قامشى رەداكسياسى جاقىندا يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ شارتى ۇيىمىنا (ياسجتشۇ) رەسمي حات جولداپ،  ياسجتشۇ يادرولىق قارۋسىزداندىرۋعا قاتىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىن راستاعان. ۇيىم يادرولىق قارۋلاردى تاراتپاۋ تۋرالى قازاقستاننىڭ ءرورلىن جوعارى باعالاپ، ەلدىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ "چەمپيون ستاتۋسىن" العانىن راستادى جانە جاقىن ارادا تولىق حابارلاما جاسايتىنىن مالىمدەگەن. ال، شەتەلدىك ۇيىمدار مەن ساياساتكەرلەر قازاقستاننىڭ يادررلىق قارۋسىزداندىرۋداعى اتقارعان ىستەرىنىڭ ماڭىزى جوعارى ەكەنىن ايتادى.

بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 29 تامىز حالىقارالىق يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىل كۇنىنە ارنالعان ارنايى سەسسيادا بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 74ء-شى سەسسياسىنىڭ ءتوراعاسى مۇحامماد تيجاني-باندە جانە يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ شارتى ۇيىمىنىڭ (ياسجتشۇ) اتقارۋشى حاتشىسى لاسسينا زەربو قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى مەن فينليانديانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى تاريا حالونەندى يادرولىق سىناقتارعا قارسى كۇرەستەگى ءرولى ءۇشىن جوعارى باعالاعان.

قازاقستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا  “ياسجتشۇ چەمپيونى” دەپ اتاعانى ءۇشىن العىسىن ءبىلدىرىپ، ميسسيانى ورىنداۋ ءۇشىن بار كۇشى مەن جىگەرىن جۇمسايتىنىن مالىمدەگەن. قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحتار تىلەۋبەردى وقىعان حابارلامادا نازاربايەۆ يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويماعان بارلىق ەلدەرگە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ وتكەن جانە يادرولىق سىناق جۇرگىزۋگە مۇمكىندىكتەرى بار ەلدەردىڭ سىناق الاڭدارىن جابۋعا شاقىرعان. دەگەنمەن، كەيبىر قازاق باسپاسوزىندە “چەمپيوندىق ستاۋتىس” تۋرالى كۇدىكتەر كوتەرلىگەن سوڭ، قامشى رەداكسياسى ياسجتشۇ-عا انىق قانىعىن ءبىلۋ ءۇشىن رەسمي حات جولداعان. ياسجتشۇ قامشى ءجۋرناليستىنىڭ ساۋالىنا جاۋاپ بەردى. ۇيىم نازاربايەۆتىڭ "چەمپيون ستاتۋسىن" العانىن راستاپ، جاقىن ارادا تولىق حابارلاما جاسايتىنىن مالىمدەدى. ياسجتشۇ ۆەنا حالىقارالىق ورتالىعى قۇقىقتىق جانە سىرتقى بايلانىستار ءبولىمى قوعامدىق اقپارات ءبولىمىنىڭ باستىعى گيلل تيۋدور قامشىعا دەرەۋ حابارلاسۋ مۇمكىن بولماعانى ءۇشىن كەشىرىم ءوتىنىپ، ءبىراق “چەمپيوندىق ستاۋستىڭ دۇرىستىعىن راستاعانىما وتە قۋانىشتى ەكەنىن جانە ءبىز جاقىن ارادا تولىق حابارلاما جاسايتىن مالىمدەگەن.

بۇل تاۋەلسىزدىك الا سالاىپ، يادرولىق قارۋسىزداندىرۋ جولىندا الەمدىك ۇلگى بولارلىقتاي جۇمىستاردى جاساپ كەلە جاتقان قازاقستاننىڭ سوڭعى جەتىستكەرىنىڭ ءبىرى عانا دەۋگە بولادى.

