ءقازىر «پرايمەريز» دەگەن جاڭا ساياسي تەرمينگە كوپشىلىكتىڭ قۇلاعى ۇيرەنە باستادى. ءبىراق ءالى دە مۇنىڭ ىشكى مازمۇنى مەن ناقتى ماقساتىن بىلگىسى كەلەتىندەر از ەمەس. اشىعىن ايساق، پرايمەريز، ول - باسەكەلەستىك. ويتكەنى، بۇگىنگى زامان – باسەكەلەستىكتىڭ عاسىرى. كەز-كەلگەن سالادا جەتىستىككە جەتكىڭ كەلە مە، وندا باسەكەگە ءتۇس. سول ارقىلى قازاقشا ايتقاندا «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» ىرىكتەلىپ شىعادى. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا پرايمەريزدىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە ەنە باستاۋى تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلعا جۋىق ۋاقىتىندا ەلىمىزدىڭ قول جەتكىزگەن دەموكراتيالىق جولداعى ناقتى تابىسى دەۋىمىز كەرەك. 

جالپى العاندا، پرايمەريز – پارتيا كانديداتتارىنان ىشتەي سايلاۋ وتكىزىپ، ساپالى ىرىكتەۋ جاساۋ، الدىن الا داۋىس بەرۋ ەكەنى بەلگىلى. الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، بۇل پروسەدۋراسىز پروپورسيونالدى سايلاۋ جۇيەسىن تولىق جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. سونىمەن بىرگە، بۇل باستاما پارتياىشىلىك پىكىرتالاستى جانداندىرىپ، سايلاۋعا تۇسۋگە ۇمىتكەرلەردى تاڭداۋدا ادىلدىك پەن اشىقتىقتى، باسەكەلەستىكتى قامتاماسىز ەتەدى.
بۇعان قوسا، پرايمەريز قوعاممەن تىعىز بايلانىس جاساپ، جۇرتشىلىقتىڭ اراسىنداعى كوكەيكەستى ماسەلەلەردى انىقتاۋعا، سول پروبلەمالاردى شەشۋ بارىسىندا پارتيانىڭ الەۋەتى مەن كۇش-جىگەرىن جۇمىلدىرۋعا ىقپال ەتەدى. پرايمەريزدىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى دەباتتار وتكىزۋ ەكەنى جۇرتشىلىققا ءمالىم. بۇل ورايدا، دەباتتار بارىسىندا ەلىمىزدەگى جانە ايماقتارداعى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋ جولدارىن ۇسىنا العان كانديدات بولاشاقتا ءوزىنىڭ ساياسي كارەراسىن قالىپتاستىرا الادى. اسىرەسە، بۇل ساياسي جولدى تاڭداعان جاس ساياساتكەرلەر ءۇشىن اسا قاجەت. ياعني، ولاردىڭ كوپشىلىك الدىندا ءسوز سويلەپ، ءوز ويلارىن ناقتى جەتكىزە الۋ شەبەرلىگىن شىڭداۋعا جانە ءوز تانىمالدىعىن ارتتىرا وتىرىپ، بولاشاق ساياسي ءيميدجىن قالىپتاستىرا الادى.
پرايمەريزگە قىزىعۋشىلىق جانە كوپشىلىكتىڭ وعان قاتىسۋعا دەگەن ۇمتىلىسى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قوعامدىق قابىلداۋ پارتيالارىنا جىبەرىلگەن وتىنىشتەر سانىنان كورىندى.
2020 جىلعى 5 ماۋسىم مەن 24 تامىز ارالىعىندا Nur Otan پارتياسىنىڭ قوعامدىق قابىلداۋ بولىمشەلەرىندە پرايمەريزدى وتكىزۋ ماسەلەلەرى بويىنشا 20343 ءوتىنىش كەلىپ ءتۇستى، ونىڭ ىشىندە 437ء-ى رقب – عا (Call - ورتالىق ارقىلى - 325، WhatsApp مەسسەندجەرى-100، Instagram-12).
