2020 جىلدان باستاپ ەلىمىزدە براكونەرلىكپەن اينالىسقاندارعا قاتىستى زاڭنىڭ كۇشەيتىلگەنى بەلگىلى. بۇدان بىلاي ەلىمىزدە زاڭسىز اڭ اۋلاۋمەن اينالىسقاندار 6 جىلدان 10 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايرىلادى. قىلمىستىق كودەكستىڭ 337-بابىندا وسىلاي دەلىنگەن. ال سيرەك كەزدەسەتىن، قۇرىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇرعان اڭداردى اۋلاعانى ءۇشىن 7 جىلدان 12 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ءقاۋپى ءتونىپ تۇر. بۇدان بولەك وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسىن قورعاۋ جونىندەگى ينسپەكتوردىڭ، قورىقشىلىق قىزمەتىنىڭ ومىرىنە قول سۇعۋشىلىق 15 جىلدان 20 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى.
مىنە، بيىل جاڭا زاڭ وسىلاي وزگەردى. ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل وتە ورىندى. «براكونەرلىك ەكونوميكانىڭ شيكىزات سالاسى بولعاندىقتان ءبىز ءۇشىن مۇنداي قاتاڭ قادامدارعا بارعان دۇرىس، – دەيدى ماماندار.
ماسەلەن، زاڭگەر ءىلياس مۇقانوۆتىڭ ايتۋىنشا، براكونەرلەرمەن ءبىرجاقتى كۇرەس ناتيجە بەرە المايدى. سوندىقتان وسىلاي زاڭ جۇزىندە بارلىعىن شەگەلەپ، باقىلاۋ مەن قاداعالاۋدى كۇشەيتكەن ءجون.
– براكونەرلىك رەسپۋبليكا ءۇشىن كەڭەس زامانىنان بەرى پروبلەما بولدى. كەزىندە ارنايى مامانداردى الماتىدان اقمولا وبلىسىنا بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردى قورعاۋ ءۇشىن 49 كۇندىك ءىسساپارعا جىبەرەتىن. سول توقسانىنشى جىلدارى ادامداردىڭ كوپشىلىگى جۇمىسسىز جانە ەڭبەكاقىسىز وتىرعاندا، قورشاعان ورتاعا قىسىم اۋقىمى اسىرەسە اۋىر بولدى. ءقازىردىڭ وزىندە زاڭسىز اڭ اۋلاۋمەن اينالىسۋ بار. ءتىپتى كيىكتەردى اتۋ، بوكەندەردى اۋلاۋ وقيعاسى تىركەلىپ تۇرادى. مىسالى، بىلتىرعى جىلى ەلىمىزدە ىىى-دارەجەلى بارىس وردەنىنىڭ يەگەرى قورىقشى نۇرلان ەرعالييەۆ (53 جاس)، براكونەرلەردىڭ قولىنان قازا تاپتى. بىلتىر شىلدە ايىندا اقمولا وبلىسىنىڭ «وحوتزووپروم» قىزمەتكەرلەرى، قورىقشى قانىش نۇرتازينوۆ (قايتىس بولعاننان كەيىن ءى دارەجەلى "ايبىن" وردەنىمەن ماراپاتتالدى) زاڭسىز اڭ اۋلاۋشىلار اتىپ ولتىرسە، سامات وسپانوۆ (ءىى دارەجەلى "ايبىن" وردەنىنە يە بولدى) جاراقات الدى. سوندىقتان ءبىز ءۇشىن زاڭسىز اڭ اۋلاۋمەن كۇرەستى نىعايتۋ، وڭتايلى جولعا قويۋ ماڭىزدى بولماق، – دەيدى زاڭگەر ءىلياس مۇقانوۆ.
مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، ءبىزدىڭ ەلدە زاڭسىز اڭ اۋلاۋ ماسەلەسى تۋرالى ايتقاندا تەك اڭشىلاردى عانا ەمەس، بالىقشىلاردى دا تىلگە تيەك ەتپەي بولمايدى. بۇعان قاتىستى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ءوزى: «شىعىس قازاقستان وبلىسى ىىد-دە مارقاكول كولىندەگى براكونەرلەردىڭ جاعدايى تۋرالى بىلمەيدى. بۇل جەردە نەگىزگى ماسەلە پوليسيا ۋاجدەمەسى مەن تابيعات قورعاۋ قۇرىلىمدارىنىڭ وسىنداي قىلمىستىق توپتارمەن كۇرەسى. ءىس جۇزىندە كولدە زاڭسىز، ءبىراق پايدالى بيزنەس ورنىققان. ال ەگەر بىرەۋ بىرەۋدەن ۇلكەن اقشا جيناسا، وندا ءاردايىم زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋ ءقاۋپى بار» دەگەن بولاتىن.
بۇل رەتتە زاڭگەر ءىلياس مۇقانوۆ:
– كەزىندە تاۋەلسىزدىكتى ەڭ العاش العان تۇستارى سۋىق قارۋ ۇستايتىن براكونەرلەر وتە از ەدى. ال قازىردە باركونەرلىكتى بيزنەستىڭ كوزىنە اينالدىرىپ، مول تابىس تاۋىپ ۇيرەنىپ قالعاندار ءتىپتى قورىقشىلاردىڭ ءومىرىن قيۋعا دەيىن بارادى. ولاردىڭ كوبىسىندە دەرلىك سۋىق قارۋ بار. سوندىقتان ءوز باسىم، 2020 جىلدان باستاپ زاڭنىڭ قاتايتىلعانىن دۇرىس دەپ سانايمىن. بۇدان بولەك جەرگىلىكتى بيلىككە، اكىمدىكتەرگە دە وسى زاڭ اياسىندا جۇمىس ىستەتىپ، قاداعالاۋ، باقىلاۋ جۇمىستارىن دەر كەزىندە قولعا الۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن، – دەيدى.
جالپى، ماماندار، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، براكونەرلىك ەكونوميكانىڭ شيكىزات سالاسى ەكەنىن العا تارتىپ وتىر. وسى رەتتە ساراپشىلار قازاقستان ءۇشىن زاڭسىز باركونەرلىكپەن كۇرەسۋ جانە ونى توقتاتۋ ءبىرشاما مۇمكىندىكتەر اشاتىنىن العا تارتتى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ماسەلەن، زايسان كولىنەن نەمەسە بالقاش كولىنەن زاڭسىز بالىق اۋلاۋشىلاردى توقتاتۋ ەلدەگى بالىق ونىمدەرىنىڭ زاڭدى تۇردە نارىققا شىعۋىنا ىقپال ەتەر ەدى دەيدى.
بۇل رەتتە ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ مىناداي جايتتاردى العا تارتتى:
1) ءبىز زاڭسىز بالىق اۋلاۋمەن اينالىسقاندارعا توسقاۋىل قويىپ، زاڭدى تۇردە بالىق اۋلايتىن جەكەلەگەن شاعىن كاسىپورىندار اشۋعا نيەتتەنسەك، وندا ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىمىزدىڭ قورشاعان ورتانى، وزەن-كولدەرىمىزدى ساقتاپ قالۋعا دا ىقپال ەتەر ەدىك. مىسالى، بالىقشىلار زاڭسىز بالىق اۋلاعاننان كەيىن ولار بالىقتى اۋلاپ قانا قويمايدى. ونىڭ بەكىرەسىن الادى. وسى ساتتە كولدىڭ ەكولولوگيالىق تازالىعىن ساقتاۋعا دا ءمان بەرمەيدى. اۋلانعان بالىقتارىنىڭ ءبىرشاماسى ءولى كۇيىندە كول جاعاسىندا قالۋى دا مۇمكىن. مۇنىڭ ارتى ەكولوگيالىق تازالىققا كەرى اسەرىن بەرەدى. سوندىقتان زاڭدى تۇردە بالىق اۋلانسا، ونى اۋلاعان كاسىپورىن كولدىڭ تازالىعىنا دا، جان-جاعىنداعى قورشاعان ورتانىڭ تازالىعىنا دا جاۋاپتى بولار ەدى. تالاپتى بۇزسا ايىپپۇل تولەيتىن ەدى. كولدى لاستاۋ دا جازا عوي. وسىنىڭ بارلىعى زاڭ تۇرعىسىندا بولسا يگى بولار ەدى.
