بيىل الەم بويىنشا يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ شارتىنا 50 جىل تولىپ وتىر. قازاقستاننىڭ وسى شارتقا ەنگەنىنە بۇگىندە 26 جىل تولدى. وسى ارالىقتا قازاقستان شارت نەگىزىندە نە ءبىتىردى؟! وسى ورايدا ءبىرقاتار ماماندارعا حابارلاسىپ، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ ماسەلەسىندەگى قازاقستاننىڭ ءرولىن بىلدىك.

الدىمەن، اتالمىش شارتتىڭ تاريحىنا ۇڭىلسەك، 1970 جىلى 5 ناۋرىزدا يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارت كۇشىنە ەندى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىز 1994 جىلى 14 اقپاندا وسى شارتقا ەنۋ ءۇشىن قۇجاتتاردى تاپسىردى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اقش-قا رەسمي ساپارى بارىسىندا وسىنداي تاريحي قۇجاتقا قول قويىپ، ءدال سول ساتتەن باستاپ قازاقستان يادرولىق قارۋسىز مەملەكەت اتاندى.

ال وسىدان كەيىن ارتىنشا، ەلدە حالىقتىڭ كوڭىلىن كۇپتى ەتكەن ساۋالدارعا جاۋاپ تا تابىلا باستادى. يادرولىق قارۋدان ازات ەل اتانۋ ماقساتىندا قازاقستان مۇنىڭ الدىندا سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى شەشىم قابىلداسا، ارتىنشا شارتقا قول قويعاننان كەيىن كسرو-دان قالعان يادرولىق قارۋدى قازاقستان اۋماعىنان شىعارۋعا بايلانىستى اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلا باستادى.

ماسەلەن، بۇل رەتتە بەلارۋس جانە ۋكراينامەن بىرگە «ستراتەگيالىق شابۋىل قارۋلارىن ازايتۋ جانە شەكتەۋ» تۋرالى كسرو مەن اقش اراسىنداعى شارتقا ليسسابون حاتتاماسىنا قول قويىلدى. قازاقستاننىڭ اۋماعىندا كونتينەنتارالىق بالليستيكالىق راكەتالار ءۇشىن 1216 يادرولىق وقتىق پەن اۋىر بومبالاۋشى ءۇشىن يادرولىق زاريادتى قامتيتىن جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدىڭ ءىرى ارسەنالى ورنالاسقان بولاتىن. يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ شارتى اياسىندا  وسى پوليگون ايماقتارى زالالسىزداندىرىلدى. 2018 بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ «جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋدى تاراتپاۋ: سەنىمدى نىعايتۋ شارالارى» اتتى تاقىرىپتىق بريفينگىندە قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءبىرقاتار باستامالاردى، اتاپ ايتقاندا، ياقتش-تان شىعۋدى قيىنداتۋ بويىنشا شارالار ازىرلەۋدى جانە شارت ەرەجەلەرىن بۇزاتىن ەلدەرگە قاتىستى جازالاۋ شارالارىن قولدانۋدى ۇسىندى.

بۇل وقيعا، يادرولىق قارۋدان ازات الەمگە قول جەتكىزۋدىڭ ىزگىلىكتى ۇمتىلىستارىنا نەگىزدەلگەن، ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياسي باعىتىن ىسكە اسىرۋدا ماڭىزدى كەزەڭ بولدى.

جالپى، يادرولىق قارۋدان ازات بولۋعا قاتىستى مامانداردىڭ پىكىرىنشە، بۇگىندە عىلىم مەن تەحنيكاسى دامىعان زاماندا، اقپاراتتىق تەحنولوگيالىق دامۋ عاسىرى اتانعان ءححى عاسىردا يادرولىق قارۋعا يە بولۋ فاكتىسى الەمدىك ساياساتقا كەرى اسەر ەتەتىن باستى قۇرالداردىڭ ءبىرى.

يادرولىق قارۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن الىنىپ تاستالمايدى. بۇل رەتتە مامانداردىڭ پايىمىنشا، بۇكىل الەم قازىردە يادرولىق ەنەرگەتيكانى بەيبىت ماقساتتا پايدالاۋدى كوزدەپ وتىر.

تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ناسۋرللا بورتەبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، الداعى ۋاقىتتا قازاقستان دا وسى كوشتەن قالماۋ ءۇشىن تىندىرىمدى ىستەر اتقارىپ جاتىر. بۇل رەتتە مامان «يادرولىق قارۋسىزدانۋ ماسەلەسى وزەكتى بولىپ وتىر. يادرولىق ەنەرگيانى بەيبىت ماقساتتا ۇقساتۋ ءۇشىن ءقازىر الەم ەلدەرى اەس سالۋ ماسەلەسىنە نازار اۋدارا باستادى. سونداي-اق يادرولىق وتىن بانكتەرىن قۇرۋ ارقىلى يادرولىق وتىندى ۇقساتۋ، ەنەرگيا كوزدەرىن الۋ جايتتارى دا ىسكە اسىپ وتىر» دەدى.