ەڭ وزەكتى ماسەلەلەر: پرايمەريزدىڭ ءمانىن، مىندەتتەرى مەن ماقساتتارىن ءتۇسىندىرۋ - 10133 (49%)، كانديداتتاردى تىركەۋ - 4878 (24،3%)، داۋىس بەرۋدى وتكىزۋ ءتارتىبى - 1372 (6،7%)، پارتيا قاتارىنا كىرۋ - 1282 (6،5%)، پىكىرسايىستاردى وتكىزۋ ءتارتىبى - 984 (4،8%)، كانديداتتاردىڭ ۇگىت - ناسيحات جۇمىسى - 898 (4،5%)، وڭىرلىك كۆوتانى قالىپتاستىرۋ جانە قحا – دان وكىلدىك ەتۋ-791 (4%)، پرايمەريز بويىنشا وڭىرلىك كۆوتانى وتكىزۋ ءتارتىبىن بۇزۋعا شاعىمدار-5.
فيليالداردىڭ قاۋىرت جەلىسىنە پارتيا ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرىنەن باستاپقى پارتيا ۇيىمدارىنان پرايمەريزگە قاتىسۋ ماسەلەلەرى بويىنشا 34 قوڭىراۋ كەلىپ ءتۇستى.
ءوتىنىش بىلدىرگەندەردىڭ 51% - ى ايەلدەر، 50% – ى 30 – دان 44 جاسقا دەيىنگى ادامدار (45 – تەن 60 جاسقا دەيىن-28%، 60 جاستان جوعارى-3%، 29 جاسقا دەيىنگى جاستار-19%).
تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – پرايمەريز قوعام مەن ساياسي ۇيىم اراسىن جاقىنداستىرىپ، التىن كوپىر ورناتۋدىڭ داڭعىل جولى. ياعني، حالىق اراسىنداعى اشىق وي تالقىلار وتكىزۋ، ءوزارا ءتيىمدى بايلانىستار ورناتۋ ساياسي پارتيانى جاقتاۋشىلار قاتارىنىڭ ارتۋىنا جول اشادى. ونىڭ ىشىندە، وسىنداي كەزدەسۋلەردىڭ ارقاسىندا ساياسي پارتيا قاتارىنا بەلسەندى ازاماتتىق ۇستانىمى بار وتانداستارىمىزدى، جاستاردى كەڭىرەك تارتۋعا مۇمكىندىك تۋادى.
سونداي-اق، پرايمەريز ساياسي پارتيانىڭ ىشكى قۇرىلىمدارى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى نىعايتىپ، ادامنىڭ بويىنداعى بىر-بىرىمەن بايلانىسقان قان تامىرلارى سياقتى بايلانىستا ءوزارا تىعىز جاقىنداسۋىنا يگى ىقپال ەتەدى. ەندىگى جەردە بۇل پروسەدۋرانىڭ بەكىتىلگەن زاڭناما اياسىندا جۇرگىزىلەتىنى كەلەشەكتە پارلامەنت جانە جەرگىلىكتى ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ ساپالىق قۇرامىن جاڭارتىپ، اتالعان قۇرىلىمداردىڭ ەل دامۋىنداعى ساياسي الەۋەتىن ارتتىرا تۇسپەك.
قازاقستاندا تۇڭعىش رەت پرايمەريز جۇيەسىن ەلىمىزدىڭ باستى ساياسي قۇرىلىمى – «Nur Otan» پارتياسى ەنگىزىپ وتىر. وسى ارقىلى Nur Otan ەلەكتوراتپەن بايلانىس ورناتۋدىڭ قازىرگى زامانعى ۇلگىسىن قالىپتاستىرىپ، حالقىمىزدىڭ ساياسي مادەنيەتىن ارتتىرىپ جانە اشىق سايلاۋ وتكىزۋ تاجىريبەسىن جان-جاقتى بەكىتۋدە ۇلگى كورسەتىپ وتىر. باس پارتيانىڭ وسى ماڭىزدى باستاماسىن باسقا ساياسي بىرلەستىكتەردىڭ جالعاستىرىپ اكەتۋى قازاقستانداعى دەموكراتيالىق بەتبۇرىستاردى جاڭا بەلەسكە الىپ شىعاتىنى انىق.
