تاليبان قالاي قۇرىلدى؟

تاليبان (اراب تىلىنەن اۋدارعاندا ستۋدەنت) ۇيىمى 1994 جىلى اۋعانستاننىڭ وڭتۇستىگىندە قۇرىلعان. باستاپقىدا ۇيىمعا 50-گە جۋىق مەدرەسە شاكىرتى مۇشە بولعان. ولارعا قانداھار قالاسىنان شىققان موللا ومار احۋند جەتەكشىلىك ەتكەن. موللا ومار پاكىستان مەن فرۋيدەند قالاسىنداعى مەدرەسەدە ءبىراز ۋاقىت وقىعان. 

تالىپتەر ۇيىمدارىن يسلامعا نەگىزدەلگەن، شاريعات زاڭدارىن باسشىلىققا الاتىن ۇيىم رەتىندە سيپاتتايدى.

تاليبان قۇرىلعاننان بىرنەشە اي وتكەن سوڭ ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ سانى 20 مىڭعا جەتتى. ۇيىم جاقتاستارىنىڭ باسىم بولىگى مەدرەسە مەن شاريعات مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارىنان تۇردى.

ساراپشىلار پاكىستاننىڭ بارلاۋ اگەنتتىگىن (ISI) تاليبان ۇيىمىنىڭ قۇرىلعاننان بەرگى ەڭ ۇلكەن قولداۋشىسى مەن باعىتتاۋشىسى دەپ تانيدى.

تاليبان باسقىنشىلىعى

تاليبان قۇرىلعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي اۋعانستاننىڭ ەكىنشى ۇلكەن قالاسى قانداھارعا شابۋىل جاسادى. 1994 جىلى 3 قاراشادا تالىپتەر ۇيىمى پاكىستانمەن شەكاراداعى قالانى ەشقانداي قارسىلىققا تاپ بولماي باقىلاۋعا الدى. بۇل – كابۋلداعى اۋعان ۇكىمەتىنە العاشقى سوققى ەدى.

1995 جىلى تاليبان ەلدىڭ 12 قالاسىن باقىلاۋعا الدى. ۇيىم باستاپقىدا سىبايلاس جەمقورلىق پەن پاراقورلىققا قارسى كۇرەس جۇرگىزگەن. بۇل ولارعا تانىمالدىلىق اكەلە باستادى. ولار جاۋلاپ العان قالالارداعى زاڭسىزدىق جويىلىپ، قاۋىپسىزدىك ورناتىلا باستادى.

تالىپتەر پۋشتۋندار (ۇيىم وكىلدەرىنىڭ ەتنومسى) تىعىز قونىستانعان ەلدىڭ وڭتۇستىگىندەگى قالالاردى قارسىلىقسىز باسىپ الىپ، 1995 جىلى كابۋلعا جاقىنداي ءتۇستى. استانانى باقىلاۋعا الۋ ءۇشىن كابۋلدى 3 جەردەن بومبالادى. الايدا احمەت شاح ماسۋد باستاعان تاليبان كۇشتەرى ۇلكەن جەڭىلىسكە ۇشىرادى.

تاليبان 1996 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە پاكىستان مەن پارسى شىعاناعىنىڭ كەيبىر ەلدەرىنەن قارجىلاي جانە قارۋ-جاراق تۇرىندە كومەك الىپ، كابۋلعا شابۋىل جاساۋعا دايىندىق جۇرگىزدى. الايدا قاندى كوشە سوعىسىنا تۇسكىسى كەلمەگەن احمەت شاح مەسۋت 1996 جىلى 26 قىركۇيەكتە كابۋلدان اسكەرىن شەگىندىردى. 

1996 جىلعى 27 قىركۇيەكتە بيلىك پەن اسكەر كۇشىن پايدالانىپ تاليبان جاۋىنگەرلەرى كابۋلعا كىردى. تالىپتەر بۇۇ عيماراتىن پانالاعان اۋعانستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى موحامماد نادجيبۋللا احمەدزاي مەن ونىڭ اعاسى شاحپۋر احمەدزاي ءولىم جازاسىنا كەستى.

استانانى باسىپ العانعا دەيىن اسكەري قۇرىلىمى بولعان تاليبان وسى كۇننەن باستاپ ءوز ۇكىمەتىن قۇرعانىن جاريالادى. جاڭا ۇكىمەت اۋعانستان يسلام امىرلىگى دەپ اتالدى. ال نەگىزىن قالاۋشى موللا وماردى ەميرەل مۋمينين (مۇمىندەردىڭ ءامىرى) دەپ جاريالادى. تۋلارىن وزگەرتىپ، موللا ومار ەسىمىمەن مەشىتتەردە ۋاعىز وقىلدى.

اۋعانستاندى ءجىتى قاداعالايتىن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، سودان بەرى تاليبان پاكىستاننىڭ ايماقتاعى مۇددەلەرى ءۇشىن سوعىساتىن ۇيىمعا اينالعان.

پاكىستان، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى مەن ساۋد ارابياسى اۋعانستان يسلام امىرلىگىن رەسمي تۇردە مويىنداعان.

بيلىككە كەلگەننەن كەيىنگى كەيبىر قاعيدالارى

و باستا سالىستىرمالى تۇردە ەرەجەلەرى جۇمساق كورىنگەن ۇيىم كابۋلدى العاننان كەيىن وتە قاتاڭ ەرەجەلەردى قولدانا باستادى.

شاريعاتقا نەگىزدەلگەن كونستيتۋسيالىق جۇيە كۇشىنە ەندى. حانافي مازحابىنا باسىمدىق بەرىلدى.

