قامشى - ەركىن اقپارات الاڭى. رەداكسيامىزعا ءجيى حات جولدايتىن اۆتورىمىزدىڭ تاعى ءبىر توسىن ويىن ورتاعا سالعاندى قۇپ كوردىك. ءبىز وقىرماندارىمىز بەن اۆتورلارىمىزدىڭ پىكىرىن قۇرمەتتەيمىز.
«مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» (1240 جىلى شىڭعىس قاعان دۇنيە سالعاننان 13 جىل كەيىن مۇڭالدارمەن جازىلعان، مۇنى بىلمەيتىن تاريحشى جوق) قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى اڭىز-اڭگىمەلەرى نە نەگىزدەلىپ جازىلعان جانە وندا سول كەزدەگى قازاقتىڭ ءان-جىرى، شەشەندىك سوزدەرى، تەرمەلەرى، ماقال-ماتەلدەرى كەڭىنەن قولدانىلعان. 12 بولىمنەن تۇراتىن وسى شەجىرەنىڭ ءار ءبولىمى سايىن كەمىندە 20-30 ولەڭ قامتىلعان. سۇحباتتار مەن ءتول سوزدەر كوبىنەسە ولەڭمەن جازىلعان. سونىمەن قاتار، بۇل شىعارمادا قازاق ءتىلىنىڭ اۋەنى، جىر ۇيقاسى (پوەزيا) جانە قارا سوزدىك شىعارما (پروزا) ۇلگىسى كەڭ قولدانىلعان. شىعارمانىڭ بارىمىزگە بالا كەزىمىزدەن جاقسى تانىس «باتىرلار جىرىنان» ەشقانداي وزگەشەلىگى جوق. مىسالى، كۇنى بۇگىندە دە اۋىزدان تۇسپەي كەلە جاتقان «اعاسىز ەل بولمايدى، جاعاسىز تون بولمايدى» دەگەن قازاق ماقالى بودانشاردىڭ اۋزىمەن «اعاي-اۋ، اعاي! ادامنىڭ اعاسى، توننىڭ جاعاسى بارى جاقسى عوي!» - دەپ بەرىلەدى (30 بەت). «كولەڭكەدەن باسقا دوس جوق، قۇيرىقتان باسقا كۇش جوق» (41 بەت). «سۋدا بەلگى، اسپاندا ءىز جوق» (44 بەت). «شىن دوس جول ورتا دا قالماس بولار» (46 بەت). «ءاي دەيتىن بولسىن اجاسى، قوي دەيتىن بولسىن قوجاسى!. كۇنى بۇگىندە دە بۇل ماقال «ءاي دەيتىن اجە (انا)، قوي دەيتىن قوجا (ەر-ازامات، اتا) دەگەن ماعىنا دا قولدانىلادى (48 بەت). «دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولماي ىنتىماقتاسىپ جۇرىڭدەر» (181 بەت)،
...تەمىر-بولات – ءدال ماڭداي،
ءتىلى وتكىر – جەز تاڭداي،
جۇرەگى الماس جارالعان
جانارى سۇمدىق قادالعان.
قۇتىرىنعان ءتورت ارلان
قىرۋعا ءدۇيىم پەندەنى
شىققانداي تەمىر قۇرساۋدان.
اۋزىنىڭ سۋى شۇبىرىپ،
اپشىنى كەلەد قۋىرىپ (126 بەت).
...وگەدەيدىڭ جۇراعاتى «شوپكە وراسا
سيىر جەمەس...
مايعا وراسا
يت جەمەس
بولىپ تۋسا..(182 بەت).
نەمەسە، 195. «...اشۋى ابدەن كەرنەسە،
اجال وعىن الادى،
تولعاي تارتسا جەبەنى
تالاي جەرگە بارادى.
تاۋدىڭ ارعى بەتىندە،
تاجال وعى وتىندە،
جۇرگەندەر دە دومالاپ،
جەرمەن-جەكسەن بولادى.
سوزا كەرىپ اتقاندا،
سەگىز ءجۇز قۇلاش كەتەدى،
سولعىن كەرىپ تارتقاندا
سوناۋ جەرگە جەتەدى.