«Nur Otan» پارتياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 17 تامىزدا باستالعان پارتياىشىلىك تاڭداۋ، ياعني، پرايمەريز قوعامدىق دامۋدىڭ جاڭا قوزعاۋشى كۇشىنە اينالدى. بۇگىندە بۇل باستامانى قوعام ىشىندە قولداۋشىلار وتە كوپ. بۇل جونىندە جاقىندا zoom-كونفەرەنسيا ارقىلى پارتيا حاتشىسى الىبەك الدەنەيدىڭ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەلەرى مەن بەلسەندىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ونلاين باسقوسۋدا جان-جاقتى ايتىلدى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى تاڭدا الەم ەلدەرىندە پرايمەريزدىڭ بىرنەشە ءتۇرى قالىپتاسقان. اتاپ ايتساق، اشىق، جابىق، ارالاس جانە بايقاۋ فورماتىندا. وسىعان دەيىن Nur Otan پارتياسى ساياسي دودالاردا بايقاۋ نۇسقاسىن قولدانىپ كەلگەن. مىسالى، اشىق پرايمەريزدى رەسەي، ارگەنتينا، فرانسيا، يتاليا سياقتى ەلدەردە قولدانادى. جابىق پرايمەريز كانادا، گەرمانيا، تۇركيادا دامىعان. قازاقستاندا قولدانىلىپ جاتقان پرايمەريزدى كلاسسيكالىق سيپاتتاعى جابىق ءتۇرى دەۋگە تاعى بولماس. سەبەبى اشىق پرايمەريزدىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى وتاندىق فورماتقا ەنگىزىلىپ، بۇل ءوز كەزەگىندە ەلدەگى جاعدايعا يكەمدەلگەن ءارى ليبەرالدى-دەموكراتيالىق سيپاتقا يە فورماعا اينالعان. پارتياعا كىرۋ جولى جەڭىلدەتىلگەن. ارينە، ادام ءوزىن بۇل دوداعا ەركىن ۇسىنا الادى. ءبىراق كەيىن پارتياعا كىرۋى ءتيىس. ازامات ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىنعان كۇننەن كەيىن نەبارى 3 كۇندە پارتياعا قابىلدانا الادى.
قاتىسۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە، پرايمەريز- ازاماتتىق قوعامعا، ونىڭ ىشىندە اۋىل تۇرعىندارىنا جاڭا ساياسي تۇلعالار، جاڭاشا فورمات قالىپتاستىرۋعا جول اشادى. سونداي-اق، كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلار باس پارتيانىڭ باستاماسىمەن بولاتىن پرايمەريزدە ايەلدەرگە ارنالعان 30% كۆوتا بار ەكەنى قۋانتاتىنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. ايەلدەرگە ارنالعان كۆوتالار الەمنىڭ كوپتەگەن دامىعان ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىندە بار. مەنىڭشە، مەملەكەتتىك قىزمەتكە، ۇلكەن لاۋازىمدى ورىندارعا ادامداردى سايلاۋ كەزىندە جىنىسىنا بايلانىستى گەندەرلىك ءبولىنىس بولماۋى ءتيىس. پرايمەريزدە دە گەندەرلىك تەپە-تەڭدىكتىڭ ساقتالاتىنى قۇپتارلىق ءىس. مەنىڭ ارىپتەستەرىم، دوستارىم مەن تانىستارىم پرايمەريزگە قاتىسۋعا نيەتتى. ولاردىڭ كوپشىلىگى قىز-كەلىنشەكتەر»، - دەدى بەللا گازدييەۆا. ول پرايمەريز ەلىمىزدەگى بەلسەندى، ءبىلىمدى جاستارعا ساياسي سالادا بولسىن، قوعامدىق جۇمىستاردا بولسىن ءوز تاجىريبەلەرى مەن يدەيالارىن كورسەتۋگە ارنالعان ءتيىمدى پلافتورما دەيدى.
ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ناتاليا كالاشنيكوۆا بىلاي دەيدى:
- رەسەيدىڭ پرايمەريزدى اشىق وتكىزۋ تاجىريبەسى بار. ارينە، وندا تەحنيكالىق احاۋلار مەن اقپاراتتىق شابۋىلدار دا بولدى. سول سەبەپتەن Nur Otan پارتياسىنىڭ پرايمەريزدى جابىق تۇردە وتكىزەتىنى دۇرىس دەپ بىلەم. ءبىراق قوعامدى ءدال وسى «جابىق» ءسوزى الاڭداتىپ وتىر. وسىدان كەيىن «ءبارى الدىن الا شەشىلگەن» دەگەندەي قاڭقۋ اڭگىمە تارادى. سول سەبەپتەن «جابىق» ءسوزىن الىپ تاستاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى بۇل Nur Otan پارتياسى ەنگىزدىرىپ جاتقان جاڭا ترەند، مۇلدەم جاڭا فورما! مۇنى كوپتەگەن ساياسي پارتيالار زەرتتەپ جاتىر. ماعان بۇل ۇستانىم جاقىن. ەڭ الدىمەن، ءبىز دوكتورانتۋرا، ماگيستراتۋرادا ناتيجەلەردىڭ نەگىزىندە ارنايى كۋرس ەنگىزەمىز. بۇل وتە ماڭىزدى، سەبەبى ساياسي مادەنيەت بولاشاق ساياساتتانۋشىلارىمىز ءۇشىن اسا قاجەت. ەندىگى كەزەكتە ماگيسترلىك، دوكتورلىق ديسسەرتاسيالىق جۇمىستاردىڭ جاڭا ساياسي سايلاۋ تەحنولوگياسىنا باعىت الارى ءسوزسىز، - دەيدى.
سونىمەن قاتار، پارتيا حاتشىسى الىبەك الدەنەي كاسىپوداقتار فەدەراسياسىنىڭ مۇشەلەرىمەن دە كەزدەسۋ وتكىزدى. مودەراتور كاسىپوداقتار فەدەراسياسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى نۇرلان وتەشيەۆ بولدى. ول ەلىمىزدىڭ ءىرى قوعامدىق بىرلەستىگى پرايمەريزگە قاتىسۋعا مۇددەلى جانە "Nur Otan"پارتياسىنىڭ ينستيتۋسيونالدىق سەرىكتەسى بولىپ تابىلاتىنىن اتاپ ءوتتى. نۇرلان وتەشيەۆ بۇگىندە كاسىپوداق مۇشەلەرىن قىزىقتىراتىن، پرايمەريزگە قاتىسۋعا ۇسىنىلاتىن ءبىرقاتار ءجيى قويىلاتىن سۇراقتاردى ايتتى.
بۇل باستاماعا جاس عالىمدار ءاليانسى دە ۇلكەن قولداۋ كورسەتۋدە. جاس عالىمدار ۇمىتكەرلەردىڭ سالالىق ماسەلەلەردى ءبىلۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى، تەك بەلگىلى ءبىر ايماق ءۇشىن وزەكتى ماسەلەلەر عانا ەمەس. مىسال رەتىندە ولار وزدەرىن كەلتىردى: جەكە زاتتاردى جاقسى بىلە وتىرىپ، ولار اۋداننىڭ، قالانىڭ، وبلىستىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى بىلمەۋى مۇمكىن. سوندىقتان ولار الداعى پىكىرتالاستاردا وڭىرلەرگە عانا ەمەس، سالالارعا دا بايلانىستى ماسەلەلەر تۋرالى ايتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى.
"Nur Otan" شىعارماشىلىق ينتەلليگەنسيا نازاردان تىس قالدىرمادى، ولارمەن پارتيا حاتشىسى ا.قىرىقبايەۆ كەزدەسۋ وتكىزدى. شىن مانىندە، دۇرىس شەشىم، ويتكەنى شىعارماشىلىق ادامدار ۇسىنىلعان بولسا، وندا تەك قالالىق جانە وبلىستىق ءماسليحاتتار دەڭگەيىندە جاسىرىن كۆوتا بويىنشا. ءقازىر ءبىز ولاردىڭ ناقتى الەۋەتىن كورە الامىز، ويتكەنى قازاقستان جازۋشىلار وداعى پرايمەريزدەرگە قاتىسادى دەپ مالىمدەمە جاسادى.
زاڭنامالىق دەڭگەيدە كۆوتانىڭ 30% ايەلدەر ءۇشىن بولىنگەنىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل پارتيا ەلىمىزدىڭ ادەمى جارتىسىنىڭ الەۋەتىنە ەلەۋلى كوڭىل بولەتىنى انىق. كۆوتا بىزدە گەندەرلىك تەڭسىزدىك نەمەسە ايەلدەردىڭ كەمسىتۋى بار دەگەندى بىلدىرمەيدى، ءبارى باسقاشا كورىنەدى. كوبىنەسە ايەلدەر ساياسات ەرلەر مۇددەلەرىنىڭ قۇزىرەتى مەن سالاسى دەپ سانايدى. الايدا، ءدال وسى كۆوتا ايەلدەردى سايلاۋعا قاتىسۋعا تارتۋدا، ايماقتىڭ، ەلدىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن ساياسي شەشىمدەردى باسقارۋدا جانە قابىلداۋدا ىنتالاندىرۋشى فاكتور بولۋعا ءتيىس. سوندىقتان پارتيانىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىنىڭ كەڭەسشىسى ن.راززاك قازاقستان ايەلدەر قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلدەرىمەن ونلاين كونفەرەنسيا وتكىزدى.