ال، الەمدىك يادرولىق قارۋدىڭ جالپى ءقاۋپى مەن تاريحىننان باستاپ، ايتار بولساق،  كولين ستيۆەنس “يادرولىق قارۋدى سىناۋ 1945 جىلى 16 شىلدەدە باستالعاننان بەرى شامامەن 2000 وسىنداي سىناق وتكىزىلدى. يادرولىق سىناقتاردىڭ العاشقى كۇندەرىندە ونىڭ اۋاداعى سىناقتاردىڭ يادرولىق زالالدى ءقاۋپىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ ادام ومىرىنە تيگىزەتىن زيانى تۋرالى ادامزات از ويلانعان بولاتىن” دەپ جازىپتى.

تاريح يادرولىق قارۋدى سىناۋدىڭ قورقىنىشتى جانە قايعىلى اسەرىن كورسەتتى. اسىرەسە باقىلاناتىن جاعدايلار ناشارلاعان كەزدە، قازىرگى كەزدەگىدەن الدەقايدا قۋاتتى ءارى جويقىن يادرولىق قارۋ قاۋپىندە قالار ەدى. دۇنيەجۇزىندە ساناۋلى مەملەكەت كوشباسشىلىق جاساپ، الەمدى يادرولىق قارۋدان تازارتۋ ءۇشىن بەلسەندى قادامدار جاسادى جانە ولاردىڭ قاتارىندا ۇلگى بولارلىق قازاقستان بار. 2009 جىلدىڭ 2 جەلتوقسانىندا بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 64-سەسسياسى 29 تامىزدى يادرولىق سىناقتارعا قارسى حالىقارالىق كۇن دەپ جاريالادى. حالىقارالىق كۇننىڭ يدەياسىن ءدال قازاقستان ۇسىنعانى ءمالىم. 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاقستان كەڭەس وداعىنان قالعان الەمدەگى ءتورتىنشى جويقىن يادرولىق قارۋ-جاراقتان باس تارتتى جانە 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا ەڭ ءىرى سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جاپتى، بۇل يادرولىق قارۋدى يادرولىق قارۋدى كۇشەيتۋگە ەڭ ماڭىزدى ۇلەس بولدى.

پوليگوننىڭ جابىلۋى تەك قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بۇكىل ادامزات ءۇشىن تاريحي ماڭىزى بولدى. بۇۇ-نىڭ 2009 جىلعى قارارى “يادرولىق قارۋدىڭ سىناق جارىلىستارىنىڭ نەمەسە كەز-كەلگەن باسقا يادرولىق جارىلىستاردىڭ سالدارى جانە ولاردى يادرولىق قارۋسىز الەم ماقساتىنا جەتۋدىڭ ءبىر قۇرالى رەتىندە توقتاتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى” اقپاراتتاندىرۋ پەن ءبىلىمدى ارتتىرۋعا شاقىردى. بۇل باستامانى قازاقستان كوپتەگەن قولداۋشىلار جانە دەمەۋشىلەرمەن بىرگە سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلۋىن ەسكە الۋ ماقساتىندا قولعا الدى.

يادرولىق قارۋسىزداندىرۋدىڭ نەگىزگى تەتىگى - بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسى 1996 جىلى 10 قىركۇيەكتە قابىلداعان يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ تۋرالى كەلىسىم. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 184 مەملەكەت كەلىسىمشارتقا قول قويىپ، 168 مەملەكەت ونى بەكىتكەن. شارت كۇشىنە ەنۋى ءۇشىن ونى يادرولىق الەۋەتى جوعارى مەملەكەتتەر راتيفيكاسيالاۋى كەرەك. جاقىنداعى حالىقارالىق كۇننىڭ الدىندا بۇۇ باس حاتشىسى انتونيو گۋتەرريش “يادرولىق سىناقتىڭ مۇراسى -(ادامزاتتتىڭ) قۇرىپ جوعالۋىنان باسقا ەشنارسە ەمەس. ياسجتشۇ قۇربانداردىڭ بولماۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وتە ماڭىزدى. سونىمەن قاتار يادرولىق قارۋسىزدانۋدى دامىتۋ قاجەت. يادرولىق سىناقتارعا قارسى حالىقارالىق كۇن مەن ونى ءالى جاساماعان بارلىق مەملەكەتتەردى، اسىرەسە شارتتىڭ كۇشىنە ەنۋى ءۇشىن راتيفيكاسيالاۋى قاجەت مەملەكەتتەردى شارتقا قول قويۋعا جانە راتيفيكاسيالاۋعا شاقىرامىن. داۋ-داماي مەن الاۋىزدىق كۇشەيگەن الەمدە ءبىزدىڭ ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىگىمىز وسىعان بايلانىستى” دەگەن بولاتىن.

