كەمبريدجدەگى ۇلىبريتانيا جانە گەرمانيا زەرتتەۋشىلەرى گەنەتيكالىق جەلى ادىستەرىن پايدالانا وتىرىپ، SARS-CoV-2Y-دىڭ ادامداردا پايدا بولۋىنىڭ «ەۆوليۋسيالىق جولدارىن» انىقتادى.
عالىمدار العاشقى 160 تولىق ۆيرۋستىق گەنومدى تالداۋ ناتيجەسىندە، ءارتۇرلى ۆيرۋستىق سىزىقتاردان قۇرالعان، مۋتاسيالار كومەگىمەن پايدا بولعان جاڭا كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋىنىڭ كارتاسىن جاسادى.
– «SARS-CoV-2ء-نىڭ تەكتىك قورىن مۇقيات تەكسەرەيىن دەسە، ول مۋتاسياعا تەز ۇشىراپ كەتەدى. سوندىقتان، ءبىز بارلىق مۇمكىن بولاتىن دارالاردى ءبىر ۋاقىتتا انىقتاۋ ءۇشىن ماتەماتيكالىق جەلى الگوريتمىن قولداندىق – دەدى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جەتەكشىسى، گەنەتيك دوكتور پيتەر فورستەر.
– بۇل ادىستەر نەگىزىنەن دنق كومەگىمەن ادامزاتقا دەيىنگى پوپۋلياسيالاردىڭ اعىنىن كارتاعا تۇسىرۋمەن بىردەي. ءبىز ولاردى العاش رەت كوروناۆيرۋستى جۇقتىرۋدىڭ جولىن انىقتاۋ ءۇشىن قولداندى دەپ ويلايمىز، – دەيدى زەرتتەۋدى جۇرگىزۋشىلەر.
زەرتتەۋشىلەر توبى 2019 جىلدىڭ 24 جەلتوقسانىنان 2020 جىلدىڭ 4 ناۋرىزىنا دەيىنگى الەم بويىنشا تارالعان ۆيرۋستىڭ گەنومدارىنىڭ دەرەكتەرىن قولداندى. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە COVID-19-دىڭ بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ا، ۆ جانە س دەپ اتالاتىن ءۇش ءتۇرلى «نۇسقاسى» انىقتالدى.
فورستەر جانە ونىڭ ارىپتەستەرى جارقاناتتان تابىلعان COVID-19 ا ءتيپىن، بۇل ۋحانداعى «ادام اعزاسىنداعى ۆيرۋستىڭ ءتۇپنۇسقا گەنومى» ەكەنىن انىقتادى، ءبىراق ءبىر قىزىعى، قالاداعى ۆيرۋستىڭ كوپشىلىگى بۇل تيپكە جاتپايدى.
«ا» ءتيپتى COVID-19-دىڭ مۋتاسياعا ۇشىراعان تۇرلەرى ۋحاندا تۇرعان امەريكالىقتاردان تابىلعان. سونىمەن بىرگە اقش پەن اۆستراليادان كەلگەن پاسيەنتتەردەن دە «ا» ءتيپتى ۆيرۋستار انىقتالعان.
ۋحاندا كوپ تارالعان «ۆ» ءتيپتى كوروناۆيرۋس شىعىس ازيانىڭ بارلىق ايماقتارىنداعى پاسيەنتتەردەن تابىلعان. زەرتتەۋشىلەر: «مۋتاسياعا ۇشىراماعان بۇل تيپ وسى ايماقتان الىسقا تارالا المادى، سەبەبى شىعىس ازيادان باسقا جەرلەردە ءتۇرلى «قارسى» ارەكەتتەرگە تاپ بولدى» دەپ پىكىرىن ءبىلدىردى.