ءوز كەزەگىندە كۆوتا جاستار وكىلدەرىنە دە بەرىلدى، بۇل جالپى ساننىڭ 20%-ى. جاستار ءاردايىم پروگرەستىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولدى جانە بيلىك باسىنا جاڭا كادردار قاجەت، اسىرەسە ەلدىڭ جاڭا بۋىنى، سەبەبى جاس قوعام بولىپ جاتقان ماسەلەگە باسقا قىردان قاراۋعا تالپىنادى. جاستاردى پرايمەريز جانە سايلاۋ پروسەسىنە بەلسەندى تارتا وتىرىپ، پارتيا، ەڭ الدىمەن، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ قۇندىلىعى مەن يدەياسىن ساقتاۋ مىندەتىن شەشەدى. بۇل جاستاردىڭ ەلدىڭ ەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەرىنە ساياسي قاتىسۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىن ەسكەرە وتىرىپ عانا مۇمكىن بولادى. جاستار پرايمەريزگە قاتىسا وتىرىپ، ءوز كەزەگىندە ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتاردا جۇمىس ىستەۋ داعدىلارىن يگەرىپ قانا قويماي، وسى قۇرىلىمداردىڭ جۇمىسى بويىنشا ءوز تۇزەتۋلەرىن ەنگىزەدى. وسى ماقساتتا پارتيا جاستار قاناتىنىڭ ءتوراعاسى ە.بەيسەنبايەۆ ۇەۇ جانە جاستار وكىلدەرىمەن ونلاين كەزدەسۋ وتكىزدى.
پرايمەريزگە ەلىىزدىڭ ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار جاندار دا قاتىسۋعا ىقىلاس ءبىلدىردى. ولار اينالاسىنداعىلارعا ۇلكەن ەرىك كۇشىن، ومىرلىك بەلسەندىلىگىن، ەڭبەك ەتۋگە جانە قوعامعا پايدالى بولۋعا دەگەن ۇمتىلىسىن كورسەتەتىندىكتەرىن اتاپ ءوتتى. ويتكەنى، بۇل ساياسي دوكترينادا جاريالانعان پارتيانىڭ ەڭ جوعارى قۇندىلىقتارى بولىپ تابىلاتىن ادام، ونىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى. بۇل جونىندە پارتيا حاتشىسى ا. قىرىقبايەۆ ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار جانداردىڭ قاۋىمداستىقتارىنىڭ مۇشەلەرىمن ونلاين-كەزدەسۋ وتكىزدى
قاراپ وتىرساق، ەلىمىزدىڭ اسەرلى بولىگى پرايمەريز يدەياسىن قولداۋدا. 27 تامىزداعى جاعداي سوڭعى اقپارات بويىنشا 9701 ادام ۇسىنىلدى. ونىڭ 36% -ى-ايەلدەر، 28،6% - 35 جاسقا دەيىنگى جاستار، 69،3%- ءوزىن-وزى ۇسىنۋشىلار، 30،7% - باستاۋىش پارتيا ۇيىمدارى وكىلدەرى ۇسىنىس ءبىلدىردى. الايدا، نۇر-سۇلتان، شىمكەنت قالالارى مەن تۇركىستان وبلىسىندا ايەلدەر ۇلەسى 30%-دان از. بۇل جالپى الاندا، ايەلدەر قاۋىمى مەن جاستاردىڭ بەلسەنە ات سالىسا باستاعانىن كورسەتەدى. پارتيا جۇرگىزىپ جاتقان پرايمەريز ەلدەگى ساياسي ماسەلەردىڭ ەڭ وزەكتى بولشەگىنە اينالدى. پرايمەريزدىڭ اشىق ءارى وتەتىنىنە كامىل سەنەمىز.

 كاحارمان ايسانا، ساياساتتانۋشى