جاقىندا تۇركيا ۇلى ۇلتتىق ماجىلىسىندە تۇتقىنداردى بوساتۋ تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلدانىپ، كوپشىلىكتىڭ قىزۋ تالقىسىنا ءتۇستى.

بۇگىندە تۇركيادا 355 تۇرمە بار. تەمىر توردا وتىرعانداردىڭ سانى – 300 مىڭ. 800-گە تارتا ءسابي اناسىمەن بىرگە تۇرمەدە وتىر. تۇركيا تۇرمەلەرىندە جالپى ايەلدەر سانى 17 مىڭنان اسادى. اۋرۋى اسقىنعان 1334 ناۋقاس بار.

تۇركيا ۇلى ۇلتتىق ءماجىلىسىنىڭ (تۇۇم) جالپى وتىرىسىندا ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى مەن ۇلتتىق حالىقتىق پارتياسىنىڭ ماقۇلداۋىمەن تۇرمەدەگى تۇتقىنداردىڭ بوساتىلۋىن قاراستىراتىن جاڭا زاڭنىڭ قابىلدانىپ، قولدانىسقا ەنگىزىلۋىمەن ۇرلىق، بوپسالاۋ، مۇلىككە زالال كەلتىرۋ، الاياقتىق، ەسىرتكى ساۋداسى، شانتاج، زورلىق-زومبىلىق، يمميگرانتتار كونترابانداسى، ادام ساۋداسى، قاساقانا كىسى ءولتىرۋ، جارالاۋ سياقتى قىلمىستار جاساپ، سوتتالعان 90 مىڭ ادامدى تۇرمەدەن بوساتۋ باستالدى.

ءبىرقاتار زاڭگەرلەر بۇل زاڭدا الالاۋ بار ەكەنىن، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ نازارىنا ۇسىنباستان قابىلدانعانىن، كونستيتۋسيالىق سوت تاراپىنان باقىلاۋعا الىنىپ، ونىڭ كۇشىن جوياتىنىن ايتۋدا.

تۇركيانىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ جانە قىلمىستىق ىستەر فاكۋلتەتى، تارتىپتىك قۇقىق ءبولىمىنىڭ باستىعى، پروفەسسورى ادەم سوزۋەر «ماماندار بۇل زاڭ قابىلدانعان سوڭ ەستىپ جاتىر، نەگە ءتيىستى سالا ماماندارى تالقىلامادى؟» دەگەن ساۋالعا راسىندا ماماندار تالقىلاۋىنا تۇسپەگەنىن ايتىپ، ون ۋنيۆەرسيتەت عالىمى، زاڭگەرلەر وسىعان قاتىستى تۇركيا ۇلتتىق ماجىلىسىنە ماجىلىسىنە ارنايى حات جازعانىن، حات مازمۇنىندا بۇل زاڭنىڭ كونستيتۋسياعا قايشى، بوساتۋ پرينسيپتەرىنە ساي كەلمەيتىنى، الالايتىن ءارى ادىلەتسىز ەكەنى ايتۋدا.

راقىمشىلىق زاڭ جوباسى پاكەتىنىڭ ءماتىنى ۋنيۆەرسيتەتتەرگە جىبەرىلىپ، ەشقانداي پىكىر سۇرالماعان. نەگىزىندە، زاڭعا مۇنداي جان-جاقتى وزگەرىستەر مەن تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ تۋرالى پىكىر مامانداردان سۇرالادى نەمەسە قۇرىلعان كوميسسيا قۇرامىنداعى ورىنداۋشى پراكتيكتەر مەن عالىمدار بىرلەسىپ جۇمىس ىستەپ، ورتاق ءماتىن قۇراستىرالاتىن كورىنەدى. عالىمدار مۇنى تالاپ ەتكەنىمەن، بۇل ادىستەر ىسكە اسىرىلماعان.

قىلمىستىق زاڭگەرلەر جانە قۇقىقتىق ساراپشىلار وسى زاڭعا قاتىستى ۇسىنىستىڭ مازمۇنى تۇركيا ۇلى ۇلتتىق ماجىلىسىنە ۇسىنىلعان كەزدە عانا حاباردار بولعانىن ايتادى.

قازىرگى ۋاقىتتا تۇركيادا 10 ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورلىق-وقىتۋشىلىق قۇرامى بۇل زاڭعا قاتىستى تۇركيا ۇلى ۇلتتىق ماجىلىسىنە وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن جازىپ جىبەرگەن.