2) ەكىنشىدەن، زاڭدى كاسىپورىننان ءونىمدى ارزان باعادا ساتىپ الۋعا، ونى ىشكى نارىققا جىبەرۋگە دە مۇمكىندىك تاۋار ەدى. وسىدان بارىپ ەلدە كونسەرۆىلەنگەن بالىق ونىمدەرى، بالىقتىڭ ءوزى ارزان باعادا ساتىلىمعا شىعار ەدى. مۇنداي شاعىن كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ براكونەرلىكتىڭ جولىن كەسكەننەن بولەك، وتاندىق ءونىم شىعارۋعا دا ىقپال ەتەدى.
3) بۇل ارەكەت قورىقشىلاردىڭ دا ومىرىنە ءقاۋىپ توندىرمەيدى. زاڭسىزدىققا جول بەرمەيدى. سوندىقتان ءبىز بولاشاقتا ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ايتىپ وتىرعانداي، وسى ماسەلەگە نازار اۋدارعانىمىز ءجون.
مىنە، ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ الداعى ۋاقىتتا ەلدە بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتقىمىز كەلسە، وسى جايتتاردى ەسكەرۋ قاجەتتىگىن العا تارتىپ وتىر. وسىلايشا مامان «شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدىڭ زاماناۋي ءارى ءتيىمدى ادىستەرىن ويلاستىرۋ قاجەت» دەپ ەسەپتەيدى.
ال بالىق شارۋاشىلىعىنان بولەك، سايعاقتاردى اتۋ، سيرەك كەزدەسەتىن قار بارىستارىن ساتۋعا قاتىستى دا ءبىرشاما وڭدى ىستەر اتقارىلىپ جاتقانىن العا تارتقان ماماندار «جالپى، قازاقستاننىڭ بۇل سالادا ۇستانىپ وتىرعان جولى دۇرىس» دەپ ەسەپتەيدى.
بۇل رەتتە ماماندار قارا ۋىلدىرىقتان بولەك، بىزدە اقبوكەننىڭ ءمۇيىزىن زاڭسىز ساۋداعا شىعاراتىندار بار ەكەنىن دە العا تارتتى. «وسى ماسەلەدە «زاڭسىز اڭ اۋلاۋشىلارمەن اينالىساتىندارعا زاڭدى جۇمىس كوزىن ۇسىنۋ دا ۇتىمدى شەشىم» دەيدى ماماندار.
– راكونەرلىكپەن جانە زاڭسىز ساۋدامەن كۇرەسۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنىپ وتىرعانىن قۇپتايمىن. ءقازىر وسى ماقساتتا قازاقستاندا لايىقتى ەڭبەك اقىسى بار بالىق پيتومنيكتەر سالۋ جوسپارلانىپ وتىر. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ۇلتتىق جۇيەلەرىن نىعايتۋ، ەلدەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ جولىمەن جانە حالىقارالىق كەلىسىمدەر ورىن الۋدا. زاڭسىز ساۋداعا جانە جابايى تابيعاتقا قارسى باسقا دا قىلمىستارعا قارسى كۇرەس. بەلگىلى ءبىر ءىس-شارالار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ الەۋەتىن قۇرۋدى، براكونەرلىككە قارسى كۇرەس جونىندەگى قاۋىمداستىقتار جەلىلەرىن قۇرۋدى، زاڭنامانى نىعايتۋدى قازاقستان وڭتايلى جولعا قويىپ كەلەدى. بىزدە مىسالى، GSC كومپونەنتى تەتىككە قوسىلدى، بۇل ەلدەگى سيرەك كەزدەسەتىن قار بارىستارىن جانە زاڭسىز ساۋداعى شىعارماۋ ءۇشىن حابار الىپ وتىرۋ ءۇشىن، اقپاراتتاردى ارتتىرۋ ءۇشىن كوزدەلگەن جوبا. سوندىقتان بۇل ارادا تىڭ جۇمىستار اتقارىلىپ جاتقانىن العا تارتقانىمىز ءجون، – دەيدى ەكونومسيت-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.