كوروناۆيرۋستىڭ «س» ءتيپتى نۇسقاسى فرانسيا، يتاليا، شۆەسيا جانە انگلياداعى ەمدەلۋشىلەردەن تابىلعان ەۋروپالىق تۇرگە جاتادى. بۇل تيپ قىتايدا تابىلماعان، ءبىراق سينگاپۋر، گونكونگ جانە وڭتۇستىك كورەيادا انىقتالعان.
جاڭا تالداۋ قورىتىندىسى بويىنشا، يتالياعا ۆيرۋستىڭ ەڭ العاشقى ەنۋى 27 قاڭتارداعى گەرماندىق ينفەكسيا ارقىلى بولعانىن جانە تاعى ءبىر يتالياندىق ينفەكسيانىڭ باعىتى «سينگاپۋر كلاستەرى» مەن بايلانىستى دەپ بولجايدى.
«ا» ءتيپتى نۇسقاسى جارقاناتتار مەن پانگوليندەردىڭ ەكەۋىندە دە كەزدەسەدى. زەرتتەۋشىلەر بۇل ىندەتتىڭ ءتۇپ تامىرى وسى جانۋارلار دەپ سيپاتتايدى. «ۆ» ءتيپتى ۆيرۋس «ا» ءتيپتى ەكى ۆيرۋستىڭ مۋتاسيا ناتيجەسىندە تۋىندايدى، ال «س» ءتيپتى ۆيرۋس «ۆ» ءتيپتى ۆيرۋستىڭ مۋتاسيا تۋىندىسى.
«ۆ ءتيپتى ۆيرۋس يممۋنولوگيالىق نەمەسە ەكولوگيالىق تۇرعىدان شىعىس ازيا تۇرعىندارىنا كوپ بەيىمدەلگەن بولۋى مۇمكىن. شىعىس ازيادان باسقا ايماقتارداعى قارسىلىقتى جەڭۋ ءۇشىن وعان مۋتاسيا قاجەت بولۋى مۇمكىن. ءبىز شىعىس ازياداعى مۋتاسيالار جىلدامدىعىڭ باسقا ايماقتاردان تومەن ەكەنىن كورىپ وتىرمىز»، - دەدى فورستەر.
ول تاعى دا: «ءبىز ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتاعان ۆيرۋس - COVID-19 ەۆوليۋسيالىق جولدارى كوپتەگەن مۋتاسياعا ۇشىراعانعا دەيىنگى، ياعني ەپيدەميانىڭ العاشقى ساتىلارىنىڭ بەينەسى. بۇل اسپاندا پايدا بولعان جاڭا جۇلدىزدى تابۋ سياقتى جۇمىس» دەپ اتاپ ءوتتى.
سالىستىرمالى گەنومدىق تالداما ناتيجەسى، SARS-CoV-2 بەتا-كوروناۆيرۋس توبىنا جاتاتىنىن جانە SARS-CoV-عا وتە جاقىن ەكەنىن، 2002 جىلى قاراشادا قىتايدىڭ گۋاندۋن (كەيىنىرەك 2003 جىلى 29 ەلدە تارالدى) قالاسىندا پايدا بولعان SARS ىندەتى وسى ۆيرۋس سالدارىنان ەكەنىن كورسەتتى.
بەلگىلى بولعانداي، جارقاناتتاردىڭ Rhinolophus تۋىسى (ۇڭگىر جارقاناتتارىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى) وسى ۆيرۋستىڭ تاراتۋشىسى بولىپ تابىلادى، جانە ەتقورەكتى جاندىك - پالما سيۆەتتا (Paguma larvata)، جارقانات پەن ادامداردىڭ اۋرۋلارىڭ اراسىنداعى ارالىق يەسى رەتىندە قىزمەت اتقارعان.