ادام ءپىشىندى جالماۋىز،
ادام جۇتار قاندى اۋىز،
ءداۋ قاسار، انە، ۇمتىلدى،
ءدال كازىر جەتىپ كەلەدى»، -
نەمەسە، تاعى ءبىر جەرىندە بەلگىتاي نوياننىڭ سوزىمەن:
190. «...تىرلىك بىزگە نە كەرەك،
تاۋەكەلدەن اينىساق؟
ءتىرى ءجۇرىپ نە كەرەك،
تۋعان جەردەن ايرىلساق؟
قورامساقتى جاستانىپ،
قان عىپ ۇستاپ ساداقتى،
قۋ تولاعاي باستانىپ،
قۇمعا باتساق – سول جاقسى...». وسى جىر شۋماقتارىنىڭ «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى»، قامبار باتىر، ەر تارعىن، قوبلاندى، الپامىس ت.ب. سياقتى قازاقتىڭ ەپوستىق باتىرلار جىرلارىنان نە وزگەشەلىگى بار. بۇكىل الەم تاريحشىلارى، ونىڭ ىشىندە قازىرگى موڭعولدار دا (موڭعوليا) بۇل شىعارمانىڭ ءتىلى «كونە موڭعول ءتىلى» دەپ جازىپ ءجۇر. تۇپ-تامىرىمەن قاتە تۇجىرىم، شىعارما ءتىلى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتكەن ءتىل ەمەس، قازاقتىڭ انا تىلىندە جازىلعان.
سەبەبى، ول كەزدە شىڭعىس قاعانعا باعىنعان ەلدەردىڭ ءبارى وسى ءبىز سويلەپ جۇرگەن تىلدە سويلەگەن. ونى ءبىز جوعارىدا اتى اتالعان "مۇڭالدىڭ (موڭعولدىڭ) قۇپيا شەجىرەسى" اتتى ەڭبەكتەن ايقىن كورە الامىز. سەبەبى، ول كىتاپتىڭ بىردە-بىر ءسوزىن بۇگىنگى موڭعولدار تۇسىنە الماۋدا.
مىسالى، شىڭعىسحان ءبىر نوكەرىنە سەنىڭ اتىڭ «سۇم» بولادى دەمەي، "سەنىڭ اتىڭ ەندى جەبە بولادى" دەگەن؟ موڭعولدار ساداقتىڭ وعىن ءالى دە "سۇم" دەيدى. دەمەك، شىڭعىسحان موڭعولشا سويلەمەي تۇركى تىلدەرىندە سويلەگەن. ال «جەبە» قاز-ادايدىڭ تاڭباسى ەمەس پە؟
انا ءتىلى دەمەكشى، الەم ەلدەرىنىڭ تىلدەرى تەك قانا ەكى اتاۋمەن، انا ءتىلى جانە تۋعان ءتىل (رودنوي يازىك) دەپ اتالادى. ارى قاراي ءاربىر ۇلتتىڭ اتاۋىنا سايكەس تۇركى ءتىلى، اراب ءتىلى، جۇڭگو ءتىلى، اعىلشىن ءتىلى، ورىس ءتىلى ت.ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بارشامىزعا بەلگىلى قازاق ۇلتىنىڭ ءتىلى انا ءتىلى دەپ اتالادى. مىنە وسى ەكى اتاۋدان قاي ءتىلدىڭ العاشقى ءتىل ەكەنىن ايىرۋعا بولادى. دەمەك، قازاقتىڭ انا ءتىلى دەگەن ۇعىمى، تەك قانا تۋعان شەشەڭنىڭ ءتىلى دەگەندى ەمەس، بارلىق تىلدەردىڭ اناسى دەگەندى بىلدىرەدى. ايتپەگەندە، قازاقتان وزگە ەلدەر دە ءوز تىلدەرىن تۋعان (تۋىسقان، رودنوي) ءتىل دەمەي، ولاردا ءوز تىلدەرىن «انا ءتىلى» دەپ اتاعان بولار ەدى. ولاردىڭ بۇلاي اتاۋعا قۇقىقتارى جوق. سەبەبى، بۇل ساناسىندا «ساڭلاۋى» بار جاندارعا مان اتامىزدىڭ، ياعني ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ «اۆتورلىق» قۇقىعىنا جەڭىلدەتىن ايتقاندا، «جيەندىك جاساۋ» بولىپ شىعار ەدى.
