2015 جىلى الەمدىك الپاۋىت ەلدەر مەن يران اراسىندا جاسالعان يادرولىق كەلىسىمنەن ۆاشينگتون شىققاننان كەيىن، يران ۋران ءوندىرىسىن جانداندىرا ءتۇستى. بۇعان فرانسيا جانە رەسەي الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، يراندى بايسالدى جانە سالماقتى بولۋعا شاقىرىپ وتىر، دەپ جازادى France 24 باسىلىمى.

RT تەلەكانالى اقش يادرولىق كەلىسىمگە يران وزىنە قويىلعان تالاپتاردى ورىنداعان جاعدايدا عانا قايتا ورالۋعا نيەتتى ەكەنىن ءبىلدىردى. وسى ورايدا، يراننىڭ بۇل قادامىنا قاتىستى ۋايىم نەگە پايدا بولدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى.

مۇنداعى باستى ماسەلە ۋراننىڭ نەگىزىنەن يادرولىق قارۋعا قولدانىلاتىندا جاتىر. ارينە ونى ەلەكتر قۋاتىن وندىرەتىن اەس-تىڭ وتىنى رەتىندە دە، ياكي، قاندايدا ءبىر عىلىمي جۇمىستاردا دا بەيبىت ماقساتتا قولدانۋعا بولادى. يران دا سونى ايتىپ وتىر. ءبىراق باتىس ەلدەرى ۋران نەگىزىنەن يادرولىق قارۋعا قولدانىلاتىن ءونىم بولعاندىقتان ءارى يرانعا سەنبەيتىندىكتەن ونىڭ ۋران وندىرىسىندەگى ماقساتى – يادرولىق قارۋمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن دەپ كۇماندانادى. سوندىقتان باتىس ەلدەرى يرانننىڭ ۋرانعا قاتىستى باعدارلاماسىن باقىلاۋ، ونى ماتاپ ۇستاۋ جانە ونىڭ باعدارلاماسى بەيبىت ماقساتتا ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ونىمەن 2015  جىلى يادرولىق كەلىسىمگە كەلگەن ەدى.

ول كەلىسىمنىڭ ءبىر تالابى – يران ۋران ءوندىرىسىن، كەلىسىم كۇشىنە ەنگەن ۋاقىتتان باستاپ 15 جىلدان كەيىن ءبىر-اق باستاۋى كەرەك. ءارى وندا وزىنە كەرەكتى مولشەردە عانا ۋران ءوندىرۋ مىندەتى جۇكتەلگەن.

2019 جىلدان بەرى الپاۋىت مەملەكەتتەر يادرولىق كەلىسىمشارتتان كەزەڭ-كەزەڭىمەن شىعىپ جاتقاندىقتان، يرانعا اسەر ەتۋ تەتىكتەرى ازايىپ، يران كۇن وتكەن سايىن سۋىق قارۋ يەمدەنۋگە جاقىنداپ بارا كەلەدى. بۇل باتىستى الاڭداتىپ وتىر. يرانعا قاتىستى كۇدىك پەن كۇماننىڭ نەگىزدى-نەگىزسىزىن تالداپ كورەلىك.

بۇگىنگە دەيىن يران وندىرگەن ۋران 4-اق گرامم بايىتىلماعان ءونىمدى قۇرايدى. ال ماماندار ءبىر يادرولىق وقتۇمسىق ازىرلەۋ ءۇشىن ەڭ كەمى 500 گرام وتە كۇشتى بايىتىلعان ۋران كەرەك ەكەنىن ايتادى. يراندا ازىرگە ول مولشەر جوق، ءبىراق ولار وعان باراتىن جولدى بىلەدى. ال كىمدە-كىم جولدىڭ باستاۋىن بىلسە، ونىڭ سوڭىنا دا جەتۋى مۇمكىن. باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ كوڭىلىن نىلدەي بۇزىپ وتىرعان نارسە – يراننىڭ بۇل سالاداعى اياقالىسىن باقىلاپ-باعامداي الماي وتىرعانى. يراننىڭ ىزگى نيەتىنە سەنەيىن دەسە، يراندى باقىلاۋدا ۇستايتىن كەلىسىمشارت جوق. سەبەبى ونى اقش تاراپى الدەقاشان جىرتىپ تاستاعان، ال ەۋروپا ول كەلىسىمدى قالىپقا كەلتىرۋگە قاۋقارسىز.

مەنىڭشە، يراننىڭ ۋران ءوندىرىسىن باستاۋىنداعى ماقساتى – باتىسپەن قارسىلاسۋ ەمەس. ويتكەنى ترامپتىڭ قارارىمەن امەريكا كەلىسىمنەن شىعىپ كەتسە دە، يران ءبىر جىل بويى ەۋروپالىقتارعا مۇرسات بەرىپ، ەشقانداي قارسى شەشىم قابىلدامادى. ال ەۋروپا كەلىسىمدى ساقتاپ قالۋدا ساتسىزدىككە ۇرىندى. ارادا ءبىر جىل وتكەندە بارىپ، يران كەلىسىمشارت تالاپتارىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن بۇزا باستادى. كەلىسىمنىڭ ءار شارتىنان باس تارتقان سايىن وعان ۇدايى ەسكەرتۋ جاسالىپ كەلەدى. ادەتتە قارسىلاسۋشى ەسكەرتپەيدى. ەندەشە، مۇنى نەگە جورۋعا بولادى؟

سوسىن يراندىقتار بايدەننىڭ 2015 جىلعى كەلىسىمشارتقا قايتقىسى كەلەتىنىن جاقسى باعامداپ وتىر. سوندىقتان ولار ۋران ءوندىرىسىن باستاعان كەزدە ماگاتە ماماندارىنا الدىن الا "ءبىز يسفاحانداعى كەنىشتەن ۋران ءوندىرىسىن باستاعالى جاتىرمىز" دەپ حابارلادى دا. ەندى يران "يادرولىق نىسانداردى ماگاتە ماماندارىنىڭ باقىلۋىنا رۇقسات بەرمەيمىز" دەپ اشىق سەس كورسەتىپ وتىر. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل – بۇكىل الەم يراننىڭ يادرولىق الەۋەتى قالاي دامىپ جاتقانىنان، ولاردىڭ يادرولىق باعدارلامانى قانداي ماقساتتا قولدانىپ جاتقانىنان مۇلدەم حابارسىز بولادى دەگەن ءسوز.

وسىنىڭ بارلىعى نەگە كەرەك؟ يرانعا سانكسيا سالعان ترامپ بيلىكتەن كەتتى، ال ورنىنا كەلگەن بايدەن ول سانكسيالاردى الۋعا اسىعار ەمەس. سوندىقتان ولار بايدەنگە قىسىم جاساۋ ارقىلى ەرتەرەك ءبىر شەشىمدى ورىنداتقىسى كەلەدى. ال بايدەن ماقالانىڭ باسىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، "العاشقى قادامدى يران باستاۋى كەرەك" دەپ وتىر. كەلىسىم شارتتان ءبىرىنشى بولىپ باس تارتقان يران بولماعاندىقتان، ولار ونداي قادامعا بارۋدى قورلىق كورەدى. يراننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى جاۋاد زاريف ازىرگە كەلىسىمشارتقا قايتۋ ەسىگى اشىق، ءبىراق بۇل ەسىك بىرتىندەپ قاپسىرىلىسىپ بارا جاتقانىن ايتتى. سوندىقتان اقش شۇعىل شەشىم قابىلداعانى ءجون.

ابدۋلاحاد سمانوۆ،

PhD دوكتارانتى