جالپى، دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ءبىر عانا قار بارىستارى توڭىرەگىندە كۇرەسۋدە ءبىز تمد بويىنشا ۇزدىك بەستىككە كىرىپ وتىرعان ەل ەكەنبىز. ماسەلەن، اۋعانستان قار بارىستارى مەن ولاردىڭ ازىقتىق بازاسى بولىپ تابىلاتىن تۇرلەرىن باقىلاۋ ءۇشىن تۇراقتى مونيتورينگ جاساپ وتىرادى. ال جۇڭگو قار بارىستارىن باقىلاۋدا ولاردىڭ جەم-شوبىنىڭ ساپاسىنا قاتتى ءمان بەرەدى ەكەن جانە قىتايدا بۇل اڭدارعا قاتىستى بارلىق زاڭ تالابى قاتايتىلعان. قار بارىستارى بىزدەگى ءتارىزدى موڭعوليانىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگەن. مونعوليانىڭ اقپاراتتىق-اعارتۋشىلىق كومپانيالارى قار بارىستارىن ساقتاۋدى بارىنشا ناسيحاتتاپ حالىقتى ۇنەمى حاباردار ەتىپ وتىرادى. رەسەي قار بارىستارىن قورعاۋ ءۇشىن جابايى تابيعاتتى قورعاۋ جونىندەگى وڭىرلىك اگەنتتىكتەردىڭ قىزمەتىنە جۇگىنەدى. رەسەيدە جابايى تابيعاتتى قورعاۋ جونىندەگى وڭىرلىك اگەنتتىكتەر جەتكىلىكتى قارجىلاندىرىلىپ، ولار قوسىمشا وقىتىلادى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن تۇراقتى جۇمىس جۇرگىزەدى.
ال قازاقستاندا بۇل رەتتە زامانۋاي GSC جىلدام اقپارات جەتكىزۋ كومپونەنتىن پايدالانادى. وسى ارقىلى شەكارالىق جانە كەدەندىك باقىلاۋ، شەكارا جانە كەدەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ الەۋەتىن نىعايتۋ، زاڭسىزدىقتى باقىلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى.
نەگىزىنەن، ماماندار «براكونەرلىكپەن كۇرەس» تۋرالى قازاقستاننىڭ تۇجىرىمداماسىن تالاپقا ساي ەكەنىن العا تارتىپ وتىر.
جالپى، بىزدە ۇنەمى ارنايى رەيدتەر جۇرگىزىلگەننىڭ ناتيجەسىندە ءبىرشاما شارالار اتقارىلعان. ماسەلەن، 2019 جىلدىڭ قازان ايىندا ەل اۋماعىندا براكونەرلىك جەدەل ءىس-شاراسى وتكىزىلگەنىن ءبىز بىلەمىز. ونىڭ ناتيجەسى بويىنشا 2 مىڭنان استام تابيعاتتى قورعاۋ زاڭناماسىن بۇزۋشىلىق انىقتالىپ، ولار 177 سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ جۇرگىزىلىپ، 47 ءىستىڭ ءوندىرىسى اياقتالىپ سوتقا جولداندى. ودان وزگە 2 مىڭنان استام ادام اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. ولارعا 16 ملن تەڭگەدەن استام ايىپپۇل سالىندى. سالا ماماندارى قولدانىستاعى زاڭنىڭ قاتايتىلعانىن، باقىلاۋ مەن قاداعالاۋدىڭ ەكى ەسە ارتقانىن دا ايتىپ وتىر. وسىعان وراي الداعى ۋاقىتتا ەلدە زاڭسىز اڭ اۋلاۋ، زاڭسىز ارەكەتتەرگە بارۋ دا ەكى ەسەگە تومەندەيدى دەپ كۇتىلۋدە.
قارلىعاش زارىققان قىزى
پىكىر قالدىرۋ