بۇل پىكىرلەر اقپاراتتىق قۇرالدار ارقىلى حالىققا جاريالانىپ ۇلگەرگەن.

قىلمىستىق زاڭگەرلەردىڭ بارلىعى دەرلىك، بۇل راقىمشىلىق زاڭ جوباسى تۋرالى ءبىراۋىزدان بىلاي دەگەن: «بۇل زاڭ جوباسى كونستيتۋسياعا، ونى ورىنداۋ قاعيدالارىنا قايشى، وندا الالاۋعا جول بەرىلگەن جانە ادىلەتسىز. زاڭدى تالقىلاۋ كەزىندە تەك زاڭگەرلەر عانا ەمەس، بىلىكتى ساياساتكەرلەر دە: «ايتىلعان سىندار دۇرىس، ءبىراق بۇل كەزەڭدە زاڭنىڭ نەگىزىنە وزگەرىستەر جاساۋ مۇمكىن ەمەس»، – دەدى. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى «بۇل – ساياسات تالاپتارىنا ساي جاسالدى، ءبىز عىلىمي پىكىردى ەسەپكە الا المايمىز»، – دەگەن بولۋى مۇمكىن.

بۇل زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا نەگىزىنەن Covid-19 پاندەمياسى سەبەپ بولدى. راسىندا دا، زاڭنىڭ تارماقتارىندا اشىق Covid-19 سەبەپتى تۇتقىنداردىڭ تۇرمەدەن بوساتىلاتىنى تۋرالى جازىلعان. وسىلايشا، رۇقسات بەرىلىپ بوساتىلعان تۇتقىنداردىڭ رۇقسات مەرزىمى سوت ۇكىمىن ورىنداۋ بولىپ ەسەپتەلەدى. دەگەنمەن جۇقپالى اۋرۋ ءقاۋپى ءدال سولاي ءتونىپ تۇرعان وزگە تۇتقىندار تۋرالى قاراستىرىلماعان. نەگىزىندە، ەۋروپالىق وداق Covid-19 سەبەپتى بوساتۋ زاڭى ءارى تۇتقىنداعىلار مەن ءارى بوساعاندارعا ءتيىمدى بولۋى كەرەكتىگىن بىلدىرۋدە.

ەگەر زاڭ راسىندا دا جۇقپالى اۋرۋعا قاتىستى قابىلدانعان بولسا، وندا الالاۋعا جول بەرىلمەۋى ءتيىس بولاتىن. بۇل جەردە ءقاۋىپتى توپتار بالالار، ايەلدەر ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرۋى ءتيىس ەدى. تۇركياداعى قازىرگى تاڭدا 800-گە تارتا بالا اناسىمەن بىرگە تۇرمەدە وتىر.

ماسەلەن، 65 جاستان اسقان ءالسىز ادامدار مەن 0-6 جاس ارالىعىنداعى بالالارىمەن تۇرمەدە وتىرعان انالار تۇرعىسىنان دا ايىرماشىلىعى بار تارماقتار بار.  ەگەر زاڭعا تۇزەتۋ ەنگىزۋدىڭ تالابى قارتتار، انا مەن بالالار بولسا، ولاردىڭ جاساعان قىلمىسى بويىنشا الالاۋ بولماۋى دەگەندى العا تارتادى.