راسىمەن دە، مامان العا تارتىپ وتىرعانداي، اەس سالۋ ماسەلەسى، يادرولىق وتىن بانكىن قۇرۋ جايتتارى دا ەلىمىزدە ءجيى-جيى قوزعالىپ ءجۇر. ءتىپتى بۇل رەتتە يادرولىق وتىندى ۇقساتۋ ماقساتىندا 2018  جىلى وسكەمەن قالاسىندا تومەن بايىتىلعان ۋراندى كادەگە جاراتاتىن يادرولىق بانكتىڭ اشىلعانىنى بىزگە بەلگىلى. بۇل جوبا اياسىندا اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك (اەجحا) 90 توننا تومەن بايىتىلعان ۋران ءونىمىن قازاقستانعا اكەلدى. نەگىزگى شىعىنداردى اتالمىش اگەنتتىك كوتەردى.

ساراپشىلارىمىز بۇعان قاتىستى قازاقستانعا يادرولىق وتىن جاعۋدى، ونى بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋدى الدەقاشان ۇيرەنەتىن كەزەڭ جەتكەنىن العا تارتىپ وتىر. بۇل رەتتە عالىم ناسۋرللا بورتەبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، بولجام بويىنشا 2022 جىلى الەمدىك تۇرعىدا ەنەرگيانىڭ بارلىق تۇرلەرىنە دەگەن سۇرانىس جوعارىلاپ، ونى قولدانۋ ەكى ەسەگە ارتادى. «سول كەزدەردە ەنەرگيا وندىرۋدەگى اتوم ەنەرگياسىنىڭ ۇلەسى بۇگىنگى كۇنگى 14-17 پايىزدان 35 پايىزعا دەيىن وسەدى» دەيدى عالىم.

جالپى سالا ماماندارىنىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق ەلى رەسۋرسقا باي، كەن قورى اۋقىمدى مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا جاتادى. بۇل رەتتە بىزدە ءوندىرىستىڭ قۋاتىن ارتتىراتىن مۇناي، ۋران، كومىر، گاز ءتارىزدى ەلەمەنتتەر قورى جەتىپ-ارتىلادى. سوندىقتان وسى قازبا كوزدەرىن ۇقساتا وتىرىپ تابىسقا جەتۋ ءبىز ءۇشىن وزەكتى بولىپ وتىر.

مامانداردىڭ بايىپتاۋىنشا، يادرولىق وتىن بانكى تەك قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، الەم بويىنشا قاجەت نارسە. ءقازىر وسى يادرولىق وتىن بانكىنىڭ مۇمكىنشىلىكتەرى دە ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل ناعىز كوممەرسيالىق جوبا. يادرولىق وتىن بانكىن قۇرۋدى اتوم ءوندىرىسى سالاسىنداعى پايدا تابۋدىڭ كوزى دەپ بىلۋگە بولادى. ەگەر ءبىز يادرولىق وتىن بانكى جوباسىن ىسكە اسىرا الساق، وزدەرىندە يادرولىق وتىن رەسۋرستارى جوق شەت مەملەكەتتەر بىزگە كىرىپتار بولىپ، ءوز تاراپتارىنان ءتيىمدى ۇسىنىستار ايتاتىنى ايدان انىق. جالپى، يادرولىق وتىن بانكتەرىن قۇرۋ، وسى ماقساتتا پوليگون ايماقتارىن قولدانىسقا بەرۋ، اتوم ونەركاسىبىن دامىتۋ ماسەلەسى ءسوز بولعاندا ءبىراز قاۋىمنىڭ بۇل جاڭاشىلدىقتى جاتسىناتىنى دا راس. دەسەك تە قازىردە كەڭەس وكىمەتىنەن قالعان پوليگون ايماقتارىنىڭ جاعدايىن، دەڭگەيىن، بولاشاعىن زەرتتەۋ جۇمىستارى جالعاسىن تابۋدا. ءتىپتى ءقايسىبىر زەرتتەۋلەر ول ايماقتاردا شارۋاشىلىق ءىسىن جۇرگىزۋگە مۇمكىنشىلىك بارىن دا دالەلدەيدى. وسى رەتتە مامانداردىڭ دەنى «اتوم ونەركاسىبى اتاۋىنان ات ۇركەتىن نارسە ەمەس، تەرەڭىنە ۇڭىلسەك، بۇل سالادا ءبىز وزىندىك برەند جيناپ، شەتەلگە قىمبات باعامەن يادرولىق وتىندى ساتۋدى دا، ونى جاعۋدى دا مەڭگەرە الامىز» دەسەدى.