تۇسىنىكتەمە: قازاق سالتىندا «جيەندىك جاساۋ»، جيەندەر ناعاشىلارىنان كەز-كەلگەن زاتتى رۇقساتسىز الۋعا قۇقىلى بولعان. بۇل سالت ماڭعىستاۋدا قازىردە قولدانىستا بار. مىسالى، ءسابيدىڭ ءتىلى كەشىگىپ شىقسا، ناعاشىسىنىڭ قوراسىنان مال ۇرلاپ اكەلىپ سويىپ، ىشەگىمەن ەمدەيدى.
ءتىلىمىزدىڭ انا ءتىلى دەگەن اتاۋىنداعى مان اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ان» بولىپ، انا دەگەن ۇعىمىمىزدىڭ دا باستاۋىندا وسى ءتۇبىر تۇر. بۇل ءسوز ادام (مان) اتامىز وسى ءبىز سويلەپ جۇرگەن قازىرگى قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەدى دەگەن ماعىنا بەرەدى. قۇرمەتتى وقىرمان! ەسىڭە ۇستا! ءسوز ءتۇبىرى (ءوز ءتۇبى، ياعني ءسوزدىڭ اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس.
شىڭعىس حاندى قازاقتىڭ سۋىرىپ سالما، اقيىق اقىنى قاشاعان كۇرجىمان ۇلى (1841-1929) بىلايشا جىرلاپتى:
...كەشەگى ءدۇيىم بايان كەتكەن سوڭ
التى جىل انىق وتكەن سوڭ،
ار-سار بولىپ جۇرەگى،
قانعا تولىپ بىلەگى،
شىڭعىس تۋدى ارقاردان؟.(2)
ونىڭ تۋعان تۇقىمى
پاتشا بولىپ تارالعان.
وسى ءبىر سوزدەر كوڭىلىمە
بۇرىنعى وتكەن ۇلكەننەن
قاعيدا بولىپ قالىنعان.
شەجىرە بولىپ جازىلعان
ءتىلىمى ءتۇزۋ باعىتتى
كوڭىلىم زەرەك قالىپتى.
اڭداعان جاقىن، الىستى،
بولجاعان قيسىق، شالىستى،
بۇرىنعى قارت اتامنىڭ سوزدەرىن
قۇلاعىم ەستىپ، كورگەنىن
وسىنداي قۇرالى كەلگەن جەرلەردە
شىعارىپ ءجۇرمىن جارىققا.
شاريعات قاراپ، جول پامدەپ.
مۇسىلمانعا ۇمبەت دەپ،
اتاسىن انىق بىلمەگەن،
ايتسا بولار مۇردەت؟ دەپ..(3)
2 – شىڭعىستىڭ تەگى تۋرالى اڭىزدى ايتىپ وتىر. وسى ءبىر اۋىز سوزبەن شىڭعىس حاننىڭ تەگىنىڭ قازاق ەكەنى انىق كورسەتىلگەن. سەبەبى، ەڭ العاش رەت دالا اڭى ارقاردى قولعا ۇيرەتىپ، قوي مەن قوشقارعا اينالدىرعان، بۇگىنگى كۇندە قوي مەن قويشىنىڭ ءپىرى رەتىندە دارىپتەلەتىن قازاقتىڭ اتاقتى ۇلى شوپان اتا بولاتىن. شىڭعىسحان ەلىنىڭ ۇرانى «ارحار» بولاتىنى وسىدان.
3 – كاپىر دەپ وتىر.
قاشاعان اتامىز شىڭعىستى اداي ۇرپاعى جانە ونى بىلمەي ۇمىتساڭدار كاپىرسىڭدەر دەپ انىق كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟!
قالنياز شوپىق ۇلى «بۇل ادايدىڭ اتاسى» تولعاۋىندا:
«...بۇل ادايدىڭ اتاسىن،
تورە سۇيەك، ەر دەگەن.
ءناسىلىم تورە بولعاسىن،
قاي جەرىمدى كەم دەگەن؟!