بۇل زاڭنىڭ باستى پروبلەماسى – راقىمشىلىقتىڭ نەگىزگى ءپيرنسيپى بولعان قىلمىسكەردى نەگىزگە الماۋى. تۇتقىندار بىردەي قىلمىس جاساعانىمەن، ولار تۇلعالىق بولمىسى ءار ءتۇرلى ادامدار. ەگەر قاۋىپتىلىك دەڭگەيى، ىستەگەن ىسىنە وكىنەتىنى سياقتى كريتەرييلەر ەمەس، جاسالعان قىلمىستارى ەسكەرىلسە، ءقازىر دە راقىمشىلىققا ىلىنگەن كوپتەگەن ادام قىلمىس جاساپ، تۇرمەگە قايتا تۇسەدى دەگەنگە سەنىمدى. قانشاما ۇرى، جەمقور، بوپسالاۋشى، توناۋشى مەن الاياقتار كوپ كۇتپەي، وزدەرىنىڭ بۇرىنعى ىسىنە تەز ورالاتىن بولادى، بۇعان كەرىسىنشە، ايتارلىقتاي پروبلەماسى جوق، قوعامعا زيانى تيمەيتىن ادامدار تۇرمەدە ۇزاق وتىرادى دەگەندى ايتادى. ماسەلەن، زورلىق-زومبىلىققا ارالاسپاعان، ءبىراق بيلىككە باعىنباعانى ءۇشىن تەرروريستىك قىلمىسكەر دەپ تانىلعان جۋرناليستەر، ۇيدە وتىرعان ايەلدەر، مۇعالىمدەر، كاسىپكەرلەر، پوليسيا قىزمەتكەرلەرى جانە سوت جۇيەسى مۇشەلەرى تۇرمەدە قالادى، ولار بوساتىلمايدى. ۇرىنى ۇستاعان پوليسيا تۇرمەدە وتىرۋدى جالعاستىرادى، ءبىراق ۇرى بوساتىلادى. ادام ءولتىرۋشى بوساتىلادى، ال ونى سوتتاعان سوت كامەراعا جابىلادى. جەمقورلىقپەن اينالىسىپ، مەملەكەتتى الداعان الاياقتار بوستاندىققا شىقسا، ونىڭ وسى ءىسىن زەرتتەپ، حالىققا جاريالاپ، ءوزىنىڭ قوعامدىق مىندەتىن ورىنداعان جۋرناليست تەرروريست سانالادى دەپ قىڭجىلادى. (بۇگىندە تۇركيا تۇرمەلەرىندە 300-دەن اسا جۋرناليست قاماۋدا وتىر).

پرەزيدەنت رەجەپ تايىپ ەردوعان ءوزى ازىرلەتىپ، ءوزى ماجىلىسكە جىبەرگەن زاڭدى ۇسىنىلا سالىسىمەن بىردەن ماقۇلداۋى قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعان. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «مەملەكەت مەملەكەتكە قارسى جاسالعان قىلمىستاردى كەشىرە الادى. الايدا ادامدارعا قاتىستى جاسالعان قىلمىستارعا راقىمشىلىق جاسالمايدى»، دەگەن ەردوعان تاعى ءبىر رەت سوزىنەن تايقىپ، ادامدارعا قارسى جاسالعان قىلمىستاردى كەشىرىپ، وزىنە باعىنباعانداردى اباقتىدا ۇستاۋعا شەشىم قابىلداعانىن ايتادى.

بۇل راقىمشىلىقتىڭ اتاسى رەتىندە تاريحقا ەنەتىن ۇيىمداسقان قىلمىس ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى الااتتين چاكىجى دا بوساتىلادى ەكەن دەگەن اقپارات جەلدەي ەسۋدە. ۇلتشىلدار پارتياسىنىڭ كوسەمى (MHP) ديەۆلەت باحچەليدىڭ ونى تۇرمەگە ىزدەپ بارىپ كەشىرىم سۇراۋىمەن باستالعان پروسەسس ەكى جىلدان كەيىن اياقتالدى. ءبىر قىزىعى، الااتتين چاكىجى وسى راقىمشىلىققا ىلىكتى، تىس قالمادى.

بيلىك پەن ونىڭ جاقتاستارىنىڭ بۇل قادامى قارسىلاستاردى ۆيرۋستىق ىندەتپەن جويۋدى ولار ءۇشىن «ءبىرجولاتا جويۋ» رەتىندە قاراستىرۋعا بولۋى مۇمكىن بە؟!

زاڭگەرلەردىڭ پىكىرىنشە، تۇرمەلەردەگى ىقتيمال ىندەت سالدارىنان بولۋى مۇمكىن ولىمدەرگە ەۋروپالىق ادام قۇقىعى بويىنشا coتتىڭ جانە كونستيتۋسيانىڭ كەپىلدىگى بەرىلگەن «ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعى» اياسىندا مەملەكەت جاۋاپتى بولادى. وسى جاۋاپكەرشىلىككە بايلانىستى سوتقا شاعىمدانىپ، كومپەنساسياسى تولەتكىزۋمەن قوسا، ىندەتكە قارسى قوسىمشا قاجەتتى شارالار قولدانباعان قۇزىرەتتى اكىمشىلىك جانە سوت ورىندارىنا قاتىستى تەرگەۋلەر جۇرگىزۋى قاجەت بولادى دەگەندى ايتادى.

بيلىك پەن ونىڭ جاقتاستارىنىڭ پىكىرلەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، قارسىلاستاردى ۆيرۋستىق ىندەتپەن جويۋدى ولار ءۇشىن «ءبىرجولاتا جويۋ» رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى دەيدى ساراپشىلار.

جارقىن الديار، زەرتتەۋشى