گۋتەرريش سونىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى نازاربايەۆقا وسى ىسكە ادالدىعى ءۇشىن ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن. گۋتەرريشتىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءوز ەلىن يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ جونىندەگى جاھاندىق كۇش-جىگەردىڭ الدىڭعى قاتارىنا شىعارۋدا شەشۋشى ءرول اتقاردى دەپ سانالادى. بۇل وتە ماڭىزدى، ويتكەنى بۇل كەڭەستىك قارۋ-جاراقتىڭ كوپ بولىگى سىنالعان جانە ساقتالعان جەردە قازاقستان ولاردى ىزدەۋى مۇمكىن ەدى.

قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋسىزداندىرۋداعى الەمگە ۇلگى بولۋى پروسەسسى سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى رەسمي جارلىقتان باستالعان، 1991 جىلى 29 تامىزدا، العاشقى قادامدار ءىس جۇزىندە 1989 جىلى تالقىلانىپ، قولعا الىنعان. نازاربايەۆ يادرولىق قارۋدى ساتىپ الۋ جانە ساقتاۋ ايماقتاعى ونسىز دا شايقالعان قاتىناستارعا پارادوكسالدى تۇراقسىزداندىرۋشى اسەر ەتەتىندىگىن سول كەزدە-اق تۇسىنگەن.

كوپتەگەن يادرولىق سىناقتاردىڭ الاڭى قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتىن بۇل قورقىنىشتى قارۋدىڭ جويقىن الەۋەتىن ءتۇسىنۋدى كۇشەيتكەن. قازاقستان بۇۇ نازاربايەۆتىڭ 29 تامىزدى يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىل كۇنى رەتىندە تاعايىنداۋ تۋرالى قاۋلىسىن قابىلداعان كەزدە، 2009 جىلى تاعى ءبىر ماڭىزدى قۇجاتقا قول قويدى. شەتەلدىك ماماندار مەن ساياساتكەرلەر قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋسىزداندىرۋداعى ماڭىزى مەن ءرولىن وتە جوعارى باعالاعان. بەلگيادا ورنالاسقان ەۋروپالىق كونسەرۆاتورلار مەن رەفورماتورلار پارتياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ريچارد ميلسوم “قازاقستان بەيبىت تۇردە يادرولىق قارۋسىزداندىرىلدى جانە قارۋدى تاراتپاۋدىڭ جاھاندىق چەمپيونى بولدى. ول ەلدىڭ كۇشتەر اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا جانە تاۋەلسىز بەيبىتشىلىك بروكەرىنىڭ قىزمەتىن قامتاماسىز ەتۋگە كومەكتەستى” دەپ مالىمدەگەن.

لاتۆيا سوسياليستىك ەۋروپارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى، ەۋروپالىق پارلامەنتتىڭ ەو-قازاقستانداعى وكىلدىگىنىڭ مۇشەسى اندريس امەريكس ەس رەپورتەرىنا “بۇكىل الەم ءۇشىن ەڭ قۇندى قادامداردىڭ ءبىرى - قازاقستاندى بەيبىت يادرولىق قارۋدان تازارتۋ بولدى، ول كەرەمەت دۇرىس” دەپ سۇحبات بەرگەن.

بۇدان ءارى بريۋسسەلدەگى ەۋروپالىق ازيا زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋشىسى مەتتيۋ نەاپولە قىرىپ-جويعىش قارۋدى تاراتپاۋ جونىندە قازاقستاننىڭ كۇش-جىگەرى تۋرالى ءوز پىكىرىن جاريالاعان. ول قازاقستاندى الەمدى ءقاۋىپسىز ەتۋدەگى ءرولى ءۇشىن كەرەمەت سەنىمگە يە بولعانىن ايتىپ، “(الەمگە) تانىمالدىلىعى از، ءبىراق ماڭىزى بار ءىس - بۇل قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان باس تارتۋى” دەپ باعا بەرگەن.