ايبارلى تەنتەك ەل ەدىك،
تۇركىمەن تۇگىل، قالماق پەن
ورىسقا دا كونبەگەن.
تورەلەسىپ كەلگەندە،
دۇشپانعا تەڭدىك بەرمەگەن! - دەپ شالقيدى. وسى توپتاماعا كىرگەن «ءبىسسىمىللا!» دەپ سويلەسەم...» دەگەن تولعاۋىنىڭ ءبىر جەرىندە:
ار جاعىم – تورە اسىلدان،
ءبىز – الاشقا بەلگىلى
اداي ەدىك ءدۇبىرلى،
ءدۇبىرى كوپكە ءبىلىندى، - دەسە، تاعى ءبىر تۇسىندا:
قىزعانىشپەن وسى جۇرت
قازبالايدى مەنىڭ تەگىمدى...
اتام – ەلتاي، بىلمەسەڭ،
«تورە» دەيدى تەگىمدى...
...بىلدىرەيىن بىلمەسەڭ،
مۇنى ايتقان كىم؟» دەسەڭ،
مەن قالنياز ءوزىم-دى، - دەپ اسقاقاتايدى. اقىننىڭ بۇلاي سويلەۋىنە تولىق نەگىز بار. ونىڭ
«تورە سۇيەك ەر»، «اسىل تورە» دەپ وتىرعانى ارينە، ادايدىڭ اكەسى ەلتاي. بۇل سوزدەر قوسىمشا تۇسىنىكتى قاجەت ەتپەسە كەرەك» (مىرزاتاي بولات، «اداي تورە تۇقىمى ەمەس پە؟»، «ار» گازەتى 23.09.2009 جىل №15 (126)). بۇگىنگى وزدەرىن ءبىز جۇزگە جاتپايمىز دەپ جۇرگەن تورەلەردىڭ
تەگى وسى. ولاردىڭ دا ۇرانى «ارحار».
حان ورداسى (بوكەي) اۋىلىنىڭ قاسىنداعى «حان زيراتىنداعى» قۇلپىتاستا: «ارقار رۋعى نۇرالى حان» دەگەن جازبا بار. بۇنداي جازبا سول قورىمداعى قۇلپىتاستىڭ بارىندە بار.
«شىن ۇلىنداي شىڭعىستىڭ
سۇراساڭ اسىل تەكتەرى،
ەرلىگىن ايتىپ ماقتاسام
تولىپ جاتىر ەتكەنى». بۇل ادايدىڭ اقيىق اقىنى اتانعان ءساتتىعۇل جانعابىل ۇلىنىڭ «ادايدىڭ ون جەتى باي-مىرزاسىنا ايتقانى» اتتى تولعاۋىنداعى اداي اتا ۇرپاقتارىنىڭ «ىرىلىك جاقتان وزعاندارىنىڭ» قاتارىندا اتالادى («امانات» الماتى-1996. 206 بەت).
شىڭعىس حاننىڭ تەگىنىڭ قازاق ەكەندىگىن قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى قازانعاپ ءوزىنىڭ اتا-تەگى جايلى جىرىندا:
«تولە دەيدى ۇرانىن،
قوعالى دەيدى تۇراعىم،
باقتياردان اجىراپ
بايدىبەك باي، جانىبەك
جالعىز ۇلى جارعىشاق
دومالاق دەگەن انانىڭ
البان، سۋان، دۋلات بوپ،
ءبولىنىپ بەرى شىعامىن
جارىلعامىس، جانتۋ بوپ
جانىستان كەلىپ تارادى
پاتشا مەنەن حانى كوپ
ىلگەرى وتكەن زاماننىڭ
ۇلى شىڭعىس حانىڭدى
الدىمەن بايان قىلايىن» (تولە بي. –الماتى 1991.-18 بەت.) مىنە وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار، قازانعاپ اتامىز شىڭعىس حاندى قازاقتىڭ ۇلى حانى دەپ ايشىقتاپ ايتىپ وتىرعان جوق پا؟! ەگەر شىڭعىس حاننىڭ تەگى قازاق بولماسا اتامىز ءوز تەگىن بايانداي وتىرىپ شىڭعىس حاندى اۋزىنا الماعان بولار ەدى.