سودان بەرى كوپتەگەن بەتا-كوروناۆيرۋستار جارقانتتار مەن ادامداردان دا تابىلدى. مىسالى، قىتايدىڭ يۋنان پروۆينسياسىندا تىرشىلىك ەتەتىن "Rhinolophus affinis" تۇرىندەگى جارقاناتتان تابىلعان RaTG13 SARS-CoV-2-گە وتە ۇقساس ەكەنى، ءتىپتى بىردەي: گەنومدىق سايكەستىك 96% - عا ءدال كەلىپ تۇر. بۇل ناتيجەلەر، اتاپ ايتقاندا، Rhinolophus ءتۇرىنىڭ وكىلدەرى SARS-CoV جانە SARS-CoV-2 ۆيرۋستارىنىڭ ارالىق يەسى بولعانىن كورسەتەدى.
2020 جىلدىڭ 7 اقپانىندا عالىمدار پانگوليننەن SARS-CoV-2-گە جاقىن ۆيرۋس تابىلعانىن انىقتادى. 99% گەنەتيكالىق ۇقساستىقتى ەسكەرە وتىرىپ، پانگوليننىڭ جارقانات سياقتى ارالىق يە ەكەنىن كورسەتتى. دەگەنمەن دە، سوڭعى زەرتتەۋ مالايزيالىق پانگوليننەن (Manis javanica) تابىلعان كوروناۆيرۋس گەنىنىڭ SARS-Cov-2 ۇقساس ەكەنىن كورسەتتى، تەك 90% گەنەتيكالىق ۇقساستىقتى تاپتى. وسى زەرتتەۋ پانگوليننەن شىققان ۆيرۋس COVID-19 ىندەتىنىڭ سەبەبى ەمەس ەكەنىن كورسەتىپ وتىر.
الايدا، پانگوليننەن بولىنگەن كوروناۆيرۋس S اقۋىزىنىڭ ناقتى ايماعىندا 99%-عا ۇقساس، بۇل ACE رەسەپتورىنىڭ بايلانىستىرۋشى دومەنىنە قاتىساتىن 74 امين قىشقىلدارىنا سايكەس كەلەدى (انگيوتەنزين-تۇرلەندىرگىش فەرمەنت 2)، ول ۆيرۋستى جۇقتىرۋ ءۇشىن ادام جاسۋشالارىنا ەنۋى كەرەك. كەرىسىنشە، R. affinis جارقانتتان تابىلعان RaTG13 ۆيرۋسىنان وسى ايماقتا قاتتى ۇقساستىق تابىلمادى (تەك 77% ۇقساستىق).
سارالاي كەلىپ، پانگوليننەن تابىلعان كوروناۆيرۋس ادام جاسۋشاسىنا ەنۋگە قابىلەتتى، ال R. affinis جارقاناتىنان تابىلعان كوروناۆيرۋس قابىلەتسىز ەكەنىن كورسەتەدى.
"بۇل گەنەتيكالىق سالىستىرۋلار SARS-Cov-2 ۆيرۋسىنىڭ ءبىرى RaTG13-كە جاقىن، ال ەكىنشىسى پانگولينا ۆيرۋسىنا جاقىن ەكى ءتۇرلى ۆيرۋس اراسىنداعى رەكومبيناسيانىڭ ناتيجەسى ەكەنىن كورسەتەدى. باسقاشا ايتقاندا، بۇل بۇرىن بولعان ەكى ۆيرۋس اراسىنداعى سەلبەسۋ. رەكومبيناسيا بولۋى ءۇشىن، ەكى ۆيرۋس ءبىر مەزگىلدە ءبىر اعزاعا جۇعۋى ءتيىس"، - دەپ سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سيستەماتيكا، ەۆوليۋسيا، بيوالۋانتۇرلىلىك ينستيتۋتىنىڭ وكىلى الەكساندر حاسسانين پىكىر ءبىلدىردى
كاليفورنيالىق بيوتەحنولوگيالىق كومپانيا ءارتۇرلى ەمدەلۋشىلەردە كوروناۆيرۋس سيمپتومدارىنىڭ پايدا بولۋىنا دنق-نىڭ اسەر زەرتتەدى. عالىمدار COVID-19 جەڭىل جانە كۇردەلى اسقىنۋلار تۋىنداعان ميلليونداعان ادامدار تۋرالى دەرەكتەردى تالدادى.
رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس، الەمدە شامامەن 1،5 ملن ادام كوروناۆيرۋسپەن اۋىرىپ، 80 مىڭنان استام ادام وسى اۋرۋدان قازا تاپتى. شىن مانىندە، COVID-19ء-دى بايقاماي جۇقتىرعان ادامدار بۇدان بىرنەشە ەسە كوپ بولۋى مۇمكىن.
نۆ كوروناۆيرۋستى جۇقتىرعان جانە ودان قايتىس بولعان پاسيەنتتەردى ءدال انىقتاۋ ءۇشىن جاپپاي تەستىلەۋ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن جازدى.
پاندەمياعا سەبەپ بولعان SARS-CoV-2 جاڭا ۆيرۋسى ادامنىڭ جاسىنا، جىنىسىنا، يممۋنيتەتىنە، ت.ب قاراماستان ورگانيزمگە وتەدى.
ءبىراق، بۇل ۆيرۋس COVID - 19 بارلىعىندا بىردەن بىلىنبەيدى. سوندىقتاندا جاس ادامدار COVID - 19-دىڭ سيمپتومدارىنسىز ۆيرۋستى تاراتىپ جۇرەدى، ال جاسى ۇلكەن ادامداردا اسقىنۋشىلىق كوپ بولادى. سونداي-اق دەنساۋلىعىنا بايلانىستى پروبلەمالارى بار ادامداردا دا اسقىنۋ بولادى.
عالىمدار COVID-19دىڭ اسقىنۋشىلىعىنا دنق اسەرىن زەرتتەۋ كەزىندە، كەيبىر گەندەردىڭ كوروناۆيرۋستىڭ اعزاعا ەنۋىنە سەبەپ بولاتىنىن انىقتادى.
گەنەتيكتەر ءارتۇرلى ادامداردىڭ دنق- سىن مەن COVID-19 سيمپتومدارى اراسىنداعى بايلانىستى زەرتتەدى.
ميننەسوتا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جاڭا زەرتتەۋ جۇمىسى كوروناۆيرۋستىق ينفەكسيانىڭ مەحانيزمىن اشتى. عالىمدار ۆيرۋستى جاسۋشاعا بەكىتۋ ءۇشىن قولداناتىن 3-D كارتا قۇردى.
بۇل اشىلۋ اقىر اياعىندا Sars-cov2 كوراناۆيرۋس Sars - تان الدەقايدا جىلدام بەرىلەتىنىن انىقتادى، كەيبىر دارىگەرلەر ونا اتا-انادان بەرىلەدى دەپ ەسەپتەيدى.
امەريكالىق ۆيرۋسولوگتار كوروناۆيرۋستىڭ قۇرىلىمىن تولىعىمەن تالداپ، 2002 جىلى پاندەميا كەزىندە بىرنەشە ءجۇز ادامنىڭ ءومىرىن قيعان اقۋىز ءتارىزدى زاتتىڭ ءتۇزىلۋى ادام جاسۋشالارىن SARS-تەن ءتورت ەسە كۇشتى بولاتىنىن اتاپ ءوتتى.
بۇل ۆيرۋستىڭ تىنىس جولدارىندا ءبىر رەت تۇسسە، سول جەردە قالۋى مۇمكىن دەگەندى بىلدىرەدى.سودان كەيىن بۇل بۇكىل پلانەتانى قامتيتىن COVID-19 اۋرۋىن تۋدىرادى. بۇل ۆيرۋستىڭ تارالۋ جىلدامدىعىن انىقتاپ جانە ونى باقىلاۋدا ۇستاۋ شارالارىن قيىنداتادى.
