ءقازىر ەلىمىزدە نان باعاسى قىمباتتاپ جاتىر. وعان بيلىك تە، قاراپايىم ازاماتتار دا الاڭداۋلى. جۋرناليستەردىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا "الەۋمەتتىك نان" اتالاتىن قاراپايىم 550 گراممدىق ناننىڭ وزىندىك قۇنى 45،98 تەڭگە بولىپ، تۇتىنۋشىلاردىڭ قولىنا جەتكەندەگى باعاسى قازاقستاننىڭ قالالارىندا 70-90 تەڭگە اراسىندا ساۋدالانادى ەكەن. ەڭ ارزان نان – شىمكەنتتە، ەڭ قىمباتى – الماتى مەن نۇر-سۇلتاندا كورىنەدى. قازاقستاننىڭ الەمدەگى بيداي ەكسپورتتاۋشى ەلدەردىڭ ءبىرى ەكەنىن ەسكەرگەندە نان باعاسىنىڭ جۇرتتىڭ قالتاسىنا سالماق سالمايتىنداي دەڭگەيدە بولعانى دۇرىس. ماسەلەنىڭ ەكىنشى شەتىنەن قاراعاندا ناننىڭ باعاسى قىمبات ەمەس، كەرىسىنشە حالىقتىڭ اقشالاي تابىسى تومەن بولىپ تۇرعان سەكىلدى.

ماسەلەنى قالاي شەشۋ كەرەك؟ مەن ءوزىمنىڭ ۇستانىمىم بويىنشا كەز كەلگەن ماسەلەنىڭ ىشىنەن ەمەس، سىرتىنان ۇڭىلەم. ماسەلەنى وزىمنەن ءبولىپ الىپ، سىرتىنان قارايمىن. سوندا، ماسەلە انىق ءارى جان-جاقتى كورىنەدى. ال ىشىنە كىرىپ الساڭىز، ونان شىعا الماي باسىڭىز قاتادى. سىرتتان قاراپ، سۇراقتى توسىن ءارى مۇلدە باسقا قىرىنان قويىپ كورەيىك:

– نان ءوندىرىسى كەرەك پە ءوزى؟ –  بۇل سۇراعىمدى ەستىپ، مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا؟ – دەگەن وي كەلۋى مۇمكىن باسىڭىزعا. ارينە ەس-اقىلىم ورنىندا. ءبىراق، ءسىز مىنانى ەسكەرىڭىز. نان ءوندىرىسى بارلىق ەلدە بار وندىرىستىك سالا ەمەس. ءتىپتى، ناننىڭ ءوزىن بىلمەيتىن مەملەكەتتەر بار. الايدا، ەكونوميكالىق جاعدايى بىزدەن كوش ىلگەرى. ءسىز، "الەمدەگى ەڭ حالقى كوپ جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى نان ءوندىرىسىن قالاي جولعا قويىپ وتىر ەكەن؟" دەگەن سۇراقتى ويلانىپ كوردىڭىز بە؟

قىتايدىڭ 1،4 ملرد شاماسىنداعى حالقى كۇنىنە (ەگەر ءار ادام كۇنىنە 0،5 كگ استىق تۇتىنسا) 700 مىڭ توننان استىق تۇتىنادى. (گرۋزيا ءبىر جىل بويى وسىنداي شامادا استىق تۇتىنادى). بۇل جىلىنا 255 ملن ت استىق دەگەن ءسوز. ونىڭ 110 ملن تونناسى – بيداي ۇنى. قازاقستان جىلىنا ورتاشا 20 ملن توننا استىق جينايدى، ونىڭ 8 ملن تونناعا جۋىعى 35 مەملەكەتكە ەكسپورتقا شىعادى. ەگەر كۇنىنە ءار ادام 0،5 كگ استىق تۇتىنسا، حالقىمىز كۇنىنە 9 مىڭ توننا استىق پايدالانادى. ەندى 700 مىڭ مەن 9 مىڭدى سالىستىرىپ كورىڭىز. ايىرماسى اسا ۇلكەن. كۇنىنە 700 مىڭ توننا استىق پايدالاناتىن ەلدە ناننىڭ ماسەلەسى قالاي بولىپ جاتىر؟ – دەپ سۇراساڭىز، جاۋابىم مىناۋ:

– ەشقانداي ماسەلە تۋىنداپ جاتقان جوق. سەبەبى، ول ەلدە نان ءوندىرىسى جوق. ال نان ءوندىرىسى بولماسا، ول قالاي بولعانى؟ – دەيسىز عوي. ولار نان ماسەلەسىن اركىم ءوز وتباسىندا شەشىپ العان. جۇڭگو فيلمدەرىنەن كورىپ جۇرگەنىمىزدەي "بۋ نان" وسى ملرد حالىقتىڭ نان ماسەلەسىن شەشىپ وتىر. اركىم ءوز ۇيىندە كۇنىنە ءبىر رەت وسى بۋ ناندى پىسىرەدى نەمەسە اسحانالاردان ساتىپ الادى. وڭتۇستىك ايماقتارىندا كليماتتىق جانە ءداستۇرلى ەرەكشەلىككە بايلانىستى مۇلدە نان تۇتىنبايدى دەسەك تە بولادى. استارىنا كوبىندە كوكونىس پەن كۇرىش ارقاۋ بولادى. سولتۇستىك ايماقتارىندا، اسىرەسە شىنجاڭ ولكەسىندەگى ۇيعىر، قازاق سەكىلدى حالىقتار نان تۇتىنادى. ءبىراق، نان ءوندىرىسى قالىپتاسپاعان. اۋىلدى ەلدى مەكەندەردەگى حالىق تۇگەلدەي وزدەرىنىڭ تاندىرلارىنا نان جاۋىپ الادى. ال قالاداعىلار بازاردان ساتىپ الادى نەمەسە بۋ نان جەيدى. ناندى وزدەرى دايىندايتىندار ناننىڭ قۇرامىنا جۇمىرتقا، ءسۇت نەمەسە ماي قوسىپ ءدامدى، پايدالى نان جاساپ الادى. ال بۋ ناندى دا، اشىعان ۇننان باۋىرساق پىسىرەتىندەي ەتىپ دايىنداپ، ىشىنە جەمىس نەمەسە ماي جاعىپ دەگەندەي ءدامدى ەتىپ جاساپ الۋعا بولادى. بازاردىڭ نانى جەۋگە ەمەس، ساتۋعا ارنالعان ناندار ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. وسى ءسات اشىتقى (دروججي) تۋرالى دا ايتا كەتەيىن. قازىرگى حيميالىق اشىتقىلاردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا زالالى تۋرالى ايتىلىپ جاتىر. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە انالارىمىز سول اشىتقىنى كادىمگى ۇننان وزدەرى جاساپ الاتىن دا، جارتىسىن ىستەتىپ، قالعان جارتىسىنا ۇن قوسىپ يلەپ، قايتادان قالتاداعى ۇننىڭ ىشىنە سالىپ قوياتىن. ونىڭ سىرتى قابىرشىقتانىپ جاتا بەرەتىن. كەزى كەلگەندە ىشىندەگى اشىتقىسىن پايدالاناتىن.

قازاقستاندا اۋىل، قالا حالقىنىڭ ءبارى دە دۇكەننەن نان ساتىپ جەۋگە ەتى ۇيرەنگەن. قالاداعىلاردى نان جاۋىپ الارىنا جاعداي جار بەرمەدى دەسەك تە، بۋ نان ءپىسىرىپ الۋىنا بولادى عوي. ونى دا ۇيرەنىپ الۋعا بولادى. ال اۋىلداعى اعايىندار 20 شاقتى كىرپىشپەن شاعىن تاندىر جاساپ الىپ، ءتىپتى، دايىن تاندىرلار دا بار، سونى ساتىپ الىپ وزدەرى قالاعانىنشا نان جاۋىپ الۋىنا بولادى. ول قولدان پىسكەن نان قانداي ءنارلى دە، ءدامدى بولادى دەسەڭىزشى. وسىلاي ىستەگەندە ناننىڭ باعاسى وسە مە، وشە مە وعان باسىڭىز قاتپايتىن بولادى. ناندى ساتىپ الۋشىلار ازايعان سوڭ، ونىڭ باعاسىنىڭ دا ارزاندارى انىق.

نان – تاماق ونەركاسىبىنىڭ ماڭىزدى سالاسى. وندا كوپتەگەن ادامدار جۇمىس جاساپ جاتىر. نان ءوندىرىسى ارقاسىندا وزگە دە سالالار دامىپ وتىر. الۋان ءتۇرلى نان ونىمدەرىنىڭ بولۋى دا تۇتىنۋشىلار ءۇشىن دە جاقسى. ءبىراق، ول ماڭىزدى الەۋمەتتىك ماسەلە بولىپ، ۇكىمەتتىڭ باس اۋىرۋىنا اينالار بولسا، ونىڭ وزگە دە جولىن قاراستىرۋ ارتىق بولماس. ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ قالىپتاسقان قاشانعى ادەتى سول – ەكى-اق جولدى كورەدى. ءبىرى – سول كۇيىندە قالۋ، ەكىنشىسى – ونى الىپ تاستاۋ نەمەسە جوعالتۋ. ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، بەسىنشى.... دەگەندەي شىعار جولدى ىزدەستىرمەيدى. كەز ەلگەن تىعىرىقتان شىعۋدىڭ كەمىندە ەكى ءتۇرلى جولى بار. ناننىڭ ماسەلەسى دە سونداي. ودان شىعۋدىڭ جولى كوپ. مەنىڭ ايتقانىم ءبىر نەمەسە ەكى جولى عانا. ودان باسقا دا مۇمكىندىكتەرى بار. مەن 3-4 جىلدىق ىزدەنىستەر ارقىلى "ەشقاشان جوق دەمە" اتتى كىتاپ جازىپ، تۇتاس قازاق دالاسىنا تاراتۋ ۇستىندەمىن. سول كىتاپتا كوپتەگەن پروبلەمالار جانە ولاردىڭ شەشۋ جولى ورتاعا سالىنعان. ول مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن جەكە ازاماتتار ءۇشىن دە كەرەكتى قۇندىلىقتارعا يە كىتاپ.     

ماقالانىڭ بايىبىنا بارماستان، تىرناق استىنان كىر ىزدەيتىندەر دە بار. ولار: "قىتايشىل يدەيا" نەمەسە "ەندى قالعانى سول قىتايدىڭ بۋ نانىن ۇيرەنۋ ەدى" – دەپ پىكىر جازۋى مۇمكىن. مەنىڭ ولارعا ايتارىم: كىمنەن بولسا دا، كەرەك بولسا، ۇيرەنۋ قاجەت. قىتايدان باسقا دا حالىقتاردا وسى نان سەكىلدى الەۋمەتتىك ماسەلەنى قالاي شەشىپ جاتىر ەكەن، پايدالى تاجىريبەلەرى بار ما؟ ول تۋرالى ءسىز بىلەسىز بە؟ بىلسەڭىز، ورتاعا سالىڭىز. بار جاۋاپكەرشىلىك پەن مىندەتتى ۇكىمەتكە ارتىپ قويىپ وتىرۋدىڭ قاجەتى شامالى. ءبىز دە ازامات رەتىندە پىكىرىمىزدى، ۇسىنىسىمىزدى ورتاعا سالۋىمىز ءتيىس. تىڭداۋ، تىڭداماۋ ول ەندى بولەك تاقىرىپ.

قاستەر سارقىتقان،

عالىم-ۇستاز