«زۇلقارنايىن ەسكەندىر»،
«ازىرەت ءالى»، «شىڭعىسحان»،
«قىرىق تاراۋ نوعايلىق»
داستاندارىم تاعى بار،
ءبارى بىزدەن تابىلار.
«بۇل دا بولمايد» دەسەڭىز،
مىنا وتىرعان جىرشىڭىز
جان قالتاسىن قاعىنار.
وزدەرىڭنەن ايايتىن
جىرشىنىڭ نە جانى بار؟!. (سۇلتان ءقادىر «ءبىر تىڭداۋعا بۇل قالاي؟» اتامىز «زۇلقارنايىن ەسكەندىردى دە»، «ازىرەت ءالىنى دە»، «شىڭعىسحاندى دا»، «قىرىق تاراۋ نوعايلىق (قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىندا» ءبارىنىڭ تەگىن قازاق دەپ وتىر. ايتپەسە، ول داستانداردى جىرلاپ نە ىستەسىن، جىرلاعاندا دا ونى كىم تىڭدار ەدى. مىسالى، ءسىز ءوزىڭىز ورىستىڭ ءبىرىنشى پەترى جايلى جىر جازىپ ونى جىرلار ما ەدىڭىز. ارينە، جوق دەپ جاۋاپ بەرەرىڭىز ءسوزسىز.
ادىلەتتىڭ اق تۋىن» قۇلاتپاي، بيىك ۇستاعان ەل عانا مادەنيەتتى ەل بولىپ اتالۋعا قۇقىلى.
«ءدۇيىمبايان، شىڭعىسحان –
ءناسىلىڭ نۇردان جارالعان،
حالقىنا ءادىل قاراعان
اۋىز تيمەي پارادان،
پاقىر-مىسكىن، باي مەن بەك،
جارلى، جالسىز، از بەن كوپ
بارىندە بىردەي ساناعان» (ءساتتىعۇل «امانات» الماتى 1996 115 بەت). ادام – ادام بولعالى (70 000 جىل) بۇتكىل جەر بەتىندە قازاق قاعاندارىنان ادىلەتتى بيلىك يەلەرى بولىپ كورگەن ەمەس.
سول سياقتى ادايدىڭ قوسايى قاشاعان كۇرجىمان ۇلى (1841-1929) ءوزىنىڭ «اداي تەگى» اتتى تولعاۋىندا:
«...ون ءتورت قابات جەر مەن كوك،
جاراتىلعان نۇردان، - دەپ –
اتامىز ساپي، ساپيوللا،
جارالعان توپىراق، قۇمنان،-دەپ،
حازىرەتى شەيىش پايعامبار!
و دا جاراتىلعان
ءبىر اللانىڭ ىشىنەن،
راقىم ەتكەن كۇشىمەن،
ءبىر تامشى تامعان سۋدان، - دەپ،-
ءار نارسە سولاي بولاتىن،
اللانىڭ ەتكەن ىسىمەن،
ەستۋىڭىز جوق پا ەدى؛
حازىرەتتى ايسانى
ماريام ەرسىز تۋعان، - دەپ،-
ول كۇندەگى پەندەگە
عايىپتان تالاي بالا كەلىپتى
مەزگىلسىز تۋعان ءبىر كۇننەن،
جالتىراعان ساۋلەگە
جەتى قابات جەر استىندا
سارايدىڭ ءىشى تولىپتى
ونان ءدۇيىم بايان حان
بىزگە كەلىپ جولىقتى
ونىڭ تۋعان اناسى... دەسە، تاعى ءبىر كونە جىردا:
«ءدۇيىن بايان – شىڭعىس حان،
ءناسىلىڭ نۇردان جارالعان» دەپ، ارۋاعىن اتاپ، باس ءيىپ، تاعزىم ەتىپ جۇرەتىن بولعان. ءدۇيىم بايان دەگەنى – شىڭعىستىڭ ارعى اتاسى، جازبا دەرەكتەردە دۋبۋ بايان دەلىنەدى. نۇر دەپ الەۋكە (الان-گۋا) انانىڭ نۇردان بالا تۋعانىن ايتىپ وتىر.