زەرتتەۋ توبىن باسقارعان دوكتور فانگ لي ۆيرۋستىڭ ادام كلەتكاسىنا ەنۋ مەحانيزمى كوپتەگەن باسقا جۇقپالى اۋرۋ قوزدىرعىشتارىنا قاراعاندا اناعۇرلىم جىلدام ەكەنىن اتاپ ءوتتى. بۇرىن بولعان SARS-قا قاراعاندا، بۇل ۆيرۋس ادامنىڭ جاسۋشالارىنا ءتورت ەسە كۇشتى شابۋىل جاسايتىنىن ايتتى.
باسقا جاعىنان قاراعاندا، دوكتور لي زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ۆاكسينانى جاساۋعا كومەكتەسەتىنىن ايتتى. ەگەر سارىسۋ انتيدەنەسى ادام جاسۋشاسىنا ەنگەن ۆيرۋستان كۇشتى بولسا، وندا ءتيىمدى ءدارىنى ويلاپ تابۋ تۋرالى ايتۋعا بولادى. ول ۆيرۋستى توقتاتىپ، اعزاعا ەنۋىن بولدىرمايدى.
سونىمەن قاتار، دارىگەرلەر زەرتتەۋ بارىسىندا نۆ دەنساۋلىق جازعان تەوريانى راستادى. وندا ادام ۆيرۋستى ۇشاتىن جارعاناتتار پانگوليندەر ارقىلى جۇقتىراتىنى كورسەتىلگەن.
سوڭعى اقپارتتار بويىنشا دارىگەرلەر كوراناۆيرۋستىڭ 3 ەرەكشە بەلگىسىن اتادى. دوكتور فانگ لي ناردتينگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۆيرۋسولوگيا پروفەسسورى دجوناتان بالدان گارديانعا ارنالعان زەرتتەۋ ناتيجەلەرى تۋرالى تۇسىنىك بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا بۇل مالىمەتتەر ەكى ۆيرۋستىڭ اسەرىنەن بولاتىن اۋرۋلاردىڭ بەلگىلەرىندەگى ايىرماشىلىقتاردى تۇسىندىرەدى. SARS نەگىزىنەن وكپە سيمپتومدارىمەن كورىنەدى، ال SARS-CoV2 باستاپقى كەزدە جوعارعى تىنىس جولدارىنا اسەر ەتەدى، تەك سودان كەيىن پنيەۆمونياعا اينالادى، ءبىراق بارلىق جاعداي وسىلاي بولماۋى دا مۇمكىن.
SARS-CoV2 ادام ۆيرۋستىق اۋامەن دەم العان كەزدە بىردەن ورگانيزمگە تۇسەدى، ءبىراق SARS باياۋ ارەكەت ەتەدى، بۇل ونىڭ تارالۋىن قيىنداتادى - دەيدى پروفەسسور بولل.
كورەيالىق اۋرۋلاردى باقىلاۋ جانە الدىن-الۋ ورتالىقتارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، كوروناۆيرۋس اۋرۋدان ەمدەلگەن ادامداردا قايتا قوزۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ وتىر.
بلۋمبەرگ اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، وڭتۇستىك كورەيادا ەمدەلگەن 51 ناۋقاس تاعى دا كوروناۆيرۋسقا قارسى وڭ ناتيجە الدى.
كورەيلىك اۋرۋلاردى باقىلاۋ ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى چونگ يۋن كون ءوز سوزىندە ، ۆيرۋسپەن اۋىرعان ادام ۆيرۋستى قايتا جۇقتىرماسا دا، ءتىپتى كارانتيننەن كەيىن دە كوروناۆيرۋس رەاكسيا بەرىپ، قايتا قوزۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجادى.