بۇل رەتتە ماماندار «اتوم رەاكتورلارىنداعى يادرولىق ماتەريال ۋران مەن پلۋتونيي بولىپ تابىلادى. ءبىر توننالىق بايىتىلعان ۋراننىڭ بولىنەتىن جىلۋ 1 ميلليون 350 توننا مۇناي جانعان كەزدە بولىنەتىن جىلۋعا تەڭ. مىنە، وسىنى پايدالانىپ، دۇرىس ۇقساتا الساق ءبىز ەلدەگى ءوندىرىس ورىندارىن ارزان ەنەرگيامەن عانا قامتىپ قويمايمىز، بىزدە ول ەنەرگيانى سىرتقا ساتۋعا ۇلكەن مۇمكىنشىلىك تە تۋاتىن ەدى» دەيدى.

نەگىزىنەن قازاقستان الەمدىك ۋران ءونىرۋ بويىنشا 2ء-شى ورىنعا يە. ءبىزدىڭ ەلدە كەڭەس دەرجاۆاسىنىڭ ىدىراۋىنان كەيىن پايدالى قازبالاردىڭ باي قورلارى بار. بىزدە سارى-شاعان، ەمبى، بايقوڭىر جانە سەمەي پوليگونى سياقتى عارىشتىق جانە يادرولىق سىناق الاڭدارى ورنالاسقان. ءبىراق ولاردى بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋدىڭ تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرى بولعان جوق. قازاق دالالارى كەڭەس وداعىنىڭ سىناق پوليگونىنا اينالدى، ال وسى اۋدانداردىڭ تۇرعىندارى دەنساۋلىعىنا ورنى تولماس زور زيان كەلتىردى جانە ماسەلە ءوز شەگىنە جەتتى، بۇل جالپى الەمنىڭ  نازارىن اۋدارعان ماسەلەگە اينالدى.

ال تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ەڭبەگىمەن سەمەي يادرولىق پوليگونى جابىلىپ،  اتوم قارۋىنان باس تارتىپ، ءبىز جەتەكشى يادرولىق دەرجاۆالاردان – اقش، رەسەي، ۇلىبريتانيا، فرانسيا جانە قحر-دان ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىمىزگە بەرىك حالىقارالىق كەپىلدىك الدىق. سەمەي پوليگونىن جابۋ يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋداعى ماڭىزدى قادام بولدى. اسىرەسە، اتوم قارۋىنان باس تارتۋ قازاقستانعا قاۋىپسىزدىكتى عانا ەمەس، سونداي-اق ەل ەكونوميكاسىنا مول ينۆەستيسيا تارتۋ ءۇشىن ماڭىزدى قادام ەدى.

1994 جىلى قازاقستان يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتقا، ال 1996 جىلى يادرولىق سىناقتارعا جان-جاقتى تىيىم سالۋ تۋرالى شارتقا قوسىلدى. بارلىق ەلدەر ءۇشىن ۇلگى بولىپ تابىلاتىن وسى باستامالاردىڭ ارقاسىندا قازىرگى الەم قازاقستاندى ورتالىق ازياداعى تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى رەتىندە قاراستىرادى. ەلگە ينۆەستورلار دا قورىقپاستان كەلە باستادى.

ءقازىر يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ، يادرولىق ەنەرگيانى بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ ءححى عاسىردىڭ نەگىزگى پروبلەماسىنا اينالۋدا. الەمدىك قاۋىمداستىق يادرولىق قارۋى بار ەلدەردى يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتقا قوسىلۋعا مىندەتتەيدى. قازىرگى الەمنىڭ بارلىق ەلدەرى تەك يادرولىق قارۋدى قاۋىپسىزدىك كەپىلى دەپ سانايدى. يادرولىق (اتومدىق) قارۋى بار ەلدەر «يادرولىق كلۋب» دەپ اتالادى. قازىرگى ۋاقىتتا وعان اقش، رەسەي، ۇلىبريتانيا، فرانسيا، جۇڭگو، ءۇندىستان، پاكىستان، كحدر كىرەدى جانە كلۋب قۇرامىن كەڭەيتۋ ۇسىنىلادى. يادرولىق قارۋدى يەلەنۋشى ەلدەردىڭ رەسمي ءتىزىمىن قۇرۋ ولاردىڭ وسى سالاداعى قىزمەتىن ولارعا قويىلاتىن تالاپتارعا سايكەس باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە كۇتپەگەن يادرولىق جانجالدارعا جول بەرمەيدى.

يادرولىق قاۋىپسىزدىك شارتتارىن ورىنداۋ ءۇشىن حالىقارالىق ينستيتۋت رەتىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ەلدەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىققا ءوز ۇلەسىن قوسىپ وتىر. ءقازىر وسى باعىتتا ەكى جىلدا ءبىر رەت وتكىزىلەتىن حالىقارالىق سامميتتە يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.

بۇل باعىتتا قازاقستاننىڭ دا وزىندىك ۇسىنىستارى ەسكەرىلىپ، قولداۋ تاۋىپ، بۇۇ اياسىندا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ءوز باعاسىن الىپ كەلەدى.

قايىربەك ءانۋار