تۋرا وسىنداي دەرەكتى، ياعني شىڭعىس حاننىڭ تەگىنىڭ قازاق، ونىڭ «ءناسىلىنىڭ نۇردان جارالعاندىعىن» اداي – توبىشتىڭ - زوربايى بايىمبەت تەلەۋ ۇلى «زامانانىڭ قۇلقىنا» اتتى جىرىندا:
«ەرتەدە وتكەن ەرلەردەن
نوعايلىنىڭ ەدىگە،
شىڭعىستىڭ وتكەن زامانى
اسىلى نۇردان جارالعان،
تايماعان جولدان تابانى» دەپ جىرلاعان.
بۇكىل الەمدى مويىنداتقان مۇڭال مەن شىڭعىس حاننىڭ تەگىنىڭ قازاق، اداي ەكەندىگى مانقىستاۋدىڭ وزگە اقىن-جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارىندا دا ايقىن كورىنىس تاپقان. مىسالى، اداي-مۇڭال-جارى-تاستەمىر ۇرپاعى ءساتتىعۇل جانعابىل ۇلى (1876-1966) اتامىز:
«اتامىز اداي – مۇڭالدىڭ
كىشى ءجۇزدىڭ ىشىندە
قاراسام قاتار تەڭى جوق،
شاشىلعان دابىل-داڭقىڭنىڭ
بايانى بولسا كەمى جوق.
بۇگىنگى جۇرگەن ادامنان
دارەجەسى ارتىق جارالعان،
ادايدان مۇڭال بولعاندا
تۇسىندا وزعان ەشكىم جوق» (جىر-داريا 252 بەت).
اداي- قوساي اتا ۇرپاعى قالنياز جىراۋ شوپىق ۇلى (1816-1902):
«اق ورداسى ادايدىڭ
ۇلكەن ءۇيىم مۇڭالسىڭ،
باتىردا ءوزىڭ، ءپىر دە ءوزىڭ
ۇلى جيىن قۇرالسىڭ،
ءتورت مۇڭالىم تۇرعاندا (مۇڭالدىڭ 4 بالاسىن (ءالي، بايىمبەت، جاۋلى، شوعى) ايتىپ وتىر).
باسقاسى كەلىپ ادايدىڭ
قولىنان قالاي تۋ السىن؟!! (جىر-داريا. 43 بەت). وتە ءادىل باعاسى بەرىلگەن، شىڭعىس حاندى (مۇڭالداردى) الەمنىڭ ەڭ ۇلى تۇلعالارى دەپ يۋنەسكو دا مويىنداعان جوق پا؟!
شىڭعىس حاننىڭ تەگىنىڭ قازاق، ونى حان كوتەرگەندەر قازاقتار ەكەندىگىن ماڭعىستاۋلىق قالنياز اقىن شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى حيۋا حانى مۇحاممەد – راحيمگە:
... «ارجاعىم الاش ۇراندى
ەل ەدىك بايتاق قۇرالدى
...حان كوتەرگەن قازاقپىز
شىڭعىس حان – ارعى باباڭدى»... دەپ جىرلاعان. «ماڭعىستاۋدىڭ جىر-داستاندارى» (52 بەت).
«ويىل دا قيىل، جەم، ساعىز،
قايران سالانىڭ جاتقان اڭعارى-اي.
اق شالمالى پىرلەردىڭ
مەشىتكە جاققان شامدارى-اي!
كاپىردەن تەڭدىك الۋعا،
قايتىپ تا كەلەر دەيمىسىڭ،
مۇسىلماننىڭ بالاسى،
شىڭعىستان تۋعان حاندار-اي»… بۇل قازتۋعان جىراۋدىڭ اتىنان ايتىلعان مۇرات اقىننىڭ
زارى. ءبىز بۇدان بۇكىل قازاقتىڭ 700-800 جىل بويى، شىڭعىس قاعاندى اۋليە دەپ ءقادىر تۇتقانىن كورەمىز.
