسىنداعى سانكسيا، اقش پەن يران اراسىنداعى ەكونوميكالىق قيىندىقتار وسىنىڭ بارلىعى اينالىپ كەلگەندە ءبىرقاتار ەلدەرگە كەرى اسەر ەتۋدە. ال وسى ارادا ءوزىمىزدىڭ ىشكى نارىقتاعى فاكتورلار قوسارلانىپ تەڭگەگە ايتارلىقتاي قىسىم تۇسۋدە. سوندىقتان بۇل ارادا ءبىز شامامىز كەلەتىن ىشكى نارىقتاعى احۋالدى رەتتەۋگە كۇش سالۋ كەرەك. ۇكىمەتتىڭ الدىن الىپساتارلار وراپ كەتپەۋى ءتيىس. مىسالى، ۇكىمەت جالاقى، جاردەماقى، زەينەتاقىعا ۇستەمە قوسسا، الىپساتارلار دەرەۋ تاۋار باعاسىن وسىرە قويادى. بۇل دا ولاردىڭ قولدان جاساپ وتىرعان قيىندىعى. سول ءتارىزدى ۆاليۋتا الىپساتارلارى دا بۇرىن ساتىپ الىپ قويعان دوللارلارىن ۇتىمدى ءساتتى پايلانىپ قىمباتتاتا قويعاندى دوعارۋ كەرەك. ءتيىستى ورىندار وسى جاعىن قاداعالاۋ كەرەك، – دەيدى قارجىگەر.
قارلىعاش زارىقحان قىزى
پىكىر قالدىرۋ