ايەلدەرگە جۇمىس ىستەۋگە، قىزداردىڭ مەكتەپكە بارۋىنا جانە ءبىلىم الۋىنا تىيىم سالىندى.

ايەلدەرگە ورامال، ەركەكتەرگە  ساقال قويۋ مىندەتتەلدى.

ساقالىن العاندار 6 ايعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى تاعايىندالدى. جۇزدەرىن كورسەتكەن ايەلدەردى قامشىمەن ۇردى.

اۋعانستان تەلەارناسىنىڭ كورسەتىلىمى توقتاتىلدى. ۆيزۋالدى حابارلار مەن مۋزىكانىڭ بارلىق تۇرلەرىنە، فوتو تۇسۋگە تىيىم سالىندى.

ەركەكتەر ۇيىنە جاقىن مەشىتتە كۇنىنە 5 ۋاقىت ناماز وقۋعا مىندەتتى بولدى.

نامازدىڭ ۋاقىتىن بىلمەيتىندەردى قامشىمەن ۇردى.

مەدرەسەلەردە 3-سىنىپتان باستاپ بارلىق وقۋشىلار باستارىنا كەمىندە 3 مەترلىك ورامال وراپ كەلۋگە مىندەتتەلدى.

"يسلام مەملەكەتىنە" قارسى شىققاندار ساتقىن دەپ تانىلىپ، تىكەلەي ءولىم جازاسىنا كەسىلدى.

ءولىم جازاسى مەن باس كەسۋ راسىمدەرى جۇما نامازىنان كەيىن، جۇرتشىلىق الدىندا جاسالدى.

رەسمي مەكەمەلەردە پۋشتۋ ءتىلى مىندەتتى بولدى.

جۇرگىزۋشىلەر "جولاۋشى ايەلدەرگە قاراماۋى ءۇشىن" قوعامدىق كولىكتەگى اينالار الىنىپ تاستالدى.

وتستاۆكاعا كەتۋى

2011 جىلعى 11 قىركۇيەكتە اقش-تاعى تەررورلىق شابۋىلدان كەيىن اقش اكىمشىلىگى "ال-كايدا" جەتەكشىسى ۋساما بەن لادەندى شابۋىلعا كۇدىكتى دەپ تانىدى. ونى تاليبان جاسىرىپ وتىرعانىن مالىمدەپ، بەن لادەندى بەرۋدى سۇرادى. تاليبان ۋساما بەن لادەندى اقش-قا تاپسىرمايتىنىن مالىمدەپ، اقش 2001 جىلعى 7 قازاندا تاليبانعا قارسى وپەراسيا باستادى. تالىپتەر از ۋاقىت ىشىندە وزىنە تيەسىلى بارلىق قالالاردان ايىرىلىپ، كانداھارعا شەگىندى. ارتىنشا ول جەردەن دە ايىرىلىپ، تاۋعا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى.

2002 جىلدان كەيىن بۇل ۇيىم اقش پەن باتىس قولدايتىن كابۋل ۇكىمەتىنە قارسى پارتيزاندىق كۇرەس جۇرگىزدى.

تاليباندار اۋعانستاندى قالاي قايتادان باسىپ الدى؟

2020 جىلعى اقپاندا اقش پەن تاليبان قوزعالىسى بەيبىت كەلىسىمگە كەلىپ، وعان ساي اقش اۋعانستاننان اسكەرىن شىعاراتىن بولىپ كەلىستى. ال تالىپتەر اۋعانستانداعى ءوز كەزەگىندە شەتەلدىك كۇشتەرگە شابۋىل جاساماۋعا ۋادە بەرگەن. ءبىراق اۋعانستاننىڭ قاۋىپسىزدىگىنە بايلانىستى ەش مىندەتتەمە الماعان.

اۋعانستاننان اقش اسكەرى شىعارىلا باستاعان سوڭ ماۋسىمدا تالىپتەر ەلدىڭ كوپتەگەن اۋداندارى مەن پروۆينسيالارىنىڭ ورتالىقتارىن بىرتىندەپ باسىپ الىپ جاتتى.

تالىپتەر كابۋلدى قورشاپ العاننان كەيىن اۋعان ۇكىمەتىنە اكىمشىلىك استانانى بەيبىت جولمەن بەرۋگە شاقىرعان.

15 تامىزدا تالىپتەر كابۋلدى باسىپ الىپ، ەل پرەزيدەنتى اشراف عاني ەلدەن قاشىپ كەتكەنى حابارلاندى. ارتىنشا تالىپتەر كابۋلداعى پرەزيدەنت سارايىنان مالىمدەمە جاساپ، اۋعانستاندا ۇستەمدىك ورناتقانىن حابارلادى.

بۇگىندە "تاليبان" راديكالدىق ۇيىمىنىڭ باسشىسى – مالاۆي حيباتۋللا احۋنزادا. ول 2016 جىلدان بەرى ساياسات، ءدىن جانە اسكەري ءىس بويىنشا ەڭ جوعارعى ادام.

"تاليبان" كابۋلعا كىرگەن كەزدە بيلىكتەگىلەر حالىقتى تىنىشتاندىرىپ، ءبارى باقىلداۋدا ەكەنىن ايتقان. ءبىراق حالىق سەنە قويماعان. كابۋل كوشەلەرىندە كەپتەلىس بولىپ، حالىق ءۇيىن تاستاپ قاشىپ جاتتى. اۋەجايعا دا جۇگىرگەندەر دە كوپ بولدى.

"تاليبان" راديكالدى قوزعالىسىنىڭ سودىرلارى جاقىن ارادا ەلدە اۋعانستان يسلام امىرلىگى  قۇرىلاتىنىن مالىمدەدى.