«شىڭعىس، باتۋ حاندىق قۇرىپ تۇرعان ەل،
قاراقىپشاق قوبىلاندىلار تۋعان ەل،
ەرەگەسكەن دۇشپان-جاۋىن قۋعان ەل
ەمەس پە ەدىڭ – جۇرتىم ساعان نە بولدى؟!».. (عۇمار قاراش). قازتۋعان دا، مۇرات تا، عۇمار قاراش تا شىڭعىس حاندى قازاق دەپ انىق ايتىپ تۇرعان جوق پا؟
«كىم بىلمەس كەشەگى وتكەن شىڭعىسحاندى،
جارتىسىن دۇنيەنىڭ تۇگەل الدى.
تالايىن ەۆروپانىڭ باس يگىزىپ،
قورقىتىپ قىتايعا دا الىم سالدى.
قولىنا تۋىپ ەدى قان ۋىستاپ،
الەمدى بيلەيتۇعىن ۇلگى نۇسقاپ.
قويىلعان شىڭعىستاۋعا سونىڭ اتى،
وزەنىن وسى حاقان كەتكەن قىستاپ.
ورتاسىن اراب، جۇڭگو تۇگەل الىپ،
ازيا، ەۆروپاعا جارلىق سالىپ.
مەيىرىمدى، العان ەلگە ادىلەتتى.
كەتەدى، قارسىلاسسا، قانعا مالىپ.
800 تۋعانىنا جىلدار تولدى،
تەمۋچين اتىن بۇزىپ، شىڭعىس قويدى.
شىدامدى شىڭعىس دەگەن مىقتى دەمەك،
وتىزعا كەلمەي تۇرىپ باقىت قوندى.
ول تۋعان ءبۇلۇنجىلدىق دەگەن جەردە،
راحىمدى قول استىندا كىرگەن ەلگە.
نە دىنگە، نە عۇرىپقا قول سۇقپاعان،
وي جىبەر، مىنە، وسىنداي كەمەڭگەرگە» شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى. «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى» داستانىنان.
«...تانىمادىڭ اتاڭدى،
قازاقتىڭ ۇلى قاعانى
شىڭعىسحانداي باباڭدى.
تانىماساڭ اتاڭدى
تانىتايىن مەن ساعان
اتامىز مۇڭال جارىدان
مۇڭالجار دەگەن تاۋ قالعان (اقتوبە وبلىسى، ورىسشا مۋگادجار دەپ اتالادى).
ۇلىتاۋىم ارداقتىم
سارىارقامنىڭ توسىندە،
شىڭعىستاۋ دەگەن تاۋ قالعان.
سول شىڭعىستىڭ شىڭىندا،
مۇڭال دەگەن شىڭ قالعان
التايدىڭ ارعى شەگىندە
مۇڭال دەگەن ەل قالعان (قازىرگى مونعوليا).
توقتاماساڭ وعان دا،
سونشاما ميلاۋ بولماساڭ،
ايتقان سوزگە كونبەسەڭ،
اقيقات دەگەن اۋىلدىڭ
«قوناعى» بولىپ قونباساڭ
ۇرپاعى ونىڭ مەن قالعام.
اتامىز جارى بولعان سوڭ،
شىڭعىستان ءارى بولعان سوڭ.
توقتامىس-تاباي شىعادى،
جوشىدان بىزگە قالعان جول» (امانجول ورىنباسار ۇلى شەركەشباي. «اداي تەگى» تولعاۋىنان ءۇزىندى).
«تۋمايدى ادامزاتتا شىڭعىستاي ەر،
دانىشپان، تۇڭعيىق وي، بولات جىگەر.
شىڭعىستاي دانىشپاننىڭ قۇر اتى دا،
ادامنىڭ جۇرەگىنە جىگەر بەرەر! (ماعجان جۇماباي).
««قۇپيا شەجىرەنىڭ» قازاق حالقىنىڭ ءتول تۋىندىسى ەكەنىن دۇنيە جۇزىنە اشىق جاريالاۋىمىز كەرەك.
بۇل زامانا تالابى، وتكەن اتالارىمىزدىڭ الدىنداعى بورىشىمىز. ءار حالىقتىڭ ءپىر تۇتاتىن ۇلتتىق قاھارمانى بولادى. سونداي ادامدارعا فرانسۋزدىڭ ناپولەونى، ورىستىڭ 1- پەتر پاتشاسى، ينديا حالقى ءۇشىن محاتما گاندي، داعىستان حالقى ءۇشىن يمام ءشامىل سەكىلدى ادامدار جاتادى. ال قازاق حالقىنىڭ وسىنداي ۇلتتىق قاھارمانى - شىڭعىس حان!
