بۇگىن، 27 قىركۇيەك قازاق تاريحىنداعى قارا وقيعالاردىڭ ءبىرى – ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان اتىلعان كۇن. وسىعان وراي قاراعاندى جاستارىنىڭ باستاماسىمەن الاش ارىسىنىڭ تۋعان جەرى قاراعاندى وبلىسى اقتوعاي اۋدانى جەكەجال قىستاعىندا «ءاليحان ءارۋاعىنا تاعزىم» دەگەن اتپەن ەسكە الۋ شاراسى ءوتتى. بابا رۋحىنا قۇران باعىشتالىپ، قۇرباندىق شالىندى، اس بەرىلدى.

ەسكە الۋ شاراسىنا قاراعاندى قالاسى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ باسشىسى نۇرجان ءىلياش، "ءاليحاننىڭ شىراقشىسى" اتانعان ءاليحانتانۋشى، دالا اكادەميگى، ولكەتانۋشى تۇڭعىشباي مۇقان، اقتوعاي اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ابىلاي بازىل ۇلى، قۋساق اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى دارحان مۇقاتاي، جۋرناليست زارينا اشىربەك باستاعان الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىن تانىپ-بىلۋگە قۇشتار بەلسەندى جاستار جانە ب ا ق وكىلدەرى قاتىستى.

تاعىلىمى مول شارا اۋداندىق مەشىتتە باستالدى.

اقتوعاي اۋداندىق مەشىتىنىڭ نايب يمامى اسقات سۇيىندىك ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلىنىڭ رۋحىنا ارناپ قۇران باعىشتادى. قاراعاندى جاستارى مەشىتتىڭ نايب يمامىنا اۋداندىق مەشىتتە ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلىنىڭ رۋحىنا ارناپ العاش رەت حاتىم قۇران ءتۇسىرۋدى ءوتىنىپ، اماناتتاپ تاپسىردى. يمام جاستاردىڭ ءوتىنىشىن جەرگە تاستاماي، قۇراندى تۇگەل اۋدارىپ شىعىپ، حاتىم قۇراندى ءتۇسىرۋدى ءوز مىندەتىنە الدى.

شارا اياسىندا ءا.ن.بوكەيحاننىڭ اتا-اناسى، تۋعان-تۋىستارى جەرلەنگەن «تالدىبەيىت» قورىمىنىڭ باسىندا الاش ارىسىنىڭ رۋحىنا قۇربان شالىنىپ، اس بەرىلدى.

ءىس-شارا ۇيىمداستىرۋشىسى، يدەيا اۆتورى زارينا اشىربەك وتكىزىلىپ وتىرعان شارانىڭ ماڭىزىنا توقتالىپ، ماقساتىن ءتۇسىندىردى.

– 1937 جىلى 27 قىركۇيەكتە الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى، الاشوردا ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ تۇڭعىش ءتوراعاسى، تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرى، ستاليندىك تەررور قۇربانى - ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحانعا كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان ايىپ تاعىلىپ، ماسكەۋدەگى بۋتىركا تۇرمەسىندە اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. الاش ارىسىنا قاتىستى سوت ۇكىمى سول كۇنى ورىندالىپ، ءمايىتى ورتەلىپ، ك ۇلى دون زيراتىنا كومىلدى. «ءتىرى بولساق، الدىمىز ۇلكەن توي. الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار» دەپ ازاتتىقتىڭ اق تاڭىن ارمانداپ كەتكەن ءاليحان بوكەيحان تۋعان جەردەن ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىرماي، جىراقتا اتىلدى. سۇيەگى كۇل بولعان ۇلت كوسەمىنىڭ جانازاسى شىعارىلماي، ءمايىتى جەرلەنبەي قالدى... كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇل قارالى داتاعا ءمان بەرمەي كەلدىك. حالقىمىزدىڭ ازاتتىعى مەن ەركىندىگى جولىندا جانىن قۇربان ەتكەن ءاليحان بوكەيحان بابامىزدىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋ – پەرزەنتتىك پارىزىمىز. الاشتى ىزدەۋشى جاستار بار دا، الاش رۋحى ەشقاشان وشپەيدى. شارانىڭ ماقساتى – ازاتتىق جولىندا قۇربان بولعان بابامىزدى ەسكە الىپ، رۋحىنا تاعزىم ەتۋ. ونەگەلى باستاما ارقىلى بۇل قارالى كۇندى جالپىۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىپ، ازا تۇتۋ كۇنىنە اينالدىرۋعا باستاماشى بولۋ. جاس قابىلەت يەلەرىن الاش ارىسىنىڭ ازاماتتىق بولمىسى مەن قايراتكەرلىك ۇستانىمىمەن تانىستىرۋ. داڭقتى ءباھادۇر بابامىز باسقان ءار ءىزدى ۇرپاق جادىندا جاڭعىرتىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا رۋح، جانىنا جىگەر بەرۋ، – دەپ ءتۇسىندىردى زارينا اشىربەك.

ءاليحانتانۋشى تۇڭعىشباي مۇقان قاراعاندى جاستارى ۇيىمداستىرعان شاراعا "تىڭعا تۇرەن سالعان باتىل باستاما" دەپ جوعارى باعا بەرىپ، ويىن ورتاعا سالدى.

– الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، «الاش» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ، «الاشوردا» ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ ءتوراعاسى، ۇلت كوسەمى، داريا ءبىلىمدى عۇلاما عالىم، فولكلورشى، ەتنوگراف، اۋدارماشى، جۋرناليست، ابايتانۋشى، «بۇكىلالەمدىك شىنايى، داڭقتى قايراتكەر» دەپ تانىلعان دارا تۇلعا، قازاق دالاسىنداعى كونترريەۆوليۋسيالىق قوزعالىستىڭ جەتەكشىسى دەگەن جالعان جالامەن بۇكىل تاعدىرى تاۋقىمەتكە تۇسكەن، 6 رەت تۇرمەگە جابىلىپ، 8 جىل ايداۋدا، 15 جىل ءۇي قاماقتا وتىرىپ، ەكى مارتە اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلىنىڭ «مەن ەشقاشان سوۆەت وكىمەتىن سۇيگەن ەمەسپىن، ءبىراق مويىندادىم» دەگەن بۋتىركا تۇرمەسىندەگى سوڭعى جاۋابىمەن اياقتالىپ بارىپ اتىلعان قاسىرەتتى، قارالى كۇنىن ياعني جىل سايىن ءبىر اينالىپ سوعاتىن «27 قىركۇيەكتى» ازا تۇتىپ، قۇران باعىشتاتىپ، ەسكە الىپ، رۋحقا تاعزىم ەتۋ شاراسىنا اينالدىرۋ تۋرالى جاس جۋرناليست، قوعام بەلسەندىسى زارينا اشىربەكتىڭ تىڭعا تۇرەن سالعان باتىل باستاماسىنىڭ سىلكىنىستى جاڭعىرىعى قاراعاندىدان اقتوعايعا دەيىن جەتىپ، قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى ءلاززات توكەن قىزى مەن اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ابىلاي بازىلۇلىنان قولداۋ تاۋىپ، سونىڭ اسەرىمەن وسى سەرپىلىستى ساپارعا ەرەكشە قۇلشىنىسپەن قاتىسقان قالا جاستارى تورە ۇرپاقتارى جەرلەنگەن «تالدىبەيىت» قورىمىمەن، ءاليحان تۋعان جەكەجال قىستاعىمەن، الاشتانۋشى عالىم، پروفەسسور ايگۇل سماقوۆا «حان تاعى» دەپ اتاپ كەتكەن جەلتاۋداعى تاۋەلسىزدىكتىڭ مۇناراسىنداي الەكەڭنىڭ تۇعىرلى قاراتاسىمەن، ىرگەلەس جاتقان قاراباۋىردىڭ قويتاسىنداعى قولا ءداۋىرىنىڭ قاپتاعان تاس تاڭبالارمەن تانىسىپ، تاريح تولقىنىنان ءدان تەرگەندەي تولعانىسقا تاپ بولدى، – دەيدى ءاليحانتانۋشى.

دالا اكادەميگى بيىل ەل تاريحىندا تۇڭعىش رەت 27 قىركۇيەك «ءاليحان رۋحىنا تاعزىم» كۇنى رەتىندە بەلگىلەنىپ وتىرعانىن ەرەكشە اتادى.

– ال ءوزىنىڭ قاس جاۋى ءستاليننىڭ ولگەن كۇنىنە ءدوپ كەلەتىن ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلىنىڭ تۋعان كۇنى بەسىنشى ناۋرىز اقتوعاي اۋدانىندا العاش رەت ءاليحان اتىن يەلەنگەن جاستاردىڭ فورۋمى رەتىندە اتالىپ وتكەندىگى دە ماڭىزدىلىعىمەن ەستە ساقتالعان بولاتىن. سونىڭ تاعى ءبىر بالاماسىنداي الاش يدەياسىنا كوزقاراستارى قانىعا باستاعان ءبىر توپ جاستار الەكەڭنىڭ قارالى قازاسىنىڭ 19 جىل بۇرىنعى تۋعان اناسى بەگجان دۇنيە سالعان كۇنىمەن ءبىر كۇنگە قاپتالداسىپ سايكەس كەلۋىن قاراۋىلعا الىپ، بۇگىنگى، ياعني 27 قىركۇيەكتى العاش رەت «ءاليحان رۋحىنا تاعزىم» كۇنى رەتىندە وتكىزگەنى اقتوعاي اتىرابىنداعى ۇزىلمەيتىن تاعىلىمدى ىستەردىڭ تاقىرىبىن جاڭا ارناعا باعىتتاپ جىبەردى. كەزىندە كەڭەستەر وداعىنىڭ ءوز وداقتاسى قازاق كسر-ىن تۋرا 71 جىل وتكەندە بوداندىق بۇعاۋىنان امالسىزدان بوساتىپ جىبەرۋى، قارت ءاليحاندى 71 جاسىندا «حالىق جاۋى» دەپ قياناتپەن ولىمگە قيعان قاسىرەتتى ۇكىمىنىڭ قارىمتا جازاسىنداي بولعاندىعىنا «تالدىبەيىت» قورىمىنا تابان تىرەگەندە كوزدەرى جەتكەن جاستار، الاش قاسىرەتىنىڭ اقتارىلماي كەلە جاتقان ءبىراز قۇپيا سىرلارىن كوكەيلەرىنە كۇيزەلىسپەن ءتۇيىپ الدى. جانتالاسقان ءدۇبىرلى دوداعا تولى XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا اقىل-ويىنىڭ كەمەلدىگىمەن الەمدىك ساياسي تۇلعاعا اينالعان ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىنا «تالدىبەيىتتەن» ەكى جارىم كەز جەر  بۇيىرماسا دا ۇلىلىقتان رۋح ىزدەگەن تالاپتى جاستاردىڭ جاڭا تولقىنىنىڭ تالپىنىسىمەن الىپ تۇلعانىڭ كىندىك قانى تامىپ، اناسىنىڭ اق سۇتىنەن ءنار العان ارقاداعى جەر بيىگى جەكەجالدا استارلى اقيقاتتىڭ تاعى ءبىر الاۋلاعان شىراعى جاعىلعانداي بولدى"، – دەيدى دالا اكادەميگى تۇڭعىشباي مۇقان.

ءىس-شارا باعدارلاماسىنا سايكەس قاراعاندى جاستارى ءارى قاراي الاش ارىسىنىڭ كىندىك قانى تامعان قاسيەتتى مەكەن – اقتوعاي ءوڭىرىنىڭ تاريحىمەن تانىسىپ، جەكەجال قىستاعىنىڭ ورنىن كوردى. ولكەتانۋشى تۇڭعىشباي مۇقانمەن بىرگە «حان تاعى» اتالعان قاسيەتتى قارا تاسقا شىعىپ، ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان جەرىندە قولا داۋىرىنەن ساقتالعان پەتروگليفتەر الەمىنە ساياحات جاسادى.

شارا سوڭىندا قاتىسۋشىلار اقتوعاي اۋدانىنداعى «الاش» الاڭىنداعى «ءۇش ارىس» ەسكەرتكىشىنە، اقتوعاي ارحەولوگيالىق-ەتنوگرافيالىق مۇراجايىنا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان «تاريح تاعىلىمى» ساياباعىنا جانە ج.شايداروۆ اتىنداعى مادەني دەمالۋ ورتالىق ساياباعىنا بارىپ، ءاليحان بوكەيحاننىڭ باي مۇراسىنان وي ءتۇيىپ، اسەرلەنىپ، رۋحتانىپ قايتتى.