«ءبىز ۆيرۋستىڭ قايتا قوزۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇجىرىمداپ اسا ءمان بەرەمىز جانە وسى ماسەلە بويىنشا كوپتەگەن كەشەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزەمىز. پاسيەنتتى ەمدەۋ بارىسىندا ءبىرىنشى كۇنى كوروناۆيرۋستان تەرىس ناتيجە كورسەتىپ، ال ەكىنشى كۇنى وڭ ناتيجە كورسەتكەن وقيعالار كوپ بولدى»، - دەپ چونگ ءوز ءسوزىن باياندادى.
پاسيەنت اراسىنا 24 ساعات وتكىزىپ جاسالعان ەكى تەستتە تەرىس ناتيجە كورسەتسە، تولىق ساۋىققان بولىپ سانالادى.
جۇڭگو ەلىنەن ەمدەلىپ شىققان پاسيەنتتەردەگى ينفەكسيانىڭ قايتا ءورشۋى ارتقانىنان قورقىپ وتىر، سەبەبى وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اۋرۋدى جۇقتىرىپ، كەيىن ەمدەلگەندەر دە، ۆيرۋستىق تەستتە وڭ ناتيجە كورسەتتى، كەيبىرى ءتىپتى قايتىس بولىپ تا جاتىر. ازىرگە نەگە بۇلاي بولىپ جاتىرعانى تۇسىنىكسىز، ءبىراق كەيبىر ادامدار سىناق ناتيجەسىنىڭ ساپاسىزدىعىن كىنالايدى.
سونىمەن قاتار، Financial Times ءوز دەرەگىندە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋىنا بايلانىستى كارانتيندىك شارالاردى جەڭىلدەتۋگە دايىندىقتى باستادى، - دەپ حابارلادى. شەكتەۋلەر ءالى بىرنەشە اپتا كۇشىندە قالادى. اتاپ ايتساق، مۇنداي شەشىمدى فرانسيا، يسپانيا، يتاليا جانە تاعى باسقالارى مالىمدەگەن. گەرمانيا كارانتين رەجيمىنەن، ەپيدەميانى باقىلاۋدا ۇستاۋ رەجيمىنە كوشۋگە دايىن، - دەگەن اقپاراتتار ب ا ق بەتتەرىندە تارادى.
ەۋرو وداق ەلدەرىندە كارانتيننىڭ ورنىنا، شەكاراداعى باقىلاۋ جۇيەسىن ازىرلەپ، گەرمانيانىڭ شەنگەن ايماعىندا شەكارانى اشۋ تۋرالى جوسپارلانعانى گەرمانيا مينيسترلىگىنىڭ ءبىرىنىڭ قۇجاتتارىندا كورسەتىلگەن. ءبىراق تا، نەمىس كانسلەرى انگەلا مەركەل كارانتيندىك رەجيمدى باسەڭدەتۋگە ءالى ەرتە دەپ مالىمدەمە جاسادى.
دانيا كارانتيندى بىرتىنتەپ باسەڭدەتۋ تۋرالى شەشىمدى رەسمي جاريالادى. بۇل ەلدە ءبىر اپتادان سوڭ بالاباقشالار مەن باستاۋىش مەكتەپتەردى كارانتيننەن شىعارۋ جوسپارلانۋدا.
الەمدە COVID – 19 جۇقتىرعاندار سانى 1 ملن 998 111 مىڭنان استى، جانە دە 478 659 مىڭنان استام ادام كوروناۆيرۋس اتتى جاڭا اۋرۋدان ايىقتى، ال ءولىم سانى 126 604 مىڭنان اسىپ وتىر.
ينتەرنەت رەسۋرستارىنان الىپ دايىنداعاندار: ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، جرونوبيولوگيا ورتالىعى: ب.ع.ك.، دوسەنت ابلايحانوۆا ن.ت.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، حرونوبيولوگيا ورتالىعى:
وقىتۋشى ەسەنبەكوۆا ا.ە.
اعا وقىتۋشى مۋحيتدينوۆ ا.م.
پىكىر قالدىرۋ