ءوز سوزىمەن ايتقاندا:
«التىن دەنەم قالعىسا دا،
ارداقتى ەلىم سولماسىن.
ءبۇتىن دەنەم قاجىسا دا،
بۇكىل ەلىم توزباسىن.»
بۇل جەردە الىپ – قوسار ەش نارسە جوق.
شىڭعىستىڭ قازاق ەكەندىگىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وقۋى مەن تاربيەسى ءوتىپ كەتكەن قازىرگى قازاقتار بىلمەسە دە ەسكى كوزدەر بىلگەن. 1921 جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزەكتى قۇربانى بولىپ اتىلىپ كەتكەن پىشان اقىننىڭ ءبىر ايتىسىن كەلتىرەيىن. پىشان جالمەندە ۇلى جالايىردىڭ بايشەگىر رۋىنان. قاسىنداعى 30 جىگىتىمەن سەرىلىك قۇرىپ ءجۇرىپ، جالايىر – انداستا وتكەن ءبىر تويدا ءبىر بايدىڭ اپالى – ءسىڭىلى اشىركۇل، زەينەپ دەگەن ەكى قىزىمەن ايتىسادى. ايتىستىڭ اياعىنا تامان پىشان:
- قىزداردىڭ ءسوزى وتكەنگە قۇرسانمىن عوي
قۋانام ايداعانداي ءجۇز سان، مىڭ قوي
قاشاندا قىز اتاۋلى ماعان قۇمار
بەلگىلى جەتىسۋعا پىشانمىن عوي.
اشىركۇل، زەينەپ:
- بىرەۋگە جالىنبايمىز، ءازىر تىڭبىز،
اتاڭىز بايشەگىر – ءدى ەمەس شىڭ-قۇز.
كەبەسىڭ پىشانمىن دەپ، ءبىز قايتپەكپىز
باس ۇرعان بارلىق قازاق –اتام شىڭعىس – دەپ سالعان. وسى كەزدە پىشاننىڭ جانىنداعى جىگىتتەرى دە، جالايىردىڭ تويداعى يگى جاقسىلارى دا شىڭعىتىڭ اتى اتالعان سوڭ پىشاندى «ەندى قوي» دەسىپ ورنىنان تۇرعىزىپتى. سونداعى پىشانىڭ تۇرەگەلىپ تۇرىپ ايتقانى:
- Cءوزىڭدى ءوزىڭ ايتقان قايتالايىن،
اۋىلىڭا قوناق بولىپ جايلانايىن.
بابانى ايتىپ قالدىق، ەندى قويدىم
شىڭعىستىڭ ءارۋاعىنان اينالايىن!
سويتسە بۇل ەكى قىز شىڭعىستىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولىپ كەلەتىن قۇسبەك، جۇنىسبەكتىڭ تۇقىمى ەكەن. وسى ەكى اقىن قىزعا ارناپ پىشان «اشىركۇل، زەينەپ» دەگەن ءان شىعارعان. كەيىن وسى ءاندى كومازيتور ەۆگەنيي برۋسيلوۆسكيي جازىپ الىپ «جالبىر» وپەراسىنا كىرگىزىپتى. قازاقتىڭ ءوز اتاسىنان باسقانىڭ ءارۋاعىنا سيىنبايتىنىن اركىم – اق بىلەتىن شىعار. شىڭ – قۇز تەمىردىڭ لاقاپ اتى ەكەنىن وسى ايتىس تا ايعاقتاپ تۇر. (اكىلبەكوۆ شامسابەك ماملەيەۆيچتىڭ «شىڭعىسحان - اڭىز بەن اقيقات» اتتى كىتابىنان).
قازاقتىڭ شەجىرە، جىر، داستاندارىندا شىڭعىس قاعان اتامىز جايلى مۇنداي دەرەكتەر وتە كوپ كەزدەسەدى. ونىڭ ءوزى ۇلكەن زەرتتەۋ جۇمىسىن تالاپ ەتەتىنىن دە جاسىرمايمىن.
قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم
